Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Y Minteioedd Newyddion ar eu Ffermydd

← Dechreu Cyfnod Newydd

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia gan Abraham Mathews

Adolygiad ar y Cyfnod Diweddaf o 1874 i 1881

PENOD XXIII.—Y MINTEIOEDD NEWYDDION AR EU FFERMYDD

Erbyn Mai 1876, yr oedd y rhan luosocaf o'r teuluoedd wedi sefydlu ar eu ffermydd, neu or hyn leiaf wedi derbyn eu ffermydd. Yr oedd y dyffrynoedd isaf o bob tu i'r afon wedi eu meddianu, ac i fyny i haner y dyffryn uchaf yr ochr ogleddol, a phentref bychan yn dechreu cael ei ffurfio yn y Gaiman. Parodd i iselder anghyffredin yr afon y flwyddyn flaenorol i'r sefydlwyr fyned ati o ddifrif i dori ffosydd dyfnach i'r afon nag oeddynt hwy wedi arfer a gwneud o'r blaen. Yr oeddis yn awr yn talu mwy o sylw i ddisgyniad y tir trwy lefeliad cywir nag o'r blaen, ac felly yn cael allan fod modd cael dwfr i rai rhanau o'r dyffryn hyd yn nod pan fyddai yr afon yn isel iawn. Torwyd ffosydd anferth o fawr y flwyddyn hon. Yr oedd yma rai yn credu befyd fod modd gwneud argaeon ar yr afon fel ag i groni y dwfr, nes ei godi yn ddigon uchel i ddyfrhau bron unrhyw dir, pa mor uchel bynag y byddai ar y dyffryn. Er fod y minteioedd, y rhan luosccaf o honynt, wedi dewis manau eu preswylfed. eto yr oeddynt wedi ymffurtio yn fan gwmniau er tori y ffusydd mawrion y cyfeiriwyd atynt, y rhai oeddynt yn arwain y dwfr i ddarn mawr o dir gerllaw o bob tu ildynt, ac felly yr oedd y cwmniau hyn yn uno i hau darn mawr o dir, ac yna rhanu y cynyrch yn gyfartal. Yn y flwyddyn hon, 1876, gwnaeth un o'r cwmniau hyn, yn cynwys un-ar ddeg mewn rhif, gynyg ar wneud argae ar yr afon ychydig yn uwch i fyny na chanol y dyffryn isaf, rhyw 15 milldir o'r mor. Yr oeddynt eisioes wedi tori ffos ddofn a hir i gyraedd darn helaeth o dir, ac wedi trin a hau yn bur helaeth, ac wedi cael dwfr iddo, ac yna yn gweithio yn brysur gyda'r argae. Yr ydoedd yn ddiweddar iawn ar lawer y flwyddyn hon cyn cael v tir yn barod, a rhoddi yr had yn y ddaear, ac felly yn rhoi y dwfr cyntaf pan y dylasent roi yr ail, ac yr oeddym y peyd hwnw yr cael cnydau da o'r ddau ddwfr mewn tirwedd newyddion. Costiodd yr argae y soniwn am dani, rhwng y coed ar haiarn, oddentu mil o bunau y llafur, a phan yr oeddid bron a'i gorphen, a'r dwfr yn croni ac yn dechreu myned drosti, profodd y coed yn rhy weiniaid, a thorasant fel pibau pridd, ac ysgubwyd bron yr oll ymaith gyda'r llif. Bu y golled hon yn faich trwm, ac yn ysigdod ar y cwmni hwn am rai blynyddoedd; y mae yn wir iddynt gael ychydig o'r adfeilion-y gwaith coed, ond ni buont o ryw lawer o wasanaeth iddynt. Yn Chwefror 1877 y cafwyd cynhauaf yr hyn oeddid wedi ei hau mor ddiweddar y flwyddyn o'r blaen, a chan mai un dwfr oedd llawer o hono wedi ei gael, nid ydoedd ond cnwd ysgafn ac ail raddol o ran ei nodwedd. Erbyn canol y flwyddyn hon, er fod yma rai o'r cwmniau yn cadw yn mlaen i hau yn unol, yr oedd y rhan luosocaf o lawer wedi myned i hau pob un ar eu cyfrifoldeb ei bunan, ac yn byw ar eu tyddynod eu hunain. Bu y ddwy flynedd diweddaf hyn yn atalfa ac yn falldod ar fasnach y lle. Yr oedd genym, fel y sylwasom yn barod, ddau ystordy a dwy long, y rhai a berthynent i'r Meistri Rook Parry a J. M. Thomas a'i bartner, a thrwy fod y ddau dy hyn fel yn cystadlu a'u gilydd, yr oeddynt am y parotaf i roi nwyddau allan ar goel, yn y gobaith pan wellhai yr amgylchiadau, y celent eu harian. Yr oedd y coel diderfyn hwn y peri fod y nwyddaa yn ddrudion iawn, ac felly yn gyru y prynwr yn ddyfnach ddyfnach i ddyled yn barhaus. Y mae llawer o feio wedi bod ar y masnachwyr hyn am roddi y fath goel, ac am godi y fath bris afresymol am eu nwyddau. Y mae yn ddigon gwir mai dull afiach o fasnachu ydyw rhoddi coel pen-agored a diamodol fel hyn, er nad yw o ran egwyddor ond y masnachwr yn sefyll yn fath o Fanc i'r prynwr, ond nad yw ar ffurf Banc, ac yn lle nodi y llog i'r benthyciwr, yn rhoi y llog i mewn yn mhris y nwyddau, ac felly yn gwneud i'r prynwr sydd yn talu i lawr am ei nwyddau dulu llog fel y benthyciwr, neu yr hwn sydd yn cael y coel. Yr hyn sydd deg yw gwerthu y nwyddau ar elw rhesymol i bawb, a gwneud i'r hwn sydd yn prynu ar goel dalu llog ar yr arian. Ond er i'r dull hwn o fasnachu wneud niwed anferth-niwed i'r prynwr ac i fasnach iachus yn y lle, eto y masnachwyr gafodd y niwed a'r golled fwyaf yn ddiameu. Wrth i ni edrych yn ol ar y cyfnod hwn, y mae yn anhawdd genyf ddirnad pa fodd y gallasai cynifer o ddynion tlodion ddechreu eu byd, a chael pethau angenrheidiol at drin eu tiroedd oni buasai i'r masnachwyr uchod roddi coel iddynt. Y mae yn wir fod yn mysg y sefydlwyr rai ag arian ganddynt wrth gefn, ond gan mai pobl ddyeithr i'w gilydd oedd y dyfudwyr, yr oedd yn anmhosibl i'r tlawd gael fenthyg, am nad oedd ganddo ddim tan ei ddwylaw, na neb yn gefn iddo, ac oni buasai fod y masnachwyr hyn yn rhyfygus o hyderus, ni fuasent byth yn rhoi cymaint o eiddo gwerthfawr allan yn nwylaw dynion heb un geiniog ar eu helw. Beth bynag ddywedir am y coel, ac am fasnachwyr y dyddiau hyny, rhaid i ni addef fod dadblygiad y Wladfa yn y blynyddoedd hyny i'w briodoli i raddau helaeth iddynt hwy, trwy eu gwaith yn rhoddi allan offerynau ac arfau amethyddol, yn gystal a nwyddau ereill, i ddyfudwyr tlodion i'w galluogi i ddechreu byw a thrin eu tiroedd. Gwnaed parotodau at hau yn gynarach y flwyddyn ganlynol, a llwyddwyd i gael gwell cnydau, ac felly yn Chwefror 1878, cafwyd llawer gwell a helaethach cynhauaf na'r flwyddyn flaenorol. Erbyn hyn yr oedd y sefydlwyr yn dechreu cael eu cefnau atynt, fel y dywedir, a'r minteioedd newyddion yn dechreu magu hyder yn y wlad. Pris isel oedd ar y gwenith y blynyddoedd hyn, a thrwy fod y nwyddau yn yr ystordai yn uchel, a llawer wedi myned i ddyled y blynyddoedd o'r blaen, yr oedd rhai eto heb ddim ond dechreu cael y ddau pen yn nghyd. Yn nhymor hau y flwyddyn hon, cododd yr afon yn amserol, a pharhaodd yn uchel trwy yr holl dymor, fel y cafwyd cyflawnder o ddwfr yn mbob man trwy y dyffryn, ac yn Chwefror 1879, cafwyd cynhauaf toreithiog, ac ar raddfa eangach nag erioed o'r blaen. Yr oeddis erbyn hyn wedi dwyn i mewn i'r sefydliad rai peirianau medi bychain, ond gyda phladuriau y torid y rhan fwyaf hyd yn hyn. Yr oedd y sefydlwyr erbyn hyn wedi dod yn weddol fedrus fel amaethwyr, er nad oeddynt yn Nghymru wedi arfer llawer ar dir, yn enwedig wedi iddynt dyfu i fyny, am mai mwnwyr a glowyr oedd y rhan luosocaf o honynt. Yn y blynyddoedd oedd wedi pasio, dyrnu yr yd oedd y drafferth fwyaf. Nid oedd yn y Wladfa, ac nid oes yno eto ysguboriau, ac yr oedd y syniad o ddyrnu â flyst allan o'r cwestiwn, mewn rhan, am ei fod yn waith caled iawn, ac hefyd yn waith annyben iawn, pan yr oedd angen dyrnu mor fuan ag yr oedd modd er mwyn cael yr yd i'r farchnad. Deuwyd yn fuan i wybod ychydig am arferiad De America yn nglyn a dyrnu, ae yr oedd rhai o honom wedi bod yn darllen an arferiad a dull pobl Affrica o ddyrna. Y dull a fabwysiadwyd yn y Wladfa i gychwyn oedd dull Affrica, a rhai manau yn Ne America. Gwnelid cyleh crwn, dyweder yn ddeuddeg llath ar ei draws, a dodid polyn yn y ddaear yn nghanol y cylch, ae yna rhoddid yr ysgubau yd frig yn mrig oddeutu yr ochr nesaf allan i'r cylch, a chyplysid tri neu bedwar o geffylau a thenyn a dolen arno, o benffrwyn y ceffyl nesaf i mewn am y polyn yn y canol, ac yna gwnelid i'r ceffylau hyn redeg ar hyd yr ysgubau hyn o amgylch, nes y llwyr ddyrnent y gronynau yd allan o'r tywysonau. Byddid yn aros yn awr ac yn y man er mwyn cael troi yr ysgubau neu y gwellt. Wedi dyrnu yr hyn a alwem lloriaid neu ddau fel hyn, yna ysgydwid y gwellt â phicfforch, a chodid yr yd i'r gwynt a phadell neu ogr i'w nithio. Cofied y darllenydd mai dull rhan gyntaf ac yn mlaen i ychydig dros haner y ganrif hon oedd y dull hwn yn Ne America, pan nad oeddid yn hau ar raddia eang, dim ond pob un yn cael digon o yd at ei wasanaeth ei hun, ac ychydig feallai dros ben. Yn niwedd y flwyddyn 1876, neu ddechreu 1877, anfonodd Rook & Parry i lawr beiriant ager o waith Clayton and Shuttleworth, ac yn y flwyddyn ganlynol daeth J. M. Thomas a pheiriant ager arall yma. Bu y peirianau hyn o wasanaeth mawr ac yn hwylusdod anghyffredin i'r sefydliad.

Ond er fod genym erbyn hyn ddau beiriant yn cael eu gweithio âg ager, buwyd y flwyddyn hon hyd canol Medi cyn gorphen dyrnu, felly gwelir fod tymor hau wedi ein dal cyn i ni orphen dyrnu cnwd y flwyddyn flaenorol. Cododd yr afon yn gynar y tymor hwn eto; yn wir yr oedd erbyn diwedd Awst y flwyddyn hon yn uwch na chyffredin, fel y bu galwad ar y rhan luosocaf o'r sefydlwyr ddyfod allan i gryfhau a chadw manau gweiniaid ac isel yn ngeulan yr afon, rhag iddi dori drosodd a boddi y dyffryn o bob tu i'r afon. Yn y dyffryn uchaf, er pob ymdrech fe orlifodd y rhan fwyaf o'r dyffryn, a gorfu ar yr amaethwyr edrych am dir i hau arno y tymor hwnw ar y dyffryn isaf. Ond trwy fod cnwd y flwyddyn o'r blaen wedi ei ddyrnu cyn y gorlifiad rhanol hwn, ni chafwyd colled, ond yn unig achosi anhwylusdod i amaethwyr y dyffrvn uchaf yr ochr cgleddol. Wrth weled yr afon mor ffafriol, gwnaed ymroad y flwyddyn hon i hau yn helaeth, a buwyd yn hynod o ffodus trwy y tymor, ac yn Chwefror 1880, cafwyd cynhauaf ardderchog iawn mewn ansawdd ac mewn swm. Isel iawn, fel y nodwyd yn barod, oedd y gwenith wedi bod y ddwy flynedd, os nad y tair blynedd oedd wedi pasio, ond yn ffodus i ni cododd pris y gwenith y flwyddyn hon yn uchel iawn. Yr achos o'r cyfnewidiad sydyn hwn yn mhris y gwenith oedd methiant y cynhauaf y flwyddyn hon yn Patagones, ac yn nhalaethau gogleddol y Weriniaeth Archentaidd. Nid oedd y Weriniaeth Archentaidd y pryd hwn yn arfer allforio yd, yn enwedig gwenith, am nad ydoedd eto ond yn codi digon i gyflenwi ei hangen mewnol ei hun, felly nid oedd pris y gwenith y pryd hwnw fel y mae yn awr, yn cael ei lywodraethu gan farchnad fawr y byd, ond gan brinder neu lawnder cartrefol. Byddent y pryd hwnw, fel y maent eto ar brydiau, yn cael tymorau sychion yn rhai o dalaethau y Weriniaeth fel ag i achosi methiantau, gan nad oes ganddynt hwy fodd i allu dyfrio eu tir, fel y mae genym ni. Y mae y talaethau hyn hefyd yn agored i ystormydd dinystriol iawn ar ambell i dymor, a phrydiau ereill byddant yn cael colledion mawrion oddiwrth ymweliadau locustiaid; fel os dygwyddai y naill neu y llall o'r pethau hyn, byddai y gwenith yn uchel ei bris y flwyddyn hono. Cododd pris y gwenith y flwyddyn hon, ac i ran o'r flwyddyn ddilynol, o bedair punt a deg swllt i naw, deuddeg, a hyd ddeunaw punt y dynell. Bu i'r cnydau toreithiog diweddaf hyn, a'r pris uchel am dano, greu awydd yn y sefydlwyr i hau mwy bob blwyddyn, ac felly bu gorfod arnom alw i mewn wahanol beirianau ar lleihau llafur dwylaw. Yr oedd genym yn y blynyddoedd 1880, a 1881, chwech o beirianau medi bychain, y rhar yr oedd yn rhaid rhwymo ar eu holau, a thri o fedelrwymwyr, neu beirianau yn tori y gwenith ac yn ei rwymo, a dau beiriant ager at ddyrnu, a dau beiriant dyrnu bychain yn gweithio gyda cheffylau. Achosodd methiant hollol 1876, a methiant rhanol 1877 i lawer o finteioedd 1875-6 ddigaloni a myned ymaith o'r lle, a llawer ereill yn anfon yn ol i Gymru achwyn ar eu byd, ac yn rhoi anair i'r wlad, ond bu llwyddiant y blynyddoedd dilynol ail godi hyder yn mhobl Cymru yn nglyn a'r Wladfa, fel y daeth minteioedd bychain allan drachefn yn 1880-1 Erbyn diwedd 1881 yr oedd bron bob tyddyn mesuredig ar ddyffryn y Camwy wedi eu cyneryd, a rhai yn sefydlu ar ddarnau o dir ydoedd hyd yn hyn heb eu mesur, o herwydd diofalwch ac anwybodaeth y tir-fesurydd yn benaf, ond a fesurwyd wedi hyny, ac a droisant allan yn dyddynod enillfawr. Yn Chwefror 1882, fe'n siomwyd eto gan yr afon, fel na chafwyd y tymor hwn ddim cynhauaf, ond rhyw nifer fechan o dynelli yn y dyffryn isaf, a godwyd gan un tyddynwr, trwy iddo allu codi dwfr o'r afon gyda pheiriant ager a sugnedydd.