Neidio i'r cynnwys

Adgof am Ieuan Glan Geirionnydd

Oddi ar Wicidestun
Adgof am Ieuan Glan Geirionnydd

gan Robert David Rowland (Anthropos)

O Cymru (gol O.M.Edwards), Cyfrol X, Rhif 55, 15 Chwefror 1896, tudalen 124-125

Adgof am Ieuan Glan Geirionnydd.

GANWYD EBRILL 20, 1795. BU FARW ION. 21, 1855.

Ah! Ieuan, dy gân, dy gof,
Ni ludd ing—ni ladd anghof.
Eben Fardd.


MAE y rhan fwyaf ohonom yn hoff o dderbyn llythyr—beth bynnag am ei ysgrifennu. Yr ydym yn hoffi clywed a gweled y bod dyddorol hwnnw—y postman—ar ben boreu, wrth y drws. "Llythyr oddiwrth ———" Yr ydym yn teimlo yn falch fod ein cyfeillion yn meddwl am danom; mae llawer llythyr fel ysbrydoliaeth ar gyfer gwaith y dydd. Y mae arnaf led ofn fod y gelfyddyd gain yma yn dioddef yn y dyddiau hyn. Nid ydyw yn cael ei choleddu fel y bu. Oes y post-card a'r telegram ydyw ein hoes ni, ac y mae perygl i'r ddawn ohebol ddirywio o'u herwydd.

Ond, dichon fod y darllonnydd yn barod i ddweyd, fel y dywedai Michael Roberts, Pwllheli, ar ryw achlysur—Come to the point!" Pa berthynas ddichonadwy all fod rhwng y sylw uchod a'r pennawd—Ieuan Glan Geirionnydd?

Eithaf cwestiwn; ac yr wyf yn bwriadu. ei ateb, ond goddefer ychydig eiriau arweiniol ar y pwnc. Son yr oeddym am lythyrau, a'r mwynhad a roddir drwyddynt. Fel rheol, y mae eu gwasanaeth drosodd yn ebrwydd. Ar ol eu darllen unwaith neu ddwy, dodir hwy o'r neilldu, a gwelir llu o honynt yn gwasanaethu fel cyfryngau i oleuo'r bibell. Ond y mae,—neu, yn fwy cywir, hwyrach,—yr oedd ambell lythyr yn dianc rhag y merthyrdod hwn. Cafodd ei warchod gan rywun oedd yn hoff o drysorau cuddiedig. A phan ddaw un o'r rhai'n i oleuni dydd, ym mhen hanner cant neu drigain mlynedd, ar ol ei ysgrifennu,—onid ydyw yn wrthrych dyddorol, a pharchedig? Ac yn arbennig, os bydd ei awdwr yn adnabyddus fel un o gymwynaswyr llenyddol Cymru fu, onid ydyw ei ddarllen yn cynyrchu ias yn y galon? Ydyw, y mae hen lythyr, a'i ddail wedi melynu gan oed, yn meddu mwy o ddylanwad a swyn, i rai o honom, na'r ffug—chwedl ddiweddaraf.

Ac am un felly y mae gennyf air i'w ddweyd yn awr. Daeth i'm llaw dan amgylchiadau ffafriol. Yr oedd yn ddiwrnod pruddaidd a llaith. Anhawdd oedd darllen anhawdd oedd gwneyd dim amgen na synfyfyrio, ac edrych ar y tân a'r tywydd, bob yn ail. Ond dyna guro wrth y drws, a phwy ddaeth i fewn ond un o "wyr mawr Mon"; un sydd yn byw yn agos i Lys Dulas, ac un o ddisgynyddion William Elias, Plas y Glyn;—y gwr yr ysgrifennai Goronwy Owain ato, gan ei annerch fel "y celfyddgar Frytwn a'm hanwyl gyfaill gynt." Ar ol moesgyfarch a gofyn yr holiadau arferol, dywedodd fod ganddo rywbeth y caraswn ei weled a'i ddarllen, a chyda'r gofal hwnnw sydd yn nodweddiadol o'r hynafiaethydd, tynnodd ddarn o bapur o logell ei frest, gan ddweyd—"Edrychwch ar hwn." Dalen o foolscap ydoedd, wedi ei phlygu yn ol y ddefod gynt cyn bod envelopes a phostage stamps. Agorwyd y papur, a bu llawenydd mawr. Anghofiwyd y tywydd a'r pruddglwyf yn y fan. A pha ryfedd? Nid oedd y papur bregus, melynliw, yn ddim amgen na llythyr Ieuan Glan Geirionnydd —llythyr wedi ei ysgrifennu yn 1822,—74 o flynyddau yn ol. Ar y pryd hwnnw yr oedd yr awdwr yn efrydydd yn Berriew (neu Aber—rhiw" yn ol Ieuan ei hun), sir Drefaldwyn. Ond cyn gwneyd dim nodiad pellach, y mae yn fwy na thebyg y byddai yn well gonnyt, ddarllennydd, gael gweled y llythyr drosot dy hun. Y mae wedi ei gyfeirio at Mr. Thomas Jones, c/— Mr. Elias Jones, Glan'rafon, Nr. Llanrwst, Denbighshire.

Dyma fe, air am air,—

LLYTHYR Y BARDD.

Aber—rhiw,

Medi 1, 1822,

Anwyl Gyfaill,

Wrth ddechreu y llythyr hwn y mae yn dyfod i'm cof ddameg y barnwr anghyfiawn, yr hwn, rhag cael ei syfrdanu gan y wraig honno, a'i dialodd hi ar ei gwrthwynebwyr. Efelly finnau, rhag cael fy syfrdanu genyt ti ac eraill, cyfansoddais ryw fath o bennillion ar "Hiraeth y Cymro," megys y cai weled ar fyr. Yr wyf yn awr wedi fy nwyn i gaethiwed hirfaith a galarus Babilon, ac y mae y delyn oedd a'i thannau mewn cywair yn nyffryn paradwysaidd Conwy wedi myned ar yr helyg

Y delyn aeth o'm dwylaw
Olwg drwm ar helyg draw
I angof aeth, saeth i'w sôn—
Ysywaeth gerddi Seion.

Trwm yw colli cyfaill arab (dyddan)
Trwm yw mam ar ol ei hunmab,
Trymach yw fy nghalon filmwy,
Ar ol ceinwych ddyffryn Conwy.


Hardd yw bronnydd, hardd yw bryniau
A'r blodeuog ddeiliog ddolau
A'r creig odiaeth sy'n grogadwy
Goruwch cynwrf rhuad Conwy.

Trwm i fenyw roi gwrandawind,
I'r pridd sy'n swnio ar arch ei chariad;
Ond mil trymach i'm oedd tramwy
O ganol canaid ddyffryn Conwy.

Er rhodio hyfryd lannau Hafren
A chael cyfeillion mwyn a llawen;
Mae i'm hiraeth annirnadwy
Yn barhaus am ddyffryn Conwy.

A dyna i ti fel y mae hi ar Ieuan, druan, wedi'r holl ganu a bod yn llawen. "Po mwyaf y llanw mwyaf y trai,"—

Dyn dŵl sy'n meddwl am oes,
Duw a ran hyd yr einioes. —W. Llŷn.

Nid oes genyf ddim rhyfedd i'w fynegi i ti. Cofia di gymeryd gofal gyda thi dy hun, rhag rhoddi gormod o draul ar dy gorph drwy redeg gormod ac ar bob achlysur, heb son am draul arall; ac os parhau yn gyndyn a wnai i'r cyngor difrifol hwn rhaid yn ddiau roddi attalfa arnat. Ond cyn i ti arafu yn dy gamrau rhed a'r pennillion hyn i Ddewi Sion y Goelas, ac yna ymbwylla,—

Dy gymhorth, Arglwydd, dod
I rodio er dy glod
A byw drwy ffydd o ddydd i ddydd
Gan estyn at y nod;
Cael treulio'm hoes i Grist a'i groes,
Er pob rhyw loes a chlwy,
A byw heb wâd i roi mawrhad
I gariad rhad, fy Iesu mad,
Fydd fy nymuniad mwy.

Mae'm rhedfa is y rhod
Yn nesu at y nod,
I'm hymdaith hon, is awyr gron,
Mae diwedd bron a dod:
Fy mbabell frau sydd yn llosghau
Ac yn gwanhau o hyd,
Ac yn y man daw'r amser pun
Fydd f'enaid gwan yn fywiol ran,
Mewn anherfynol fyd.

Gogoniant boed drwy'r byd
I'r Tad a'r Mab un fryd,
I'r Ysbryd Glan yn ddiwahan
Rhown fawl ar gân i gyd;
I'r Un yn Dri cydunwn ni
I roddi parch bob tro,
Llefwn un floedd i gyd ar goodd
Megis yr oedd, yn oes—oesoedd,
Y bydd—boed felly bô.


Nid ydynt o'r rhyw oreu; ond yr wyf yn tybio y deuant ar y mesur yn weddol. Mae y nod ar y gair anherfynnol (pen. 2) ar y cyntaf yn lled gas i'w glywed; ond yr wyf (yn credu) y daw yn lled lithrig gydag ymarferiad. Nid oes genyf fymryn o amser yn awr i feddwl am ddim, fel yr Atheniaid, ond syfrdanu fy mhen gyda Groeg a Lladin. Byddai yn dda genyf gael llinell oddiwrthyt, os cei di gymaint a hynny o bwyll ac arafwch i ysgrifennu llythyr,— o'r hyn lleiaf, ymdrecha.

Cofia fi at Henry Elias,
Ac at Dafydd Jones y Goelas,
At John Evans, y Ty Newydd,
A Dafydd Williams o Fryn Morfydd.


Bellach, bydd wych. Hyn o linellau, ar frys mawr, oddiwrth dy gyfaill, mewn bro estronol.

—EVAN EVANS.

Arallwedd—Ieuan Glan Geirionnydd.

NODIAD.

Medi 1, 1822.—Yr oedd Ieuan ar y pryd yn 27 oed, ac yn aros, fel efrydydd, gyda'r Parch. Thomas Richards, yn Berriew. Yn niwedd y mis hwnnw yr oedd yn fuddugol yn Eisteddfod Aberhonddu, ar nifer o englynion i "Theophilus Jones, hanesydd Brycheiniog."

Y mae un o benhillion yr emyn a anfonid yn y llythyr, i Dafydd Jones y Goelas, wedi dod yn dra adnabyddus.—

Mae'm rhodfa is y rhod
Yn nesu at y nod."


Ceir hwn yn ei weithiau, mewn undeb a'r pennill poblogaidd,—

"O Dduw, rho i'm dy hedd."

Yn y pedair llinell gyfarchiadol ar ddiwedd y llythyr, ymddengys fod y bardd wedi cam—gofio enw un lle. Y mae rhywun wedi rhoddi y gair "Ty Ucha," yn lle Ty Newydd. At John Evans, y Ty Ucha." Dyna, mae'n debyg, oedd yn gywir, ond y mae wedi dinistrio yr odl.

Dymuna y bardd gael ei gofio at Henry Elias. Ymddengys mai efe a gadwodd y llythyr. Ymysg ei bapurau ef yr ydoedd, ac felly y daeth i feddiant y gwr caredig sydd yn cadw i fyny "ysbryd" Elias ym Mhlas y Glyn. Yr oedd Henry Elias yn gallu ysgrifennu yn odidog—fel copper—plate. Am lawysgrifen Glan Geirionnydd, yn y llythyr hwn, nid oes ynddi lawer o hynodrwydd, llawysgrif lled fin, ond eglur, a chryn dipyn o'r addurniadol i'w ganfod yn ffurfiad y prif—lythrennau. Y mae yr inc wedi colli ei liw bron yn llwyr mewn rhai mannau, a pha ryfedd? Ond y mae y water mark yn y papur mor glir a phe buasid wedi ei osod yno yr wythnos ddiweddaf.—

T. W. & B
Bothfield.

Tybed fod y cwmni, neu yn hytrach, y weithfa yna, yn bod yn awr? Beth bynnag am hynny, y mae y llythyr yn aros, a phan geir Amgueddfa Gymreig, caiff ei anfon iddi yn ddioed. Yn y cyfamser, y mae yn dda gennyf gael caniatad i'w gopio, a'i anfon drwy y wasg, i ddyddori llawer darllennydd, sydd, fel fy hunan, yn hoff iawn o hen lythyrau.

R. D. ROWLAND (Anthropos).

Nodiadau

[golygu]

Bu farw awdur y gwaith hwn cyn 1 Ionawr, 1924, ac mae felly yn y parth cyhoeddus ledled y byd gan fod yr awdur wedi marw ers dros 100 mlynedd yn ol.