Am Dro i Erstalwm/Am Dro
| ← Cynwysiad | Am Dro i Erstalwm gan Dafydd Rhys Williams (Index) |
Am Dro i Erstalwm → |
AM DRO.
Ni wnaethym y Llyfr bach hwn er gwag glod
Na phrofi mai Ni yw'r rhai penaf mewn bod;
Nid oes budd mewn gweniaith, gwell yw cael y gwir
Oblegid efe fydd yr Holl Beth cyn hir.
AM DRO
I.
Dau enw rhyfedd yn nglyn a llenyddiaeth arwrol a rhamantus y Cymry yw y Brenin Arthur a Sieffry o Fynwy. Tua chanol y 12fed ganrif y cyflwynodd Sieffry Arthur i'r byd drwy ei "Historia Britonum," yn yr hon am y tro cyntaf y rhoddwyd hanes y Brenin digyffelyb ger bron Ewrop. Yr oedd Sieffry yn chwedleuwr heb ei fath, oblegid edrydd ei straeon mwyaf ofergoelus fel pe baent yn hanesion geirwir a chredadwy.
II.
Meddai ar y ddawn i wneyd i'r gau ymddangos yn wir; a chyda'r symlrwydd mwyaf swynol gallai enill y meddwl i goelio ei chwedlau heb y mesur lleiaf o ameuaeth. Yn ei ragymadrodd edrydd yn ei ddull chwedlonaidd am y modd damweiniol y dygwyddodd iddo ddyfod o hyd i Hanes Breninoedd Prydain, gan ddatgan ei syndod nad ysgrifenasai Gildas a Beda am Arthur. "Yn yr awduron prydferth hyn," ebe efe, "ni welais ddim am y breninoedd hyny a fucheddasant cyn Crist, nac am Arthur a llawer eraill a'i dylynasant, er yr haeddai eu campau anfarwoldeb ac er y trysorai y bobl eu coffadwriaeth yn eu calonau fel pe wedi ei hysgrifenu yno." Rhoddodd Gwallter Mapes, archddeon Rhydychain, hen lyfr wedi ei ysgrifenu yn y Frythonaeg iddo, yr hwn a gynwysai hanes parhaus mewn arddull syml a swynol o ddyddiau Brutus, brenin cyntaf y Prydeinwyr, i lawr hyd Cadwaladr fab Caswallon. "Mewn ufudd-dod i'w ddymuniad ef," eb efe "er nad oeddwn fawr o law at ysgrifenu iaith deg, ymgymerais a chyfieithu y llyfr yn fy ymadrodd cyffredin a diaddurn fy hun i'r iaith Ladin." Drwy ei ragdraeth ceisia argyhoeddi y darllenydd i goelio nad yw efe o fawr gwerth fel ysgrifenwr hanesion, er ar yr un pryd yn cyfansoddi y llyfr sydd wedi bod yn brif ffynonell rhamant a chwedloniaeth Prydain a'r byd. I Sieffry y mae llenyddiaeth yn ddyledus am y deyrnas ramantus fwyaf swynol welodd y byd ac sydd, hefyd, wedi bod yn ysbrydoliaeth i benaf awenau Ewrop.
III.
Yr oedd Sieffry yn rhamantwr o reddf ac o godiad. Nis gellir darllen tudalenaid o'i waith na theimlir hyny. Y mae yn cyfareddu y meddwl ac yn ei wneyd yn hygoelus yn ddiarwybod iddo ei hun, a chyn bo hir a y byd i ymollwng i goelio yr oll ag a ddywed. Y mae ei eiriau cyntaf yn gyfaredd i Brydeinwr ac yn ei brofi yn feddianol ar y ddawn o ramantu. Ebe efe, "Prydain, yr oreu o'r ynysoedd; cynyrcha bob peth sydd yn fuddiol i ddyn, gyda digonedd nad yw fyth yn pallu. Mae yn llawn o bob math o feteloedd; ei mynyddoedd yn gymwys i'r amaethyddiaeth decaf, gyda thir yn gyfaddas i bob amrywiaeth o ffrwythau; a'i gwigoedd yn llawn o bob math o wylltfilod;" ac ni anghofia grybwyll am ei da corniog a'i gwenyn. O dan ei huchel fryniau y gorwedd meusydd gwyrddion. rhwng nentydd murmurog yn llawn pysgod. Poblogir y wlad yn awr, ebe efe, gan Brydeiniaid, Rhufeiniaid, Sacsoniaid, Pictiaid a Scotiaid, ond gynt arferai y Brythoniaid ei rheoli o for i for, hyd i Dduw ddial arnynt am eu pechodau a'u balchder. Yna a Sieffry yn mlaen i adrodd hanes y breninoedd Prydeinig. Galwai un o'r Pabau Brydain yn baradwys a gardd o fwyniant; ac y mae darluniad Shakespeare o honi yn Risiart II. yn odidog a nodweddiadol o'i ddawn ef:
This other Eden, demi-paradise;
This fortress built by Nature for herself;
This happy breed of men, this little world;
This nurse, this teeming womb of royal kings,
Fear'd by their breed, and famous by their birth.
IV.
Yn mhell dros y tonau mae gwlad fach ryfeddol,
Pe chwilid fy nghalon ceid ynddi ei llun;
Nid byth y crybwyllir am wlad nag y cyfyd
Yn swynol i'm golwg fy ngwlad fach fy hun;
Mae'n llawn o fan gymoedd a bryniau a nentydd
A myrdd o fan gaeau fel gerddi i mi;
Os sonir am hiraeth, y wlad hon ymddengys
O flaen fy serch clwyfus—fy mamwlad yw hi!
Yn mhell dros y tonau, rhwng bryniau mae'm cartref,
Pe chwilid fy nghalon ceid ynddi ei lun;
Er teithio y gwledydd, a gweled pob gwychder
Hen gartre'r cartrefi yw'm cartref fy hun;
Pan fo hi yn heulwen mi gwelaf e'n ddysglaer
Ar lechwedd oleulwys yn ngwyneb y ne';
Ni sonir am gartref na saif hwn i fyny
I'm serch yn hudoliaeth, yn benlle pob lle!
Yn mhell dros y tonau mae swynion rhamantus
Agorant fy mron fel ag allwedd, bob un;
A chlywaf yr awel yn murmur hen donau
Yn fiwsig-adgofion o'm mamwlad fy hun;
Os sonir am Wynfa, yn gyntaf i Gymru
Yr hed draw fy meddwl, can's coelio wyf fi
Na fydd yr un nefol ond Cymru o newydd
A Chymru'n y nefoedd fydd Gwynfa i mi!
V.
Bywiai Sieffry yn y 12fed ganrif, a dyrchafwyd ef yn Esgob Llanelwy yn 1152. Am oesau coelid fod ei hanes yn wir ac ymddiriedol, ond barn ysgolheigion mwyach yw mai chwedlau yw y cyfan o'i hanes, ond gall pob meddwl awengar a rhamantgar fedi llawer o fwyniant a thynu gwersi gwerthfawr o'u darllen.
VI.
Adwaenir yr awdwr rhamantus wrth yr enw Sieffry o Fynwy, a thystir i ddylanwad ei waith gan y ffaith iddo ysbrydoli mwy o ysgrifenwyr na neb arall. Dylanwadodd ei hanes megys cyfaredd ar y meddyliau mwyaf awengar drwy yr oesau, gan gymeryd i fewn Shakespeare a Tennyson. Bu yn mryd Milton am flynyddau i wneyd yr hanes am Arthur a'i Ford Gron yn destyn arwrgerdd, ond yn ddiweddarach dewisodd Goll Gwynfa.
VII.
Gellid cyffelybu hanes Sieffry i ffynon yn nghanol mynydd anghysbell yn llifo o gwm i gwm gan gasglu nerth nes dyfod yn afon lydan yn nghanol meusydd heirdd a chnydfawr, yn ogoniant gwlad. Gellid olrhain y llenyddiaeth Seisnig i hon; ac y mae holl ramant y beirdd diweddaraf yn ddyledus iawn i ysbrydoliaeth yr awen ryfedd hon o dref Mynwy. Ar ei ymddangosiad cyntaf, croesawyd yr hanes gyda chymeradwyaeth gyffredinol gan y dysgedig yn ogystal a'r anwybodus. Ni ameuai neb nad oedd ei holl gynwys mor wir a'r efengyl. Defnyddid darnau o hono gan y Brenin Edward I. mewn dadl a'r Pab Bonifas yr Wythfed. Yr oedd ei hynafiaeth yn drech na phob anghrediniaeth. Yr oedd gair y gwr duwiol yn ddigon o sicrwydd ei fod yn wir a dim ond y gwir. Ar hyd yr oesau amddiffynid yr hanes gan yr ysgolheigion blaenaf; ac os yr ymgeisid i'w wadu gan Sais, priodolid hyny yn ddioed i'w ragfarn at y Cymry!
VIII.
Tebyg na phenderfynir fyth mo'r pwnc pa un a'i cyfieithiad a'i cyfansoddiad gwreiddiol o eiddo Sieffry oedd ei Historia Britonum. Dywed yr hanes i ddyn o'r enw Gwallter Mapes, archddeon Rhydychain, ddyfod o hyd i'r ysgrifau gwreiddiol mewn llyfrfa yn Llydaw, yn y Frythonaeg, ac vn dwyn arwyddion o hynafiaeth mawr. Dygodd hwy gydag ef i Loegr, ac wedi chwilio allan am rywrai hyddysg yn yr iaith Brydeinig, dygwyddodd iddo ymdaro wrth Sieffry, gwr hynod o hyddysg yn hynafiaeth a hanes Prydain, gwybodus yn iaith y Brython, ac ysgrifenwr prydferth mewn odl ac hebddi. Pan welodd Sieffry yr hanes dywedir iddo gael boddhad i'w ryfeddu, gan ymgymeryd a'i gyfieithu i'r Lladin. Haerai rhai fod yr ysgrifau gwreiddiol hyd heddyw ar gael, ond ni ddywedir yn mha le. Ond ofer fyddai dadlu y pwnc hwn o gwbl, gan ei fod yn hysbys mai chwedlau yw yr hanes yn y cyfanswm, yn gymysgedig, feallai, a symiau bychain iawn o wir. Ni fyddem yn mhell o le pe y cymwysem at ramant Sieffry y geiriau almanacaidd hyny, "Ychydig o wir a llawer yn gelwydd." Ond wedi yr oll gall fod hanes yn chwedl ac eto yn llawn dyddordeb ac adeiladaeth.
IX.
Priodola rhai holl ffughanes Sieffry i eiddigedd y Cymro. Yn gweled nad oedd mewn byd hanes cyflawn o hynafiaeth Prydain, fel oedd gan y Lladinwyr, y Groegiaid, a'r Hebreaid (yn enwedig yr olaf) o'u gwledydd, tybir i Sieffry ymgymeryd a'r gorchwyl o lanw y diffyg, yr hyn a wnaed i foddlonrwydd yn Historia Britonum. Hyd ddechreu y ganrif ddiweddaf ffynai y goel o'r braidd yn gyffredinol yn mhlith y Cymry eu bod yn ddisgynyddion Gomer, ac ai rhai mor bell a haeru mai Cymry oedd y cynddiluwiaid; mai Cymro o waed coch cyfa oedd Adda, ac mai y Gymraeg oedd iaith Eden. Felly y mae cryn sail i'r gred i'r Cymro ddyfeisio ei hanes hynafol i gael y goreu ar awduron gwledydd eraill.
X.
Ond waeth yn y byd am wirionedd yr hanes, y mae y rhamant sydd yn elfen mor brydferth a gogoneddus yn ei gwneyd yn fwy swynol na hanes. Y mae rhoi tro drwy hen lenyddiaeth chwedlonol y Cymry yn fwyniant ac adeiladaeth. Y mae yn llawn o'r dychymygion mwyaf cywrain a'r meddylddrychau mwyaf hudoliaethus. Y mae ynddi ddefnyddiau i'r beirdd am oesau y ddaear; a'r syndod penaf yw i'r awen Gymreig wneyd cyn lleied o'r trysor anferth hwn sydd mor hylaw ganddi.
XI.
Y mae y Cymry wedi bod mor ddisylw o'u hadnoddau awenawl ag o'u trysorau daearol. Y mae eu trysorau rhamantus wedi myned yn eiddo y Saeson, fel yr aeth eu tir, eu mwn, eu glo a'u pethau gwerthfawr eraill. Ymddengys y Cymry yn foddlon ar y dychymyg fod pethau yn eiddo iddynt heb y boddlonrwydd ymarferol o'u meddianu yn wirioneddol a sylweddol. Cenedloedd eraill sydd yn dadblygu eu trysorau awenawl a rhamantus, fel y dadblygant eu hadnoddau daearol a thanddaearol. Y mae eisieu i'r Cymry feddianu eu gwlad, yn dir, mor, dwfr, awyr ac awen yn drwyadl ac i ddybenion ymarferol a gwareiddiol.
XII.
Dywedir i William Williams, Llandegai, fod yn foddion i gael yr Arglwydd Penrhyn i gymeryd at y gwaith o ddadblygu cyfoeth enfawr chwarel Cae Braich y Cefn. Yn flaenorol i hyny, ceid ychydig Gymry (yn ol yr hanes) fel nifer o ieir yn crafu mewn tyllau beision ar lechwedd y Fronwen. Onid yw hyny yn arddangosiad, hefyd, o'r modd yr esgeulusodd eu llenorion a'u beirdd drysorau rhamantus eu llenyddiaeth henafol gan fyned i grafu tomenau cystadleuaeth Eisteddfodol a chynyrchu dim gwerth i gyhoeddi ar hyd y blynyddau? Onid ydym fel pobl wedi colli ysbrydoliaeth ac awen ramantus ein cyndadau? Onid ydyw ein hawdlau a'n pryddestau a'n cynyrchion rhigymedig a chynganeddol wedi ymddirywio i ddim nemawr gwell na chyffredinedd blin a diddyddordeb? Yr ydym wedi myned fel cynifer o ieir rhigymol i grafu tyllau beision yn lle treiddio a chloddio i fewn i drysorau dihysbydd ein rhamantau Cymreig. Y mae gogoniant yr awen wedi myned o'n gafael gan adael dim ar ol ond teml wag a defodau diamcan a diystyr!
XIII.
Nid haeriad dwl yw y dywediad fod y gwaed a'r anian Geltaidd wrth wraidd mawredd Prydain. Y mae fel ystof ar ba un y gweuwyd y genedl gyfansawdd fawr a elwir yn "British Nation." Y genedl neu yr ach Geltaidd yw yr ystof, a'r Rufeinaidd, y Sacsonaidd, y Ddanaidd a'r Normanaidd yw yr amrywiol we. Fel y dywed Matthew Arnold, i hon y mae y Saeson yn ddyledus am eu hysbryd annibynol, eu hyni, eu cariad at ryddid, eu cydymdeimlad ag egwyddor cyfiawnder, gonestrwydd, uniondeb mewn llysoedd barn, &c. Y gwaed Celtaidd yn nghalon y Sais gyfrifa am ei fod yn well na'r Ellmyn, ei lysfrawd, ar y Cyfandir. Y mae mwy o waed y Cymro yn y Sais nag sydd ynddo o'i waed ei hun! Ond, cofier mai gwaed y Cymro yn ei amser goreu sydd yn y Sais, nid y Cymro dirywiedig presenol. Gwaed y Cymro pan oedd yn arwrol ac yn rhamantus. Diau fod llawer o'r gwaed a'r awen Geltaidd hon yn Shakespeare a Milton, Byron, Burns ac eraill. Y dyddiau hyn, y mae wedi myned yn ffasiwn i haeru fod y Celtiaid yn anwadal ac yn ddiddyfalwch. Y maent mewn rhyw ystyr yn hyny, ond mewn ystyr arall y maent y bobl ddyfalaf a chyndynaf ar lawr y ddaear. Y maent yn ddiarebol o ymlyngar wrth rai pethau, a phethau eraill nis gellir eu cael i ymgyraedd atynt o gwbl. Ni charant y pethau mwyaf buddiol iddynt eu hunain bob amser, ond ymgyndynant wrth bob peth a hoffant. Rhyw Sais a ddyfeisiodd y chwedl a ganlyn i arddangos hoffder cyndyn y Cymry o gaws pob, yr hon a roddir genym ar gan yn y Gymraeg am y tro cyntaf:
XIV.
Mae'n scrifenedig mewn hen frut
Pa bryd rhoid Pedar a pha sut
Yn wyliwr ar glaer borth v nef,
A'r drafferth flin a gafodd ef
Gan rai anhywaith adodd Duw
Ryw fodd o'i dostur yno i fyw.
Ac yn eu plith fe ddaeth yn lli
Rhyw haid o Gymry gwael eu bri,
Y rhai ymdyrent i'r un fan
A'u cyson dwrdd fel melin ban,
Gan flino eraill yn ddi nag
A'u bregliach a'u bragaldiach gwag.
Bob un yn siarad fel o'i go.
Y naill a'i "fe" a'r llall a'i "fo;"
Bob un yn tyrfu am ei blaid
Yn gyndyn dros ei enwad gaid;
Cystadlu, dadlu a pheth na
Hyd ddrygu'r nef ei hun a'u pla;
Hyd nes i'r Arglwydd deimlo'n flin
Eu gado idd ei wlad ei hun.
Ac ebai ef wrth P. ryw ddydd
"Mi garwn gael y wlad yn rhydd
O rai mor ffraellyd ac mor groes;"
A'r ateb hwn y porthor roes:
"Fy Arglwydd da, mor hawdd i'w wneyd
Yw hyny ag yw'n hawdd ei ddweyd."
Ac aeth Sant Pedar felly i mas
O'r wynfa glaer i'r byd di ras,
A chlyw'd e'n bloeddio (gyfrwys freg)
"Caws wedi bobi!" nerth ei geg,
A'r Cymry'n clywed aent ar frys
At floedd apeliai at eu blys
A neidiodd P. yn od o dlws
I fewn i'r nef gan gloi y drws!
XV.
Cymerer y Gwyddelod (Celtiaid) mewn ymdrech a'r gorthrwm Normanaidd, ac ar ol saith canrif o ddyfal wrthwynebiad yn cyraedd buddugoliaeth. Cymerer y Cymry wedi canrifoedd o ymgiprys a'r un gallu tirgarol a gorthrwmgarol yn cadw eu hiaith a'u hunaniaeth mor ddilwgr! Nid yw Lloegr namyn goruwchadeiladaeth Deutonaidd weledig ar seiliau Cymreig anweledig, fel y dywed Matthew Arnold; neu i ddefnyddio cyffelybiaeth arall, talp o does Teutonaidd gyda'r lefain neu y burym Celtaidd yn gweithio drwyddo yn raddol i'w droi i ddybenion hollol Geltaidd cyn y diwedd. Wedi i'r Sais dderbyn y gwaed a'r ysbrydoliaeth Geltaidd i'w gyfansoddiad yr aeth yntau yn enaid byw. Cydnabyddwn ei fod yn business man, yn rheolwr a gorthrymwr erioed, ond y teimlad Celtaidd ynddo ddechreuodd ei wneyd yn Brydeiniwr. Y rheswm ei fod yn well heddyw na'r Ellmyn yw fod y gwaed Celtaidd ynddo.
XVI.
Y mae yr anian Geltaidd ramantus wedi bod o les i'r Sais, eithr wedi drygu y Cymro. Y mae y rhamantus mor debyg o niweidio dyn a dim oddigerth iddo ei throi at waith buddiol. Aeth y Cymro yn ymffrostgar o'i henafiaeth, ac felly yn ddiofal o'i ddyfodol. Am oesau bu y Cymro a'i wyneb tuag yn ol yn ymhyfrydu mewn cynllunio chwedlau am ei haniad a'i henafiaeth ddigyffelyb. Nid oedd yn ddigon i'r Cymro olrhain ei darddiad yn ol i Brutus, rhaid oedd iddo fyned yn ol i Gomer, mab i fab hynaf Noah, a phrofi gyda llaw mai y Gymraeg oedd iaith Noah. Ebe un awdwr ar y pwnc hwn, "Ni chafodd y Cymry eu hiaith o gymysgfa Twr Babel, am y rheswm fod Gomer, tad y Cymry, wedi ymadael am y Gorllewin cyn hyny, ac wedi myned a'r famiaith gydag ef. Nid oedd y Cymry yn Babel o gwbl. Felly gellid casglu yn naturiol mai y Gymraeg oedd yr iaith gynddiluwaidd." Ebe awdwr arall, "Yn yr iaith Gymraeg y rhoddwyd yr addewid gyntaf i Efa." "Gwahanol dafodieithoedd o'r Gymraeg (yr Omeraeg) yw yr holl ieithoedd o'r Sanscrit fawr hyd y Wyddelaeg fach." "Y Gymraeg yw gwreidd-fam holl ieithoedd y ddaear." Y mae y ddawn ramantus hon felly wedi niweidio y Cymro drwy droi ei feddwl i ymhyfrydu yn y gorphenol pell yn lle yn y presenol a'r dyfodol agos; yn ogystal a'i wneyd i or ganmol ei genedl ei hun.
XVII.
Gwelir hyn yn amlwg yn y llinellau a ganlyn o eiddo y bardd Cymreig:
A fu erioed o fawr rym
Neb o golofn Ab Gwilym?
Na, fu'r un o'u nifer hwy
Werth rhawnen wrth Oronwy.
Heriaf Homer a Horas,
Ni bu a'i trech neb o'u tras!
Edmygwr dirfawr o henafiaeth y Cymry oedd Iolo Forganwg. Ryw dro aeth i Lundain i alw ar ryw foneddwr uchel, ac wedi cyraedd y ddor, daeth y trulliad i ateb y curiad, ac yn gweled rhyw daiogyn wrth yr agoriad, hysbysodd hyny i'r boneddwr, yr hwn a ddaeth at y drws gyda fflangell gan fwriadu ei chymwyso at y dyeithrddyn, ond ebe Iolo:
Strike a Welshman, if you dare,
Ancient Britons as we are;
We were men of great renown
Ere a Saxon wore a crown.
XVIII.
Y mae yr henafiaeth ddysglaer hon o luniad y dychymyg rhamantus Cymreig wedi niweidio y Cymro yn ddirfawr drwy daflu ei feddwl i'r gorphenol pell i ymfoddloni ar fawredd tybiedig ei gyndeidiau yn lle ymroi ei hun i adeiladu iddo ei hun fawredd a chlod cyfamserol. Y mae plant tadau cyfoethog yn fynych yn troi allan yn ddiffrwyth, am yr ymorphwysant ar olud y teulu. "Y mae genym ni Abraham yn dad i ni," ebe yr Iuddew; a'r un modd y dywedai y Cymry "Y mae genym ni Gomer, a Noah, ac Adda yn dadau i ni,” ac ymfoddlonent ar hyny.
XIX
Ond os mai drwg llenyddiaeth ramantus y Cymry fu troi eu meddwl yn ol i fawrhau ac ymffrostio yn eu henafiaeth aruthrol o ddysglaer, canlyniad y Diwygiad crefyddol gant a haner o flynyddau yn ol fu taflu y meddwl Cymreig yn ormodol i'r dyfodol pell. Aeth y Cymry dan ddylanwad y llenyddiaeth dduwinyddol i efrydu y byd y tu draw i'r bedd, fel ag i ebargofi y presenol gwerthfawr yn nghyd a'i ddyledswyddau amrywiol a phwysig. Hyd yn ddiweddar, o ddyddiau Rowlands, Llangeitho, a Hywel Harris, pregethu ac efrydu duwinyddiaeth oedd prif ddifyrwch y Cymry. Ni chymerent nemawr ddim dyddordeb yn y gwyddorau, y celfau a'r crefftydd. Am genedlaethau buont fel pobl yn oedi yn nychlyd ar lan Iorddonen crefydd bruddglwyfus.
XX.
XXI.
Y mae pobl hiraethant ar ol y gorphenol pell, ddysgwyliant am y dyfodol trawsangeuol yn anghymwys i hyrwyddo eu gwareiddiad yn y fuchedd sydd yr awrhon. Y mae y bobl ofalant am y presenol yn gymwysach i ofalu am y dyfodol na'r rhai freuddwydiant o bell am y dyfodol. Profir hyn gan y cenedloedd ymarferol o'u cyferbynu a'r cenedloedd rhamantus. Y mae graddau o ramant yn yr ysbryd yn fuddiol ac anhebgorol, ond y mae gormod yn ddinystr ac yn wenwyn. Cynyrcha y naill wareiddiad; arweinia y llall i oferedd meddwl a moes. Y mae y rhamantwr fel y Pabydd a'i wyneb tua'r gorphenol a'i gefn ar y dyfodol. Y mae y rhamantwr gan mwyaf yn dueddol i lithro yn ol i ofergoeliaeth ac aros gyda phethau y gorphenol. Y mae y rhai hyn am godi pethau yn eu hol o hyd. Yn y gorphenol, gwelant baradwys, er mai y ffaith yw mai i ddyfod y mae yr Oes Euraidd. Dyma amryfusedd penaf y rhamantwyr, gosodant baradwys yn yr amser aeth heibio yn lle yn yr amser i ddyfod. Edrychant am y ffrwyth yn y gwraidd, yn lle yn y brig. Fel Wilhelm Meister crwydra y rhamantwr gyda nod, eithr heb wybodaeth o'r lle y mae na chynllun i'w chyraedd. Pan y mae y wawr ar dori y mae y rhamantwr a'i gefn ar doriad y dydd a'i wyneb yn mawrhau y lloer fan draw!
XXII.
Felly gwelir fod y dychymyg sydd yn brif ysgogydd gwareiddiad, yn y gormodiaeth o hono yn rhwystr ac yn dramgwydd. O fewn terfynau ymarferol, y mae yn elfen werthfawr; yn y meddwdod o hono y mae yn wanychiad y meddwl ac yn ei wneyd yn ddiamcan yn ei weithrediadau. Parlysir y meddwl gan or-ddychymyg. Ffrwythau addfed rhamantiaeth yw diystyrwch o wirionedd a sylwedd, diogi, gwrthwynebiad i ymarferoldeb, amddifadrwydd o amcan buddiol. Gwna ddyn yn bendefig, i fyw ar ddychymyg gan gyfrif ei hun yn rhy urddasol i gyflawni gwaith a dyledswyddau gwareiddiad. Ai nid hyn gyfrifa fod ein cenedl hyd yma mor amddifad o gynyrchion gwareiddiad a diwylliant? Nid oes yn ein hanes bensaerniaeth, arluniaeth, cerfiaeth, gwyddor na chelf uwchraddol fel a gaed yn Groeg. Yr ydym hyd yn nod heddyw yn amddifad o'r pethau hyn ac yn amddifad o'r awydd i'w cynyrchu a'r chwaeth i'w gwerthfawrogi. Ni fu yn ein plith erioed ddim yn teilyngu yr enw Dinas. Ni fu genym erioed Brif Ddinas, ac felly ni fu yn ffynu yn ein plith awydd am undeb cenedlaethol, yr hyn sydd wrth wraidd sefydliad a gwneuthuriad cenedl. Q
XXIII.
Ar hyd yr oesau cyfyngid y bywyd Cymreig i gynyrchu bywoliaeth syml, canu, barddoni a rhyfela. Yr oedd yr olaf mor gryf a dim ynom. Yr oedd yr anian hon mor gref fel os na chaem y Saeson yn barod i ymladd a ni, ymladdem a'n gilydd. Os na fyddai genym achos rhyfel, dychymygem un digonol i gychwyn ffrae waedlyd. Cadwai hyn ni yn brysur ar hyd yr oesau, fel na feddem na defnyddiau na hamdden i adeiladu ein gwlad yn gymdeithasol a gwleidyddol. Yr oedd ar lanau Cymru gyfleusderau masnachol godidog a gwledydd eraill, ond ni ymddengys y teimlem ddim dyddordeb yn hyny, fel y Groegiaid gynt. Am ganrifoedd ni ymddangosem yn cynyddu ac yn ymddadblygu dim. Ymddangosem yn ddidoledig oddiwrth bawb, ac yn ymfoddloni yn hollol arnom ein hunain a'n trafferthion mewnol parhaus. Bu ein hymrafaelion a'n hanundeb ar hyd yr oesau yn felldith i ni fel cenedl. Collasom ein gwlad drwy ein hymrangarwch; ac esgeulusasom ein gwareiddiad a'n cynydd i foddio ein hoffder o ryfel a chynen.
XXIV.
"I ha' na faith in the Celtic blude and its spirit o lees," ebe Mackaye yn "Alton Locke," o her- Q wydd ei anwadalwch. "Puir lustful Reubens that they are, unstable as water"-"ansafadwy fel dwfr; ni ragorant." Y mae anwadalwch neu ddiamcanrwydd yn gyfartal a diffyg gallu. Y mae rhamantusrwydd y meddwl Celtaidd yn achos ei wendidau. Un o'i wendidau yw ei duedd i droi ymaith oddiwrth ffeithiau profiad. Car ymgrwydro ymaith i fyd y dychymyg yn mhell o frwydr y byd a'r fuchedd bresenol. Ebe y meddwl rhamantus o hyd "Rhowch i mi bethau anymarferol y darfelydd, pethau gwlad hud a lledrith; pethau anghymwys i'r bywyd presenol." Afradlon yw y meddwl rhamantus, ac ni fydd o fudd hyd y dychwelo i ymafael a'r ymarferol. Nid diffyg gallu a dawn yw diffyg y Celt, ond diffyg gwerthfawrogiad o'i amgylchoedd.
XXV.
Hyd yn ddiweddar y mae y Cymro wedi dangos mwy o'r diffyg hwn na'i frodyr, yr Ysgotyn a'r Gwyddel. Oni freuddwydiodd y Cymro ei fywyd ymaith drwy yr oesau, gan fawrhau ac ymhyfrydu yn ei feddyliau ei hun, gan dybio nad oedd eu gwell i'w cael? Drwy yr oesau bu a'i fryd arno ei hun a'i ragoriaeth dybiedig yn lle ymgydnabyddu a rhagoriaethau gwareiddiad a'u mabwysiadu a'u gwneyd yn eiddo iddo ei hun. Ymfoddlonodd ar ddychymygu rhes o Q ffug freninoedd a gwychder teyrnasol yn y cynoesau, heb flino o gwbl yn nghylch cael teyrnas a theulu breninol gwirioneddol. Rhagorach gwaith na ffugio pethau wedi bod, yw llunio pethau i fod. Fel y dywed yr awdwr Ffrengig, nid yw dychymygion anymarferol namyn coedwig ddiwreiddiau (une foret qui n'a pas de racines). Nid addoli y gorphenol wna y meddwl doeth, eithr adeiladu arno bethau rhagorach o oes i oes. Ar hyd yr oesau ni fu campau y Cymro yn deilwng o'i ddoniau. Treuliodd hwy i ryfela, barddoni ac ymddifyru yn ddiam "Herein lies the pitiful tragedy of his life." Ni ddirnadodd y ffaith bwysig fod gwareiddiad yn golygu gwybod a gwneyd. Meddyliai fwy o'i hunan nag o'i genedl a'i wlad. Ni chymerai ddyddordeb mewn pensaerniaeth, cerfluniaeth, arluniaeth, athroniaeth, gwyddoniaeth, celf na chrefft o radd uchel. Y mae yr oll o'r braidd o'i lenyddiaeth yn farddoniaeth, a'i awen fwyaf barddonol yn rhyddiaith, megys y Mabinogion, y Bardd Cwsg a Llyfr y Tri Aderyn. Awgrymiadol iawn yw y cyfaddefiad hwnw o eiddo awdwr "Drych y Prif Oesoedd" pan y dywed yn nglyn a'r traddodiad i'r Cymry ddyfod o Gaerdroia, y ceid gweled y bugeiliaid ar bob twyn a bryn yn tori llun Caerdroia ar wyneb y glas, ac ebai efe ar yr un pryd rhwng crom- Q fachau ["Yr oeddwn i yn cwbl fwriadu, pan sgrifenais hyn ar y cyntaf i osod yma lun Caerdroia, ond nid oedd dyn o fewn fy nghydnabod ag oedd o fedr i wneuthur hyny nac mewn pren nac mewn efydd"]. Nid llawer yn well ydoedd hi ar Thomas Pennant pan yn dwyn ei Deithiau allan gyda Moses Griffith fel ei gydymaith celfol. Fel y cydnebydd Pennant nid oedd y darluniau namyn gwaith "an untaught genius," geiriau a ellid gymwyso at athrylith y Cymry ar hyd yr oesau.
XXVI.
Awgryma hyn i ni ffaith amlwg yn nglyn a'n cenedl ni, sef na osododd o'i blaen erioed nod uchel mewn unrhyw gamp, ddim hyd yn nod yn y pethau yr ymhyfrydai fwyaf ynddynt, sef rhyfela, barddoni a chanu. Onid oes llawer o wir yn ngeiriau awdwr "Drych y Prif Oesoedd" pan y dywed "Gwaith salw a chwith yw adrodd helynt y Cymry, eu haflwydd a'u trafferthion byd yn mhob oes, canys mor anniolchgar oeddynt i Dduw ac mor chwanog i wrthryfela yn ei erbyn ac mor barod i syrthio i brofedigaeth y byd, y cnawd a'r diafol, yr hyn a barodd eu bod mor anffodiog ac aflwyddianus."
XXVII.
Mor druenus yw y desgrifiad a roddir o ys- Q bryd ymrafaelus y Cymry, yr hyn a gyfrif am eu colliad o'u gwlad a'u cyflwr tlawd ar hyd yr oesau, yr hyn a'u cadwodd yn ddigyfleusdra addysg a gwareiddiad. "Hwy allasent gadw y Rhufeiniaid a'r Sacsoniaid allan o'u gwlad pe buasent yn unfryd a heddychol a'u gilydd; ond rhaid addef mai dynion diffaith, cynenus, drwg, oeddynt na fedrent gydfod fel brodyr yn nghyd." Ac ebai eto, "Odid fyth y byddai heddwch parhaus yn y deyrnas, y trechaf yn treisio y gwanaf," &c. "Dylyn eu hen gamp ysgeler a wnaethent hwy fyth i ymryson a mwrddro eu gilydd, fel y gwelwch adar y to yn ymgiprys am ddyrnaid o yd," &c.
XXVIII.
Ond nid eu hymrysongarwch a'u hymrangarwch oedd unig ddiffyg y Cymry, eithr yr oeddynt yn ddiystyr o werth arfau effeithiol, ac yn ddisylw o werth medr i ryfela. Fel y dywed awdwr y "Drych," "Ni wna gwr dewr, heb fedr, ond sawdiwr trwsgl," ac ymadrodd yn arddangos yr un diffyg yw hwnw o eiddo Giraldus Cambrensis a ddywed a ddefnyddiwyd gan Harri yr Ail mewn llythyr at Ymerawdwr Caercystenyn, sef "fod pobl o fewn cwr o ynys Prydain, a elwir y Cymry, a rhai yn hyderus ddigon ymladdent law-law heb ddim ond y dwrn Q moel a gwyr arfog a gwaywffyn a tharian a chleddyf."
XXIX.
Onid hawdd yw casglu oddiwrth y ffeithiau uchod fod y Cymry yn feddianol ar wroldeb ac athrylith, ond eu bod yn ddiystyr o'u gwerth wedi eu diwyllio; eu bod yn ymfoddloni ar gyneddfau naturiol ac yn ddifater o effeithiolrwydd offer ac arfau sydd yn rhoi uwchafiaeth i bobl israddol.
XXX.
Ar hyd yr oesau cawn hwy yn llawn arwriaeth ddiamcan. Owen Glyndwr yw yr unig arwr Cymreig a ymddengys gymerai ddyddordeb mewn addysg a gwareiddiad. Ni ymddengys fod y beirdd yn feddianol ar nod uchel diwylliant a gwareiddiad. Gwarient eu hamser yn canu clodydd arwyr a rhyfelwyr, ac ambell i un yn canu mwynderau serch; ac ymddengys fod y Cymry hyd yn ddiweddar yn feddianol ar yr un meddylnodau. Sylwer ar ein can genedlaethol, yr hon gynwysa ddesgrifiad cryno o'n gwareiddiad drwy yr oesau:
Mae hen wlad fy nhadau yn anwyl i mi,
Gwlad beirdd a chantorion, enwogion o fri;
Ei gwrol rhyfelwyr, gwladgarwyr tra mad,
Dros ryddid collasant eu gwa'd.
Wrth wladgarwyr y golygir rhai garasant eu gwlad yn erbyn y Saeson, nid yn mhlaid eu lles a'u gwareiddiad. Hyd yn ddiweddar y mae mawrion a gwerin Cymru wedi bod yn ddiystyr iawn o gyflwr gwareiddiol eu gwlad. Yr oedd ei chyflwr politicaidd yn isel, a'i chyfleusderau addysg yn ddirmygedig.
XXXI.
Gweddi pob cenedl yw ei hawyddfryd parhaus, ac ymddengys mai gweddi y Cymry fu byw yn ddidoledig oddiwrth gymdeithas cenedloedd eraill. Ychydig o gydnabyddiaeth fu rhyngddi a chenedloedd gwar eraill hyd yn ddiweddar. Cauodd y drws yn eu herbyn, tynodd y lleni i lawr ar ei ffenestri, ac ymfoddlonai ar fyw ar ei phen ei hun, fel yr aeth i goelio mai hi oedd cenedl benaf y ddaear! Galwai ei hun yn wlad y breintiau mawr, a choelia llawer o'i phlant heddyw pe y collid y Gymraeg, yr ai pregethu, gweddio a chrefydd i ddifodiant! Aeth yn falch a hunanddigonol. Aeth i ymffrostio yn anghymedrol yn ei haniad a'i bonedd daearol. Fel y dywed Theophilus Eyans "Dyma i chwi waedoliaeth ac ach yr hen Gymry, cewch ar a all un bonedd daearol fyth bosibl i gyraedd ato; pe bai ni eu hepil yn well o hyny." Nid ydym ond gwaeth o hono, oblegid nid yw ein hetifeddiaeth yn gyfatebol i'n hymffrost. Nid wydd ei anwadalwch. "Puir lustful Reubens that they are, unstable as water"-"ansafadwy fel dwfr; ni ragorant." Y mae anwadalwch neu ddiamcanrwydd yn gyfartal a diffyg gallu. Y mae rhamantusrwydd y meddwl Celtaidd yn achos ei wendidau. Un o'i wendidau yw ei duedd i droi ymaith oddiwrth ffeithiau profiad. Car ymgrwydro ymaith i fyd y dychymyg yn mhell o frwydr y byd a'r fuchedd bresenol. Ebe y meddwl rhamantus o hyd "Rhowch i mi bethau anymarferol y darfelydd, pethau gwlad hud a lledrith; pethau anghymwys i'r bywyd presenol." Afradlon yw y meddwl rhamantus, ac ni fydd o fudd hyd y dychwelo i ymafael a'r ymarferol. Nid diffyg gallu a dawn yw diffyg y Celt, ond diffyg gwerthfawrogiad o'i amgylchoedd.
XXV.
Hyd yn ddiweddar y mae y Cymro wedi dangos mwy o'r diffyg hwn na'i frodyr, yr Ysgotyn a'r Gwyddel. Oni freuddwydiodd y Cymro ei fywyd ymaith drwy yr oesau, gan fawrhau ac ymhyfrydu yn ei feddyliau ei hun, gan dybio nad oedd eu gwell i'w cael? Drwy yr oesau bu a'i fryd arno ei hun a'i ragoriaeth dybiedig yn lle ymgydnabyddu a rhagoriaethau gwareiddiad a'u mabwysiadu a'u gwneyd yn eiddo iddo ei hun. Ymfoddlonodd ar ddychymygu rhes o ffug freninoedd a gwychder teyrnasol yn y cynoesau, heb flino o gwbl yn nghylch cael teyrnas a theulu breninol gwirioneddol. Rhagorach gwaith na ffugio pethau wedi bod, yw llunio pethau i fod. Fel y dywed yr awdwr Ffrengig, nid yw dychymygion anymarferol namyn coedwig ddiwreiddiau (une foret qui n'a pas de racines). Nid addoli y gorphenol wna y meddwl doeth, eithr adeiladu arno bethau rhagorach o oes i oes. Ar hyd yr oesau ni fu campau y Cymro yn deilwng o'i ddoniau. Treuliodd hwy i ryfela, barddoni ac ymddifyru yn ddiam "Herein lies the pitiful tragedy of his life." Ni ddirnadodd y ffaith bwysig fod gwareiddiad yn golygu gwybod a gwneyd. Meddyliai fwy o'i hunan nag o'i genedl a'i wlad. Ni chymerai ddyddordeb mewn pensaerniaeth, cerfluniaeth, arluniaeth, athroniaeth, gwyddoniaeth, celf na chrefft o radd uchel. Y mae yr oll o'r braidd o'i lenyddiaeth yn farddoniaeth, a'i awen fwyaf barddonol yn rhyddiaith, megys y Mabinogion, y Bardd Cwsg a Llyfr y Tri Aderyn. Awgrymiadol iawn yw y cyfaddefiad hwnw o eiddo awdwr "Drych y Prif Oesoedd" pan y dywed yn nglyn a'r traddodiad i'r Cymry ddyfod o Gaerdroia, y ceid gweled y bugeiliaid ar bob twyn a bryn yn tori llun Caerdroia ar wyneb y glas, ac ebai efe ar yr un pryd rhwng cromfachau ["Yr oeddwn i yn cwbl fwriadu, pan sgrifenais hyn ar y cyntaf i osod yma lun Caerdroia, ond nid oedd dyn o fewn fy nghydnabod ag oedd o fedr i wneuthur hyny nac mewn pren nac mewn efydd"]. Nid llawer yn well ydoedd hi ar Thomas Pennant pan yn dwyn ei Deithiau allan gyda Moses Griffith fel ei gydymaith celfol. Fel y cydnebydd Pennant nid oedd y darluniau namyn gwaith "an untaught genius," geiriau a ellid gymwyso at athrylith y Cymry ar hyd yr oesau.
XXVI.
Awgryma hyn i ni ffaith amlwg yn nglyn a'n cenedl ni, sef na osododd o'i blaen erioed nod uchel mewn unrhyw gamp, ddim hyd yn nod yn y pethau yr ymhyfrydai fwyaf ynddynt, sef rhyfela, barddoni a chanu. Onid oes llawer o wir yn ngeiriau awdwr "Drych y Prif Oesoedd" pan y dywed "Gwaith salw a chwith yw adrodd helynt y Cymry, eu haflwydd a'u trafferthion byd yn mhob oes, canys mor anniolchgar oeddynt i Dduw ac mor chwanog i wrthryfela yn ei erbyn ac mor barod i syrthio i brofedigaeth y byd, y cnawd a'r diafol, yr hyn a barodd eu bod mor anffodiog ac aflwyddianus."
XXVII.
Mor druenus yw y desgrifiad a roddir o ysbryd ymrafaelus y Cymry, yr hyn a gyfrif am eu colliad o'u gwlad a'u cyflwr tlawd ar hyd yr oesau, yr hyn a'u cadwodd yn ddigyfleusdra addysg a gwareiddiad. "Hwy allasent gadw y Rhufeiniaid a'r Sacsoniaid allan o'u gwlad pe buasent yn unfryd a heddychol a'u gilydd; ond rhaid addef mai dynion diffaith, cynenus, drwg, oeddynt na fedrent gydfod fel brodyr yn nghyd." Ac ebai eto, "Odid fyth y byddai heddwch parhaus yn y deyrnas, y trechaf yn treisio y gwanaf," &c. "Dylyn eu hen gamp ysgeler a wnaethent hwy fyth i ymryson a mwrddro eu gilydd, fel y gwelwch adar y to yn ymgiprys am ddyrnaid o yd," &c.
XXVIII.
Ond nid eu hymrysongarwch a'u hymrangarwch oedd unig ddiffyg y Cymry, eithr yr oeddynt yn ddiystyr o werth arfau effeithiol, ac yn ddisylw o werth medr i ryfela. Fel y dywed awdwr y "Drych," "Ni wna gwr dewr, heb fedr, ond sawdiwr trwsgl," ac ymadrodd yn arddangos yr un diffyg yw hwnw o eiddo Giraldus Cambrensis a ddywed a ddefnyddiwyd gan Harri yr Ail mewn llythyr at Ymerawdwr Caercystenyn, sef "fod pobl o fewn cwr o ynys Prydain, a elwir y Cymry, a rhai yn hyderus ddigon ymladdent law-law heb ddim ond y dwrn moel a gwyr arfog a gwaywffyn a tharian a chleddyf."
XXIX.
Onid hawdd yw casglu oddiwrth y ffeithiau uchod fod y Cymry yn feddianol ar wroldeb ac athrylith, ond eu bod yn ddiystyr o'u gwerth wedi eu diwyllio; eu bod yn ymfoddloni ar gyneddfau naturiol ac yn ddifater o effeithiolrwydd offer ac arfau sydd yn rhoi uwchafiaeth i bobl israddol.
XXX.
Ar hyd yr oesau cawn hwy yn llawn arwriaeth ddiamcan. Owen Glyndwr yw yr unig arwr Cymreig a ymddengys gymerai ddyddordeb mewn addysg a gwareiddiad. Ni ymddengys fod y beirdd yn feddianol ar nod uchel diwylliant a gwareiddiad. Gwarient eu hamser yn canu clodydd arwyr a rhyfelwyr, ac ambell i un yn canu mwynderau serch; ac ymddengys fod y Cymry hyd yn ddiweddar yn feddianol ar yr un meddylnodau. Sylwer ar ein can genedlaethol, yr hon gynwysa ddesgrifiad cryno o'n gwareiddiad drwy yr oesau:
Mae hen wlad fy nhadau yn anwyl i mi,
Gwlad beirdd a chantorion, enwogion o fri;
Ei gwrol rhyfelwyr, gwladgarwyr tra mad,
Dros ryddid collasant eu gwa'd.
Wrth wladgarwyr y golygir rhai garasant eu gwlad yn erbyn y Saeson, nid yn mhlaid eu lles a'u gwareiddiad. Hyd yn ddiweddar y mae mawrion a gwerin Cymru wedi bod yn ddiystyr iawn o gyflwr gwareiddiol eu gwlad. Yr oedd ei chyflwr politicaidd yn isel, a'i chyfleusderau addysg yn ddirmygedig.
XXXI.
Gweddi pob cenedl yw ei hawyddfryd parhaus, ac ymddengys mai gweddi y Cymry fu byw yn ddidoledig oddiwrth gymdeithas cenedloedd eraill. Ychydig o gydnabyddiaeth fu rhyngddi a chenedloedd gwar eraill hyd yn ddiweddar. Cauodd y drws yn eu herbyn, tynodd y lleni i lawr ar ei ffenestri, ac ymfoddlonai ar fyw ar ei phen ei hun, fel yr aeth i goelio mai hi oedd cenedl benaf y ddaear! Galwai ei hun yn wlad y breintiau mawr, a choelia llawer o'i phlant heddyw pe y collid y Gymraeg, yr ai pregethu, gweddio a chrefydd i ddifodiant! Aeth yn falch a hunanddigonol. Aeth i ymffrostio yn anghymedrol yn ei haniad a'i bonedd daearol. Fel y dywed Theophilus Eyans "Dyma i chwi waedoliaeth ac ach yr hen Gymry, cewch ar a all un bonedd daearol fyth bosibl i gyraedd ato; pe bai ni eu hepil yn well o hyny." Nid ydym ond gwaeth o hono, oblegid nid yw ein hetifeddiaeth yn gyfatebol i'n hymffrost. Nid oes genym ond gobeithio ein bod fel cenedl ar ddychwelyd o'n crwydriadau yn ngwlad hud a lledrith, ac y deuwn ar frys i weled gwerth profiad eang, dwfn ac amrywiol o'r bywyd sydd yr awrhon. Fel y dywed awdwr Ffrengig yn ei draethawd ar Ragfarnau: "Unwaith y crwydra yr ysbryd dynol, mae yn fynych yn hir yn dychwelyd o'i grwydriadau."
XXXII.
Gwelir yn hanes y Cymry yr ansoddau meddyliol ac ysbrydol hyny nodweddant y cymeriad rhamantus, sef y duedd i edrych yn ol gan fawrygu ac edmygu y gorphenol; i hiraethu ar ol yr amser gynt, gan foli a fu, yn hytrach na dyheu am ac ymestyn at a fydd. Dangosir y cyflwr meddwl hwn gan yr ymadrodd hwnw a glywir mor fynych, sef "codi Cymru yn ei hol." Dyna ddymuniad a dyhead y meddwl rhamantus, sef troi yn ol i'r gorphenol lle mae pob mawredd a dedwyddwch, can ac awen. Mae yn y pegwn cyferbyniol i'r ymarferol sydd a'i lygad ar y presenol a'r dyfodol. Onid hyn sydd yn cyfrif fod goludoedd sylweddol a thymorol Cymru yn ngafaelion estroniaid? I'r Cymro rhamantus gwlad beirdd a chantorion a gwladgarwyr tra mad yw Cymru; tra i'r Sais, yr Ysgotyn, yr Ellmynwr a'r Iuddew, y mae yn wlad oludog o lo, haiarn, dur, alcan, llechau, &c. Er fod y Cymro yn weithiwr rhagorol, yn lowr, gweithiwr haiarn a dur ac alcan, yn forwr ac amaethwr a phob crefftwr arall, eto rhamantus o fryd yw, gyda thueddfryd gref at ganu, awenu, pregethu a dychymygu. Y mae ei awyddfryd yn fwy am y dychymygol na'r ymarferol. Ai nid athrylith anymarferol ddiamcan (ein vacierendes Genie), fel eiddo arwr Eichendorff, yn ei chwedl ramantus, fu athrylith Cymru ar hyd yr oesau; ac ai nid y ffordd i gael Cymru i'r blaen fydd iddi gael ei nod o'i blaen yn lle o'i hol?
XXXIII.
Tueddir ni i gredu fod llawer o wir yn yr hen ymadrodd Lladin, "Scire Anglis sitis est; sitis est nescire Britannis," sef fod awydd y Sais i ddysgu, ac awydd y Brython i annysgu neu esgeuluso dysgu. Cefnogir y dywediad hwn gan gyflwr y Cymry ar hyd yr oesau yn nglyn a gwybodaeth a dysg fuddiol, ond ymddengys hyn i'w briodoli i dywysogion ac arweinwyr Cymru, oblegid yn awr ceir addysg yn blaguro a'r bobl yn ei werthfawrogi. Mawrion gwael sydd yn Nghymru. Ar hyd yr oesau yr oedd gan ein pobl ni ddigon o athrylith, ond nid oedd yn y wlad ysgolion na chyfleusderau i'w dadblygu. Ein beirdd oedd ein hunig ysgolheigion a llenorion, ac ni chynyrchai y rhai hyny ddim ond barddoniaeth; y mae genym heddyw ddigon os nid gormod o dalentau, ond rhy fach eto o gymellion i ymberffeithio ynddynt. Y mae genym fyrddiwn o brydyddion, ond neb i ymgystadlu a Shakespeare, Milton, Byron, Browning, &c. Y mae pawb eisieu bod yn rhywbeth, yn lle ymuno fel pobl i ddarparu trefn a chymorth i fechgyn mwyaf athrylithgar ein cenedl fyned yn uchel iawn. Diogel genym gyda threfn addysg bresenol a dyfodol Cymru y daw athrylith werthfawr ei phlant i sylw y byd. "Y fath fantais fyddai i'r bobl," ebai un am ei wlad, "pe y gadawent heibio ddawnsio!" Y fath les fyddai i'r Cymry, hefyd, pe y gadawent heibio rai o'u hoffderau ac y troent eu holl awyddfryd a'u holl athrylith o ddifrif i fod yn uwchraddol mewn cerdd, awen, celf, llenyddiaeth, gwleidyddiaeth, adeiladwaith, masnach, &c.! Nid oes ond ychydig o hyn yn ein hanes o adeg ein huniad a Lloegr hyd heddyw. Y mae genym ddigon o ganu, barddoni a phregethu, ond yr ydym mewn angen difrifol o'r pethau eraill defnyddiol a diwylliol a enwyd uchod. Nis gallwn fod hebddynt, os am fod yn gyfochrog a chenedloedd eraill. Mae trefn addysg Cymru yn addaw yn ddirfawr; mae y wawr wedi tori ar y Dywysogaeth; mae y dyfodol yn ddysglaer!