Prif Feirdd Eifionydd/Y Cynganeddion
| ← Hoffi'r Wyf Dy lân breswylfa | Prif Feirdd Eifionydd gan Edward David Rowlands |
Problemau mewn rhifyddiaeth ar gân |
Y Cynganeddion.
'Rwy'n siwr eich bod yn hoffi "Puzzles." Rhyw fath o "puzzles" mewn seiniau llythrennau yw y gynghanedd.
Ni raid i chwi fod yn feirdd i ddeall cynghanedd; ond rhaid i chwi wybod rhywbeth am "glec" y gynghanedd cyn y medrwch fwynhau miwsig barddoniaeth yn y mesurau caethion.
Ni cheisiaf yma ond egluro ryw ychydig ar y cynganeddion symlaf i chwi, a hynny'n unig er mwyn i chwi sylwi'n fanylach ar y llinellau, a gwrando'n fwy astud ar sain gywrain cynghanedd.
Y mae pedwar math ar gynghanedd:—
I. Y Gynghanedd Lusg.
II. Y Gynghanedd Sain.
III. Y Gynghanedd Draws.
IV. Y Gynghanedd Groes.
I. Y GYNGHANEDD LUSG.
Yn y Gynghanedd hon sylwch :—
(a) Fod yn rhaid i'r gair olaf yn y llinell fod o ychwaneg nag un sill.
(b) Rhaid i'r acen ddisgyn ar y sill olaf ond un.
(c) Rhaid i'r sill olaf ond un yn y gair olaf fod yn ateb rhyw sill, neu sain, yn nechreu'r llinell.
Cymerwch y llinell:—
"Dyma'r farf—p'le mae'r arfau."—(Dewi Wyn).
Sylwch :—
(a) Fod "arfau" yn ddwy sill,—arf-au.
(b) Fod yr acen yn disgyn ar y sill olaf ond un,—arf-au.
(c) Fod y sill "arf".. yn arfau yn ateb y sain "arf" yn farf.
Dyma i chwi enghreifftiau ereill: —
"Fel ergyd gwefr i sglefrio."—(Eben Fardd)
"Dacw'r goedwig lom frigog."—(Eben Fardd)
Y mae saith math ar Gynghanedd Lusg, ond nid oes llawer o wahaniaeth rhyngddynt.
II. Y GYNGHANEDD DRAWS.
Yn y Gynghanedd hon,—
(a) Atebir y cydseiniaid sydd yn nechreu'r llinell gan yr un cydseiniaid yn niwedd y llinell.
(b) Rhaid newid y llafariaid rhyngddynt.
(c) Rhaid cael darn heb ddim cynghanedd yn y canol i gamu drosto.
Y mae chwe math ar Gynghanedd Draws; ni wnaf ond prin eu henwi. 1. Y DRAWS FANTACH.
"A Baich o'r dyfroedd yn Bwn."
Gwelwch,—
- (a) Fod y llinell yn dechreu ac yn diweddu gyda gair unsill.
- (b) Atebir y gydsain gyntaf yn y gair cyntaf â'r un gyd. sain yn nechreu'r gair olaf.
2. Y DRAWS DDISGYNEDIG.
"Y llyn hir fel llen arian."
Il n r // ll n r
Sylwch fod y gair olaf yn ddeusill, er ei gwneud yn ddis gynedig.
3. Y DRAWS GYFERBYN.
"A bregus flaenau briwgoed."
br g (s) // brg (d)
Sylwch fod yn rhaid i'r cydseiniaid a saif lle mae "s" a "d," fod yn wahanol.
4. Y DRAWS O GYSWLLT.
"O'u gyddfau pluog addfwyn."
Swnia fel hyn,—
O'u gyddfau / pluo / gaddfwyn.
g dd f (u) /bwlch / g dd f (n)
Y ddwy arall yw,—
5. Y DRAWS O GYSWLLT DDISGYNEDIG, a'r
6. DRAWS GYFERBYN.
III. Y GYNGHANEDD SAIN. Yn y gynghanedd hon ceir:—
(a) Dwy sill neu ddwy sain yn odli (rhyme).
(b) Dwy sain (neu ychwaneg) yn cynganeddu.
Cymerwch y llinell,—
"Lle yn fuan y Cân Côg."—(Eben Fardd).
Gwelwch fod :—
(a) Y sill —an yn "fuan" yn odli gyda "cân"
(b) "C" yn "Cog" yn ateb "C" yn Cân.
Gelwir hon yn gynghanedd sain rywiog.
Y mae pedwar math ar Gynghanedd Sain.
1. Y SAIN RYWIOG; a gymerwyd fel enghraifft uchod. Dyma i chwi enghreifftiau ereill ohoni,—
"Goruwch dwr glan lle cân côg."—(R. ap Gwilym Ddu)
"Gwyl Fihangel ei Sel Sai."—(Eben Fardd).
2. Y SAIN DRAWS.
Y mae hon yn debyg iawn i'r Sain Rywiog.
"Y ddwy foch o Goch (a) Gwyn."
"Rhag edrych, o'r Drych (troi) Draw."
Gwelwch mai yr unig wahaniaeth yw fod un gair i fewn rhwng y geiriau sy'n cynganeddu.
3. Y SAIN DRAWS DDISGYNEDIG.
Y mae hon yn wahanol i'r Sain Draws am fod yn rhaid cael gair lluosill ar ddiwedd y llinell,—
"Paham y gwneir CAM (a'r) CYMod."
Gwelwch hefyd fod yr "C" a'r "M" yn "cam" yn cael eu hateb.
4. Y SAIN O GYSWLLT.
"Caru Duw a Byw heB ofn."
Swnia fel hyn,—
Caru Duw a byw he bofn."
IV. Y GYNGHANEDD GROES.
Mae y Gynghanedd hon yn debyg i'r Draws.
(a) Atebir pob cydsain yn y rhan gyntaf c'r llinell, ond yr olaf (o flaen y brif orffwysfa).
(b) Newidir y llafariaid.
Cymerwch yr enghreifftiau canlynol:— 1. Y GROES RYWIOG.
'Rhoi angen un rhwng y naw."
rh ng n (n) / rh ng n (w)
Sylwch y gellir ei newid fel hyn,—
"Rhwng y naw, rhoi angen un."
rh ng n (w) / rh ng n (n)
Gwelwch fod y llinell hon hefyd yr un fath,—
"Dwyn ei geiniog dan gwynaw."
2. Y GROES DDISGYNEDIG.
"Trwy wynt oll troant allan."
trnt ll / tr nt ll
Sylwch fod y gair olaf yn ddeusill.
3. Y GROES O GYSWLLT.
"O'i safle glwys afal glan."
s fl gl(y) / s flgl (n)
Swnia fel hyn,—
"O'i safle glwy / safal glan."