Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Amrywiol
| ← Y Gohebydd | Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones |
Y Brown Cow |
PENNOD XLVI
Amrywiol
AETH wythnosau lawer heibio, ac er i Sem Llwyd "balu celwydd" gymaint ag a allai am ragolygon Gwaith Coed Madog, ac i'r Capten roddi pob gewyn ar waith i geisio cael gan ei gymdogion ariannog gymryd shares yn y Gwaith, ni choronwyd eu hymdrechion â llwyddiant. Ac, erbyn hyn, ystyriai'r Capten rhyngddo ac ef ei hun fod y dyfodol yn edrych braidd yn dywyll; ac i ddwysáu ei ofidiau, yr oedd Mr. Denman—ar ôl ymladd yn galed â'r byd, a hel cymaint o arian ag a allai i'r Capten, er mwyn cadw ei interest yng Nghoed Madog—yr oedd yntau, yn erbyn ei waethaf, wedi gorfod troi'n fethdalwr —wedi ei werthu i fyny—wedi gorfod symud i dŷ bach hanner coron o rent—a chymryd lle fel cynorthwywr am ddeunaw swllt yr wythnos, er mwyn cael rhyw lun o damaid. Dawn a ballai i adrodd yr hyn oll a ddioddefodd y creadur truan oddi wrth edliwiadau ei wraig; ac yn wir, wrth feddwl am y sefyllfa gysurus y bu ef unwaith yn ei mwynhau—pan oedd yn meddu tai a thiroedd, a stoc dda yn y siop—nid rhyfedd dod Mrs. Denman yn rhincian yn feunyddiol, ac yn ei atgofio'n fynych fel yr oedd wedi cario ei holl eiddo "i'r hen Gapten y felltith." Yr oedd Mr. Denman, druan, yn awr yn gorfod goddef yn ddistaw, ond yr hyn a'i blinai fwyaf oedd ei anallu i dalu ei ddyledion. Nid oedd ganddo obaith bellach am dawelwch a llonyddwch ond yn y bedd, i'r lle yr oedd yn prysur fynd. Ond trwy'r cwbl, yr oedd Mr. Denman yn parhau i fynd yn gyson i'r capel, ac ymddangosai ei fod yn cael mwy o fwynhad yn y moddion nag erioed; ac, fel y dywedai Dafydd Dafis, er bod Mr. Denman, ar ôl blynyddoedd o ymdrech ac aberth mawr, wedi methu cael plwm, yr oedd yn bur amlwg ei fod wedi dyfod o hyd i'r "perl gwerthfawr."
Ni allai'r Capten lai na synnu a rhyfeddu bod Enoc Huws yn dal i wario arian yn ddibaid ar Goed Madog, a hynny yn galonnog a siriol, a mynych y dywedodd ynddo ei hun: "Mae'n rhaid bod Mr. Huws yn gwneud busnes anferth i allu dal i wario cymaint. Mae'n greulondeb gadael iddo fynd ymlaen fel hyn. Ond beth a ddeuai ohonof i bydae o'n rhoi stop arni?" Ac felly yr oedd Enoc yn gwneud busnes anferth, ac nid oedd yn gofalu llawer am arian. Ac ni allai'r Capten lai na sylwi bod Enoc yn ymddangos yn hapusach a hoywach nag y gwelsai'r Capten ef ers blynyddoedd. "Diame," meddai'r Capten, "fod Mr. Huws yn cael mwy o gysuron gartref gyda'r housekeeper newydd. Wn i beth wnaeth iddo gadw yr hen gwtsach gan Farged honno cyhyd. Ond y mae'r Miss Bifan yma yn ymddangos yn superior. 'Does gennyf ond gobeithio na phriodith Mr. Huws moni. Mae'r merched golygus yma yn gymeriadau peryglus fel housekeepers i hen lanciau. Synnwn i lychyn nad dyna fydd y diwedd. Yn wir, y mae rhywbeth yn serch-hudol yng ngolwg y ferch. Bydaswn i yn ŵr ifanc fy hun wel."
Fe gofia'r darllenydd fod Enoc wedi cyflogi Miss Bifan heb ymorol dim am ei chymeriad, na gofyn iddi ym mha le y bu'n gwasanaethu ddiwethaf. Pan glywodd Jones, y Plismon, y chwedl hon, chwarddodd o eigion ei galon, ac ni allai beidio ag edmygu diniweidrwydd crediniol ei hen gyfaill Enoc. Ond ni orffwysodd Jones wedi hyn nes dyfod o hyd i holl hanes Miss Bifan,—fel y tybiai ef—ac wedi ei gael, nid oedodd ei hysbysu i Enoc. Yn ôl Jones, yr oedd caritor Miss Bifan yn rhywbeth tebyg i hyn: Unig ferch ydoedd hi i amaethwr gweddol barchus, oedd yn byw oddeutu pedair milltir o Bethel. Yr oedd wedi ei dwyn i fyny yn grefyddol, wedi cael ychydig addysg, a phan oedd yn hogen, wedi ennill amryw wobrwyon am ganu, darllen, ac ateb cwestiynau mewn cyfarfodydd cystadleuol, a chyfrifid hi yn llawer mwy talentog na'i chyfoedion. Edrychid ar Miss Bifan hefyd, er yn lled ieuanc, fel yr eneth brydferthaf yn yr ardal, peth a barodd i'w chyfeillesau genfigennu ati, ac i'r hogiau ymrafaelio yn ei chylch. Erbyn hyn, yr oedd Miss Bifan wedi bod yn gwasanaethu mewn amryw fannau, a chyda theuloedd parchus, a'r unig gŵynion a ddygid yn ei herbyn gan y "teuluoedd parchus y bu yn eu gwasanaethu, oedd yn gyntaf, ei bod yn gwisgo'n rhy dda; yn ail, ei bod yn peri i'w merched hwy ymddangos yn gomon, hagr, a diolwg; yn drydydd, fod ganddi bob amser gariad, a'i bod bob amser yn ffefryn gan feibion " y teuluoedd parchus "; ac yn olaf, fod ganddi ddwylo blewog. Pan. fynegodd y plismon hyn oll i Enoc, credodd yntau'r dystiolaeth am yr holl gŵynion oddieithr yr olaf, ac ebe fe yn selog:
"Wrth gwrs, y mae'r eneth yn gwisgo'n dda, a beth ydi hynny i neb arall, ac nid busnes meistr na meistres ydyw dweud wrth y forwyn sut a be i'w wisgo, os bydd hi'n talu am ei gwisg. Ac mae'r eneth hefyd yn bryd—ferth—'does dim dowt—ond 'dall hi ddim wrth hynny, a mi greda'n hawdd 'i bod hi'n gneud i ferched y teulu edrach yn gomon yn ei hymyl, a bod y meibion yn licio'i golwg hi,—beth oedd yn fwy naturiol? ond 'does dim eisio beio'r eneth am hynny, a 'dydi o ddim ond cenfigen sâl. Wyddoch chi be, mae ambell deulu'n meddwl nad oes gan forwyn ddim busnes i fod yn bropor, a bydaen' nhw'n medru, mi roen y frech wen arni, os nad hac yn ei gwefus. A 'dydi o ryfedd yn y byd os oes gan yr eneth gariad, ac os nad oes ganddi gariad—a mae hi'n deud nad oes ganddi 'run—mae o'n dangos bod bechgyn cyn ddalled â phost llidiart. Ac yn amal iawn, Mr. Jones, mi geiff geneth fel Miss Bifan hanner dwsin o gariadau, tra fydd merched y teuluoedd' yn gwefrio am gariad, a neb yn edrach arnyn nhw. Wel, ond 'dydw i ar fy ngore glas yn cadw gwyliadwriaeth ar hogiau'r siop yma—maen nhw'n gneud rhw esgus beunyddiol i ddwad i'r tŷ, ac mi wn mai'r amcan i gyd ydi cael golwg ar, a chael siarad gair â Miss Bifan. A beth sydd yn fwy naturiol—ond faswn i fy hun, oni bai am rywbeth y gwyddoch amdano? Ac am fod ganddi ddwylo blewog, 'chreda i byth mo hynny. Mae cannoedd o forynion, druain, yn cael cam dybryd. Pan fydd y sbrigyn mab wedi ponio ei gold studs i gael diod, O! y forwyn fydd wedi eu lladrata! Pan fydd y ferch wedi colli ei brooch neu ei chyffs, wrth galifantio, ac na wiw iddi ddweud wrth ei mam, y forwyn, druan, fydd wedi eu dwyn! Y forwyn ydyw bwch dihangol y teulu! Yr Humbugs! Mae Miss Bifan yn eneth splendid, Mr. Jones, y mae'r tŷ yma fel nefoedd o'i gymharu â phan oedd Marged yma."
Gwrandawai'r Plismon ar Enoc yn ddistaw, gan edmygu ei ysbryd ffyddiog a difeddwlddrwg, ond wrth edrych yn graff y tu draw i'w lygaid, gallesid darllen ei feddwl—"When ignorance is bliss 'tis folly to be wise."
Yr oedd dedwyddwch ei gartref, yn ddiamau, yn rhoddi cyfrif i ryw raddau am sirioldeb Enoc. Ond petai yn ei gartref yn unig y buasai ei ddedwyddwch yn gynwysedig, prin y buasai'n absennol oddi yno hyd un ar ddeg o'r gloch o'r nos, bedair neu bum noswaith yn yr wythnos. Rhaid bod Enoc yn cael rhyw gymaint o ddifyrrwch yn Nhŷ'n yr Ardd i fod yno mor aml. Ac nid oedd Coed Madog—nad oedd erbyn hyn yn rhoi gwaith ond i ychydig o ddynion—yn galw ar Enoc i ymgynghori â Chapten Trefor amryw weithiau yn ystod yr wythnos. A hyd yn oed, pe buasai ef yn ystyried bod hynny'n angenrheidiol, nid oedd y Capten, yn ddiweddar, ar gael yn Nhŷ'n yr Ardd bob noswaith o'r wythnos. Toc wedi marw Mrs. Trefor, yr oedd y Capten wedi dechrau myned i'r Brown Cow ar nosweithiau canol yr wythnos. Tybiai rhai mai'r rheswm am hyn oedd. ei fod, ar ôl colli Mrs. Trefor, yn teimlo'n unig, a'i fod yn cael tipyn o help mewn "cwmni" i fwrw ei hiraeth. Ac efallai fod ganddo amcan arall yn hyn—drwy adael Miss Trefor yn fwy unig, y rhoddai hynny iddi hi fwy o hamdden i ystyried ei sefyllfa a sylweddoli ei cholled, oblegid lled anystyriol ydyw pobl ieuainc yn gyffredin. Hwyrach y gwnâi unigrwydd les i Susi. Ond ni chymerai Miss Trefor yr olwg yna ar bethau, a theimlai hi fod gwaith ei thad—mor fuan ar ôl claddu ei mam—yn ei gadael ar ei phen ei hun yn y tŷ hyd berfeddion nos, yn ymddygiad angharedig i'r eithaf, ac oni bai fod Enoc Huws mor feddylgar a hynaws ag ymweled â hi mor fynych, buasai ei hunigrwydd bron yn annioddefol
Ers amser maith cyn marwolaeth ei mam teimlai Miss Trefor fod rhyw agendor rhyngddi a'i thad, a bod yr agendor yn ymledu beunydd. Achosai hyn boen mawr iddi. Cofiai adeg pryd yr edrychai ar ei thad gydag edmygedd diniwed, ac y golygai hi ef fel rhywun uwch a gwell na dynion yn gyffredin. Yr oedd hyn yn ei golwg ymhell, bell, yn ôl, ac edrychai gyda chalon hiraethus ar y cyfnod hwnnw. Gwnaeth lawer ymdrech egnïol i ail ennyn y fflam, ond ni ddeuai'r hen deimladau. yn ôl. Ar brydiau, meddyliai ei bod wedi ffurfio yn ei meddwl syniadau—na wyddai o ba le y cawsai hwynt—am uniondeb, cywirdeb, ac anrhydedd, na allai, nid yn unig ei thad, ond na allai unrhyw ddyn ddal i gael ei fesur a'i bwyso wrthynt, ond yn y funud cofiai am Enoc Huws—ni allai hi gael bai ynddo ef yn eu hwyneb. Lawer tro dychrynai a theimlai'n euog wrth feddwl am y syniadau a goleddai am ei thad. Ond er pob ymdrech, teimlai fod yr agendor oedd rhyngddi hi ac ef yn mynd yn lletach yn barhaus. Ond nid anghofiodd hi am foment ddau beth—sef ei fod yn dad iddi, a'i bod wedi gwneud llw y glynai wrtho tra byddai ef byw. Ni wnâi'r blaenaf ond ychwanegu ei phoenau wrth ganfod dirywiad cyson ei thad o'r dydd y bu farw ei mam, ac ni wnâi'r olaf ond peri iddi sylweddoli maint y trueni oedd o'i blaen. Ac eto cofiai fod ganddi gyfaill—cyfaill hyd y carn—ac ni allai hi, bellach, heb fod yn euog o'r anniolchgarwch mwyaf dybryd, a'r anffyddlondeb mwyaf i'w theimladau gorau hi ei hun, beidio â gwobrwyo ei ddyfalwch. "Dyletswydd" oedd arwyddair ei bywyd ers llawer o flynyddoedd, a chredai, yn wyneb y cyfnewidiad oedd wedi digwydd yn ei bwriadau, mai ei dyletswydd oedd hysbysu ei thad am y cyfnewidiad hwn. Yr oedd yn awr ers amser yn gwylio am gyfleustra i wneud hyn, ond yr oedd y Capten, pan fyddai gartref, yn gyffredin mewn tymer ddrwg, a phan ddychwelai yn hwyr o'r Brown Cow yn rhy swrth iddi feddwl am ddwyn y cwestiwn ymlaen.