Astudiaethau T Gwynn Jones/Ein Cymdogion a Ninnau
| ← Tennyson | Astudiaethau T Gwynn Jones gan Thomas Gwynn Jones |
O'r Neilltu → |
EIN CYMDOGION A NINNAU
PETH digon diddorol, a digon digrif yn aml, yw syniadau gwahanol genhedloedd am ei gilydd, fel y ceir hwy yn eu llenyddiaeth. Gofyn nodd Dic Huws, Cefn Llanfair, gwas meirch i'r frenhines Elsbeth, i gyfaill o Gymro a phrydydd:
A ŵyr mil, er eu malais
Dan eu swydd, ai dyn yw Sais?
Atebodd y llall, "ar ddwfn ystyried," chwedl Ellis Wynne:
Dyn yw Sais, ond edn sosi,
Ac nid gwell cyfell na'r ci!
Tipyn yn annheg at y Sais a'r ci, wrth gwrs, ond dim llawer gwaeth na llawer o bethau a ddywedir mewn llenyddiaeth gwbl ddifrifol gan rai o un wlad am rai o wlad arall.
Bu tri chyfnod ar berthynas Cymru a Lloegr yn yr ystyr hon-cyfnod y Cymro Gwyllt (coffeir amdano hyd heddiw yn enw y traen cyflym o Gaergybi i Lundain); cyfnod y Cymro Digrif a chyfnod y Cymro Gwneud. Ni cheir cymaint o adlais y cyfnod cyntaf mewn llenyddiaeth Saesneg, yn ystyr gyffredin y gair. Nid cwbl ddigrif chwaith bob amser fyddai Cymro'r ail cyfnod— daeth yn gryn ddyn, er enghraifft, am dipyn yn amser y Tuduriaid, ond y mae er hynny ryw ias o ddigrifwch ynddo fel yr ymddengys ar y llwyfan Seisnig. Yn lle bod yn ddim ond gwyllt a throednoeth, aeth yn ddigrifwyllt. Nid yw'r cyfnod wedi cwbl ddarfod eto—collodd lawer o'i ffasiwn er pan gredodd y mân ysgwieriaid eu bod wedi etifeddu diwylliant Seisnig, gan ddigio wrth eu gwlad eu hunain a mynd i fyw i Gaerfaddon neu rywle felly. Ond rhyw fath ar ddatblygiad o'r wedd hon ar yr ail cyfnod yw'r trydydd. Gŵr yw'r Cymro Gwneud nad ofnir mwy, na pherchir yn arbennig iawn, na hoffir yn drwyadl, ond a noddir, megis, ac a ystyrrir yn rhyw greadur mwy neu lai diddorol a chymharol ddiniwed. Peth digon ansicr yw pa un ai ei wneud ei hun ai gwneud eraill y mae—tipyn o'r naill a'r llall, efallai! Daethpwyd o hyd iddo gan ddosbarth o nofelyddion ac ysgrifenwyr wedi eu swyno gan y ddychymyg am felancoli'r Celt, dychymyg a wnaeth hafog ar Wyddyl a Chymry, ac a'u troes o fod yn bobl wylltion neu ddigrif i fod yn greaduriaid breuddwydiol, meddal, ac yn eu llygaid ryw oleuni dieithr, nesaf peth i'r llewych a fydd yng ngolwg ambell un o'i gof. Bu'r nofelyddion wrthi mor ddygn yn dysgu ambell air Cymraeg, yn hel y "local colour," ac yna yn ein disgrifio, fel yr aeth llawer ohonom ni ein hunain i led gredu eu bod yn eu lle, ac i geisio edrych ac ymddwyn fel y dylasem rhag ofn i ni fod yn annheilwng o'r cymeriad newydd a ddychmygodd ein cyfeillion galluog i ni. Y mae rhyw arwyddion bod y cyfnod hwn yn mynd heibio, a bod un arall, cyfnod y Cymro drwg-ei-nerfau, ar ddechrau, ond rhaid aros am ysbaid cyn y ceir digon o ddeunydd at astudio hwnnw. Un gwahaniaeth rhwng y cyfnod hwn a'r lleill yw nad Saeson yn gymaint a Chymry sy'n ei gychwyn. Ni ellir gweled bai arnynt, efallai, am ddechrau yn y gwaelod.
Nid peth ofer ar awr segur, efallai, fyddai bwrw bras olwg ar yr hyn oedd Cymru a'i phobl i'r beirdd Seisnig gynt, o ddyddiau Chaucer i lawr hyd y ddeunawfed ganrif. Ni soniwn am Gymry Shakespeare, gan fod cynifer wedi traethu ar y pwnc hwnnw eisoes. Gellir dywedyd wrth fynd heibio, megis, mai digrif yw agos bob cymeriad Cymreig yn chwaraeon Shakespeare, Decker a Jonson, yn enwedig Decker. Y mae Syr "Owen ap Meredith" a "Gwenthyan" yn "Patient Grisill" ganddo ef, yn ddigrif tros ben, er bod yn wir na byddent hwy, nac odid un o'r stage Welshmen yn y ddrama Saesneg gynt, lawn mor ddigrif oni bai am eu hiaith. Clywai'r dramadyddion Gymry wrth siarad Saesneg yn seinio dwy d a ddêl ynghyd heb lafariad rhyng ddynt, neu d ac h, fel t, a'r un modd yn caledu'r seiniau b, g, yn yr un cyfuniadau, fel y gwneir hyd heddiw yn Gymraeg mewn rhai tafodieithoedd, ac y parheir i wneuthur yn ôl rheolau cynghanedd. Yr oedd hynny'n ddigrif gan y Saeson—mor ddigrif ag a fydd gan Gymro glywed Sais yn dywedyd "Thlangothlen" a phethau tebyg—ac yna, wrth geisio defnyddio'r peth fel moddion digrifwch ar y llwyfan, aethant i galedu b, d, g lle na chaledai'r Cymry monynt byth. Pe troid y peth a ddywed y cymeriadau hyn yn y chwaraeon i Saesneg y cymeriadau Seisnig, ni byddai mor ddigrif o lawer; am hynny, fel y mae'n anhepgor, tipyn o anwybodaeth ac anghynefindra, o'r ddau tu, yw sail cymaint a hyn o'r digrifwch. Wrth gwrs, Cymry gwyllt oedd y stage Welshmen yn y cyfnod hwn, ac y mae rhywbeth yn ddigon digrif yn eu tanbeidrwydd, yn enwedig pan orfydd iddo fod yn rhyw ddiniweidrwydd hefyd, megis yn hanes Syr Owen ap Meredith a "Gwenthyan." Byddai raid wrth ddogn drychinebus o ddi frifwch i beri i ddyn ddigio with greadigaethau Shakespeare neu Decker—mewn ffordd, byddent yn ddigrifach yng ngolwg Cymro nag yng ngolwg neb arall. Er bod Chaucer yn byw'n agos i'r pryd yr oedd y Cymry a'r Saeson yn rhyfela â'i gilydd, ni cheir adlais yr ymladd yn ei gerddi ef. Gŵr mwyn, diddan, oedd Chaucer, yn canu chwedlau digrif i blesio pobl fawr, ac ymddengys mai beirdd a Christnogion oedd y Cymry iddo ef. Yn "The Frankeleines Prologue," dywed:
These olde gentil Bretons in hir dayes
Of diverse aventures maden layes,
Rimayed in hir firste Breton tonge,
Which layes with hire instruments they songe,
Or elles redden hem for hir plesance;
And on of hem have I in remembrance,
Which I shall sayn with good while as I can.
Adlais y rhamant Arthuraidd yw hwn, ac nid oes ynddo ddim ôl cydnabyddiaeth bersonol. Tebyg yw'r cyfeiriadau yn "The Man of Lawes Tale," lle daw'r Cymro i'r golwg fel Cristion yng nghanol paganiaid, ac y sonnir am ei wlad fel noddfa Cristnogaeth (pethau y bydd yr awdurdodau ar "Neges Cymru i'r Byd" yn eu cyhoeddi gyda difrifwch mawr o hyd):
In all that land [Lloegr] no Cristen durste route, |
But yet n'ere Cristen Bretons so exiled |
Diau mai gwlad rhamant yw hon. Yr oedd hi fwy fyth felly i Spenser. Ar ôl disgrifio'r marchog yn y Seithfed Caniad o Lyfr Cyntaf ei "Faery Queene," dywed ef nad oedd gyffelyb i'w darian, canys Merddin a'i gwnaeth:
Ne let it seeme that credence this exceedes;
For he that made the same was knowne right well
To have done much more admirable deedes,
It Merlin was, which whylome did excell
All living wightes in might of magic spell;
Both shield and sword and armour, all he wrought
For this younge prince, when first to armes he
fell;
But when he dyde, the Faery Queene it brought
To Faerie Lond, where yet it may be seen if sought
Yng Nghymru yn arbennig y dodai Spenser ei ramant, ac yr oedd Aran a Dyfrdwy yn gysegredig iddo. Yn y nawfed caniad o'r Llyfr Cyntaf, dywedir am "Old Timon":
His dwelling is low in a valley greene,
Under the foot of Rauran mossy hore,
From whence the river Dee, as silver cleene,
His tombling billowes rolls with gentle rore;
There all my daies he trained me up in vertuous lore.
Mewn man arall, cyfeiria at ddwyfoldeb Dyfrdwy a pherlau Conwy:
And following Dee, which Britons long ygone,
Did call divine, that doth by Chester tend,
And Conway, which out of his stream doth send
Plenty of pearles to decke his dames withal.
Y mae cyfeiriadau tebyg at afon Ddyfrdwy yn bethau cyffredin gan y beirdd, megis hwnnw gan Langhorne yn "The Garden Rose and the Wild Rose":
As Dee, whose current, free from stain,
Glides fair o'er Merioneth's plain,
By mountains forc'd his way to steer,
Along the lake of Pimble meer,
Darts swiftly through the stagnant mass,
His waters trembling as they pass,
And leads his lucid waves below,
Unmix'd unsullied as they flow.
Prin y mae'n ddiogel casglu oddi wrth gyfeiriadau fel hyn fod hyd yn oed Spenser yn gynefin â Dyfrdwy nac Arfon, na bod Langhorne wedi gweled Llyn Tegid, ond yr oedd yn wiw gan Spenser yn enwedig osod yr hud a'r ddewiniaeth yn rhywle yn y wlad honno:
Thether the great magician Merlin came,
As was his use, oft-times to visit mee;
For he had charge my discipline to frame,
And tutor's nourriture to over-see.
Him oft and oft I askt in privity,
Of what loins and what lignage I did spring?
Whose aunswere bad me still assured bee,
That I was sonne and heir unto a king,
As Time in her just term the truth to light should bring.
"Well worthy Impe," said then the lady gent,
"And pupil fit for such a tutor's hand;
But what adventure, or what high intent,
Hath brought you hither into Fairy Land,
Aread, Prince Arthure, crowne of martial band."
"Full hard it is," quoth he, "to read aright
The course of heavenly cause, or understand
The secret meaning of the' eternal might,
That rules mens waies, and rules the thoughts of living wight."
Yn y gerdd hon, gwelwn Arthur, "the flowre of grace and nobilesse," a wnaeth fawr ddirmyg ar farchogion pagan, ac a laddodd fil o Sarasiniaid, a chawn hanes y cledd a wnaeth Merddin, ac a alwyd "Morddur" am na thorrai ac na phlygai byth:
Ne ever will it break ne ever bend,
Wherefore Morddure it rightfully is hight.
Arthur y rhamantau yw hwn, wrth gwrs, ac er na chanodd beirdd y Saeson lawer amdano rhwng Spenser a Tennyson, rhaid cydnabod ei fod ef yn llawer mwy o ffugr yn Saesneg nac yn Gymraeg. Y mae gan Warton gerdd, "The Grave of King Arthur," wedi ei seilio ar yr hen draddodiad am gaffael hyd i gorff Arthur yn Glastonbury, lle'i dygwyd, ebr y bardd yng ngherdd Warton, o faes Camlan, ac y claddwyd ef yn
Joseph's towered fane,
In the fair Vale of Avalon
Yn gymysg â'r rhamant Arthuraidd cawn gan Spenser yr hanes dychmygol am Brutus yn dyfod trosodd i wlad lawn o gewri erchyll, yn eu trechu ac yn rhannu'r wlad rhwng ei feibion:
And Camber did possess the western quart,
Which Severne now from Logris doth depart.
Sonnir am "Caerleill," "Cairleon," "Bladud," Cairbadon," "Cundah" a "Morgan," wrth enw yr hwn y galwyd Morgannwg, a'r fel y bu ddiwedd ar feibion Brutus drwy ymbleidio ac ymladd. Dilynir yr ystori fel yr edrydd Sieffre o Fynwy hi, drwy'r ymdrech â'r Rhufeiniaid hyd ddyfodiad y Saeson, ac yna ymlaen â'r rhamant drachefn. Sonnir am yr "ysgwyd wyrdd" a'r "ysgwyd goch":
How oft that day did fair Brunehildis see
The greene shield dyde in dolorous vermell,
That not scuith guirith it mote seeme to bee
But rather y scuith gogh, signe of sad crueltee.
Yn ei "Eclogues," y mae gan Spenser un ag ynddi gymeriad Cymreig a elwir "Diggon Davie." Yn argraffiad Anderson (1792) o'i weithiau, ceir y rhagymadrodd a ganlyn i'r gerdd honno:
Diggon Davie, a shepherd, complains to his friend Hobbinol of the poverty to which he was reduced by travelling into a far country in hopes of greater gain, and describes the deceitful and profligate lives of the shepherds he had seen, and the wretched condition of their flocks. The author has chosen to write it in older language than the rest, and with a sprinkling of the Welsh dialect. It is probable he had some private reasons for it, and that under the fictitious names were represented real persons.
Geiriau'r golygydd yw'r rhai hyn. Diau fod i'r ymddiddan ryw ystyr hanesyddol, a diddorol fyddai allu ei esbonio. Ond nid oes ynddo ddim "sprinkling of the Welsh dialect." Y mae iaith Diggon Davie" yn fwy henaidd, ag ynddi ar dro fath ar gynghanedd yn null y Saeson, dyna'r unig wahaniaeth rhyngddi ag iaith y "bugeiliaid" eraill. Yr unig eiriau Cymraeg yng ngwaith Spenser, hyd y sylwais i, yw'r termau "ysgwyd werdd" ac "ysgwyd goch," oddieithr enwau priod. Sylwer hefyd fod rhyw y gair ysgwyd yn gywir ganddo yn y naill derm (yscuith gogh) ac yn anghywir yn y llall (scuith guirith). Ond nid oedd ef yn anwybodus am hanes y wlad. Yr oedd yn byw yn oes Elsbeth, a chafodd ganddi dair mil o aceri o dir lladrad yn sir Cork. Rhan o'r tâl am hwnnw, y mae'n ddiau, oedd ei ganmoliaeth i Gymru. Yn y Trydydd Caniad o'i Drydydd Llyfr, canodd glod y Cymry yn eu rhyfeloedd â'r Saeson, a gwnaeth ddefnydd o ystraeon y Brudiau am lwyddiant teulu Tudur:
Ne shall the Saxons selves all peaceably |
Of Mona, where it lurked in exile, |
Proffwydoliaeth Merddin yw hon, ond bod Spenser yn gwybod yn dda sut i'w defnyddio. Amser gwych i ryw fath ar Gymry oedd oes y Tuduriaid. Dengys cywyddau'r beirdd Cymreig fod dychmygion Sieffre o Fynwy wedi eu derbyn ganddynt, ac mai eu rhwymyn pennaf oedd y dyb mai disgynyddion Brutus oeddynt hwy. Ar y llaw arall, dengys gweithiau'r beirdd Seisnig mai dyna'r gred oedd yn talu yn Lloegr hefyd, ar y pryd.
Yng ngweithiau Drayton eto, rhoir i'r Cymry gymeriad uchel fel gwŷr bonheddig ac ymladdwyr. Yn ei gerdd fywiog "The Battle of Agincourt," wrth ddisgrifio'r fyddin Brydeinig oedd yno, nid anghofia yntau ofynion y cyfnod:
Thus as themselves the Englishmen had shew'd
Under the ensign of each sev'ral shire,
The native Welch, who no less honour ow'd
To their own King, nor yet less valiant were,
In one strong reg'ment had themselves bestow'd,
And of the rest resumed had the rear;
To their own quarter marching as the rest,
As neatly arm'd, and bravely as the best.
Yna rhydd ddisgrifiad o filwyr y Siroedd Cymreig yn ymdaith, a pha beth oedd eu baneri. Gwŷr Penfro, "those men of South Wales of the mixed blood," oedd ar y blaen, ac ar eu baner lun cwch ac arglwyddes yn ei rwyfo. Yna, gwŷr Caer fyrddin, ac ar eu lluman lun Myrddin yn pwyntio at seren. Castell oedd arwydd gwŷr Morgannwg, a thair coron oedd nod Mynwy. Am wŷr Mynwy, dywed y bardd beth tebyg iawn i'r hyn a ddywedodd Islwyn gymaint o amser ar ei ôl:
The men of Monmouth (for the ancient love
To that dear country neighbouring them so nigh).
Ffordd dda o gydnabod pethau! Yna daw'r siroedd eraill a'r arwyddion isod ar eu baneri: Brycheiniog, pabell ryfel; Maesyfed, mynydd serth ag arno fugail yn cadw ei braidd; Ceredigion, morforwyn yn eistedd ar graig; Meirionnydd, tair gafr ar ddawns; Dinbych, Neifion ag iddo baladr tair fforch; Fflint, morwyn yn ei gwisg haf, yn dwyn ysgub a sicl. Ac am Sir Gaernarfon dywedir:
With a warlike pace
Those of Caernarvon (not the least in speed,
Tho' marching last in the main army's face)
Three golden eagles in their ensign brought,
Under which oft brave Owen Gwyneth fought.
Yn hanes y frwydr, rhoddir lle amlwg i orchestion Syr Dafydd Gam-byddaf yn teimlo fy hun fod rhyw ias o chwerthin yng nghlodforedd y bardd, a bydd fy nghydymdeimlad ag ef hefyd, a dywedyd y gwir:
The Duke Nevers now, in this sad retreat, |
Quoth Morisby: "Who shall decide the case ? |
Dywed Beaumont wrth y ddau eu bod yn per yglu'r dydd, ac y caent dorri eu dadl ar ddiwedd y frwydr. Parha'r ymladd, a down ar draws Dafydd Gam eilwaith. Yr oedd yn rhaid medd iannu lle peryglus-" an aged rampier with huge ruins heapt." Dywed Woodhouse fod hynny'n waith peryglus, ac na welai ef neb a feiddiai gynnig arno. Yr oedd y Cam yn clywed. Fel hyn y dywed y bardd-gallai fod hyd yn oed yn cyfieithu ymorchest y prydyddion Cymreig eu hunain:
Which Gam o'erhearing, being near at hand, |
And through a cannon leap into a town; |
Things that thy thoughts yet never mounted to." Yna y mae Woodhouse yn herio'r Cam i fynd gydag ef i feddiannu'r adfail. Ni fynnai yntau ddim gwell. Galwant eu gwŷr ac ant. Ymladdant yn ddewr, yn ôl tystiolaeth y bardd:
Till valiant Gam sore wounded, drawn aside
By his own soldiers, shortly after dy'd.
Anodd peidio â chofio am y peth a ddywedodd Alexander Fawr wrth ei wŷr llys pan dyngodd rhyw Geltiaid eu ffyddlondeb iddo mewn geiriau nid annhebyg i eiddo'r Cam:
Onid ffrostus y Celtiaid!
Tra bom yng nghanol dynion parod i gynnal yr haul a dwyn bollt y daran, ni waeth i ni sôn am gerdd danbaid Chatterton, "The Battle of Hastings." Nid rhaid dywedyd yma mai gwaith Chatterton ei hun yw'r gerdd honno, ac nid hen gerdd, fel y ceisiodd ef gan bobl gredu, am ryw reswm rhyfedd ac anhysbys. Ni buasai raid iddo, canys yr oedd yn well bardd na chnwd canrif o feirdd y bugeiliaid, y Chloes a'r Amyntas a'r Strephons, etc., etc. Dyma dipyn o'r hanes fel y dychmygodd Chatterton:
Howel ap Jevah came from Matraval
Where he by chaunce han slain a noble's sonne
And now was come to fyghte at Harold's call,
And in the battel he much goode han done;
Unto Kyng Harold he fought mickle near,
For he was yeoman of the bodie guard;
And with a target and a fyghting spear,
He of his boddie han kepte watch and ward,
True as a shadowe to a substant thynge,
So true he guarded Harold his good Kynge.
But when Egelred tumbled to the grounde,
He from Kynge Harold quickly did advaunce,
And stroke de Tracie thilke a crewel wounde,
Hys harte and lever came out on the launce.
And then retreated for to guard hys Kynge,
On dented launce he bore the harte awaie;
An arrow came from Auffroie Griel's strynge,
Into hys heele betwixt hys yron staie;
The grey-goose pynyon, that thereon was sett,
Eftsoons with smokyng crymson bloud was wett.
Hys bloud at this was waxen flaminge hotte,
Without adoe he turned once agayne,
And hytt de Griel thilke a blowe, God wote,
Maugre hys helme, he splete hys head in twayne.
****
And like a useless weede amonge the haie,
Amonge the sleine warriours Griel laie.
Disgrifir y frwydr fel hyn, mewn llinellau ystwyth a chyffelybiaethau beiddgar, rai ohonynt wedi eu benthyca, y mae'n wir, o'r clasuron, a chyn hir, down at farwolaeth Howel ap Jevah:
As some tall oke, hewn from the mountayne hed,
Falls to the pleine, so fell the warriour ded.
Wrth weled hyn, medd y bardd, dyma Gymro arall, "Mervyn ap Teudor," a ganlynasai Howel o gariad ato, yn rhuthro ar y gelynion "fel blaidd mynydd." Disgrifir ei wisg a'i olwg a'i aruthr ffyrnigrwydd:
His sworde was shorte and broade, and mickle keene,
And no man's bone could stande to stoppe its waie;
The Norman's harte in partes two cutt cleane,
He clos'd his eyne, and clos'd his eyne for aie.
Ymesyd Mervyn ar elyn arall:
With thilk a furie on him he dyd falle,
Into his neck he ranne the swerde and hylte;
As mighty lyghtenynge often has been founde
To drive an oke into unfallow'd grounde.
And with the swerde, that in his neck yet stoke,
The Norman fell unto the bloudie grounde,
And with the fall ap Tewdore's swerde he broke,
And bloude afresh came trickling from the wounde.
Naid cryn ugain o'r gelynion ar ap Tudur, a rhaid iddo yntau ymladd â'i ddwylaw moelion. Try helm y Sier de Lacque y tu blaen yn ôl, ac ymeifl mewn Norman arall gerfydd ei wddf, ond:
Then manie Norman knyghtes their arrowes drewe,
That enter'd into Mervyn's harte, God wote.
In dying panges he gryp'd his throte more strong,
And from their sockets started out his eyes,
And from his mouthe came out his blameless tonge;
And both in peine and anguish eftsoon dies,
As some rude rocke torne from his bed of claie,
Stretch'd onn the pleyne the brave ap Tewdore laie.
Er mor waedlyd yw'r busnes, rhaid cydnabod fod Chatterton yn medru ei grefft, a bod cynddaredd ap Tudur yn fyw tan ei law. Ceir cyfeiriadau eraill at y Cymry rhyfelgar gan Drayton yn "The Barons Wars" ac yn y "Polyolbion." Nid haws eu dofi na dofi'r anifeiliaid gwylltaf yn y wlad, meddai. Ond ymddengys eu bod yn gowrtwyr medrus ar dro hefyd. Yn ei "Heroic Epistles," ceir un epistol oddi wrth y Frenhines Catrin at Owain Tudur, ac ateb ganddo yntau iddi hithau. Wrth gynnig ei serch i Owain, y mae Catrin yn canmol tras a gwrhydri ei hynafiaid ef; dywed ei fod yn hardd a grasus, a Chymraeg a'i chytseiniaid cras yn seinio mor llyfn ag Eidaleg ar ei wefus! Rhaid maddau i'r bardd, wrth gwrs, am dybio bod yn y Gymraeg lai o lafariaid nag yn y Saesneg, heb sôn gair am rai mudion! Yn ei ateb, nid yw Owain Tudur ar ôl am weniaith nac am syniad teilwng am ei fawredd ef ei hun. Oni phroffwyd asai Myrddin y cymysgai arwydd y Tuduriaid a'r fleur-de-lis, a'r genhinen â'r rhosyn? Yng Nghymru, canai beirdd ei achau, o Gadwaladr ac Einion, o Dewdwr a Llywelyn, fel nad rhaid iddo wneuthur esgus dros ei dras, a fu'n ymladd â Saeson, Norwyaid, Swedeniaid a Mwscofiaid, a gadwodd eu hiaith er gwaethaf popeth, ac a barhai hyd y dydd hwnnw yr unig rai o weddillion Troea.
Yn y "Polyolbion," dengys Drayton gryn wybodaeth am Gymru, am ei hanes a hyd yn oed am ddaear y wlad. Yn ei anerchiad "To my friends the Cambro-Britons" ynglŷn â'r gerdd, dywed ei fod yn caru Cymru'n fawr, ac yn ei gerdd yn rhoddi'r rhannau o Siroedd Gloucester, Worcester a Salop y sydd ar du'r gorllewin i afon Hafren "within their ancient mother, Wales; in which, if I have not done her right, the want is in my ability, not in my love." Sonia hefyd am "the learned Humphrey Floyd," a "Mr. John Williams, his Majesty's goldsmith, that true lover of his country, as of all ancient and noble things,"—yr oeddynt yn annwyl gyfeillion iddo. Byddai mynd yn fanwl drwy'r gerdd hir hon yn ormod. gwaith mewn un ysgrif. Digoned dywedyd bod yr Awen yn mynd ar daith drwy Gymru a Lloegr, a'r afonydd a'r mynyddoedd yn canu clodydd ac yn adrodd hanes y gwledydd a'r bobl. Dyma gyfarchiad y bardd i Gymru, yn agos i'r dechrau:
Then most renowned Wales, thou famous ancient place,
Which still hast been the nurse of all the British race,
Since nature thee denies that purple-cluster'd vine,
Which other temples chafes with fragrant sparkling wine;
And being now in hand to write thy glorious praise,
Fill me a bowl of meath, my working spirit to raise;
And e'er seven books have end, I'll strike so high a string,
Thy Bards shall stand amaz'd with wonder, whilst I sing;
That Taliessen, once which made the rivers dance,
And in his rapture raised the mountains from their trance,
Shall tremble at my verse, rebounding from the skies,
Which like an earthquake shakes the tomb wherein he lies.
Pe clywsai Taliesin y gân, efallai y troesai yn ei fedd, yn wir, canys anodd fyddai i brydydd mor gymysglyd ac annealladwy ddychmygu am y fath beth a rhetoreg Drayton, er a ddywedodd am ei gampau rhyfeddol ef ei hun, heb sôn gair am y pethau a ddywedodd ei esbonwyr amdano! Rhydd Drayton enwau'r afonydd, gydag ychydig gyfeiriadau byrion at eu hanes, yna daw at y beirdd. Yn gyffredin, rhyw fod hanner lledrith yn y niwl, megis, oedd y bardd Cymreig i'r poetau Seisnig, yn perthyn yn agos i'r "Derwydd." Gallech fod yn lled sicr na welsant un erioed, mwy nag y gwelsant "Dderwydd," neu un o'r bugeiliaid clasurol hynny y byddent eu hunain yn canu cymaint iddynt. Ped adnabuasent fardd o Gymro, synasent, ond odid, mai ffermwr cyffredin ydoedd, fel Tudur Penllyn; gof, fel Ieuan Brydydd Hir (hynaf), neu fwtler, fel Hywel ap Dafydd, heb na golwg freuddwydiol na melancoli ar ei gyfer, a heb fod ei wallt na'i farf ddim hwy nag eiddo dynion cyffredin eraill. Yn ei gerdd ar "The Institution of the Order of the Garter," dwg West feirdd a derwyddon i mewn. Dywed eu bod wedi ymwisgo
. . . in long flowing sky-colour'd robes spangled with stars, with garlands of oaken bough upon their heads, and golden harps in their hands, made like the Welch or old British harp.
Y mae'r beirdd a'r derwyddon hyn yn canu ganddo, ac yna y mae "The Genius of England" yn eu hateb, gan eu galw yn "hen ffilosoffyddion Prydain," a dywedyd eu bod fyth yn hofran o gwmpas eu hen gartrefi, yn enwedig ym Môn:
In sacred shades, |
And schools of sage and moral discipline |
Yn ateb, cân y beirdd eilwaith, gan ddywedyd mai anrhydedd uchaf y brenin Edward yw ei fod yn cymryd lle Arthur, ac yn edfryd ei enw ef a'i farchogion:
In visionary fables lost.
Diau! Cyfeiriad tebyg sydd gan Collins yntau yn ei gerdd, "Liberty," at y derwyddon, ac y mae Penrose, yn ei gân i'r Delyn, ar ôl sôn am Ossian, yn dywedyd:
Thine, too, Cadwallo! whom to save
In vain the heavenly science su'd,
Starts from Arvon's rocky grave
With bloody streams embru'd.
Bound in brotherhood of woe,
The Druid choir unites, their tears harmonious flow.
Yn ei gerdd "To the People of England," y mae Whitehead yn galw ar yr "Awen Brydeinig":
And thou genuine British muse,
Nurs'd amid the druids old
Where Deva's wizard waters roll'd,
Thou that bear'st the golden key
To unlock eternity,
Summon thy poetic guard.
Nid ymddengys fod yr "Awen Brydeinig" wedi
gwrando ar y weddi-nid agorodd hi mo ddrysau
tragwyddoldeb, beth bynnag, y tro hwn. Diau
mai Cymro oedd Lloyd, bardd meddw a fu farw
yn ieuanc yn Llundain. Amdano ef dywed
Wilkes:
His peculiar excellence was the dressing up an old thought in a new, neat and trim manner. He was content to scamper round the foot of Parnassus on his little Welch poney, which seems never to have tired.
Y mae tipyn o ôl eiddigedd neu deimlad personol, efallai, yn ei gerdd i'r "Poetry Professors," pan ddywed, wrth ganu am enedigaeth Tywysog Cymru:
While some, as patriot love prevails,
To compliment a Prince of Wales,
Salute a royal babe in Welch
And send forth gutturals like a belch.
Dichon mai am Oronwy Owain yr oedd bardd y merlyn mynydd yn meddwl. Y mae rhywbeth yn ddigon clyfar yn ei ddychan yn aml, er nad yw ar ei orau pan fynno ddangos mor ddilys oedd ei Seisnigrwydd:
Say, shall not then the heav'n-born muses too Variety pursue? |
Or the rude gabble of the Huns, |
Go lew'r merlyn mynydd! Ysgrifennodd Hughes hefyd "Ode for Two Voices' (set to music by Dr. Pepusch) for the birthday of the Princess of Wales, 1715, and performed at the anniversary meeting of the Society of Ancient Britons, established in honour of Her Royal Highness's Birthday and of the Principality of Wales." Yn y gerdd hon y mae "Fame and Cambria" yn canu bob yn ail, a dyma enghraifft o'u cân:
Hail, Cambria! long to fame well known,
Thy patron saint looks smiling down,
Well pleas'd to see
This day, prolific of renown,
Increas'd in honours to himself and thee.
Prolific yw'r union air. Gan Browne yn "Britannia's Pastorals," ceir math ar amddi ffyniad i'r beirdd Cymreig, fel goleuadau digon buddiol-canhwyllau brwyn, efallai:
The British bards were not then long time mute,
But to their sweet harps sung their famous Brute;
Striving in spite of all the mists of eld
To have his story more authentic held,
Why should we envy them those wreaths of fame?
Rather afford them all the worth we may,
For what to give them adds to our ray.
And, Britons, think not that your glories fall,
Derived from a mean original;
Since lights that may have pow'r to check the dark
Can have their lustre from the smallest spark.
Y mae un o "fugeiliaid mwyn" y bardd hwn hefyd yn canu i Ddyfrdwy fel hyn:
Never more let holy Dee
O'er other rivers brave,
Or boast how (in his jollity)
Kings row'd upon his wave;
But silent be, and ever know,
That Neptune for my fare would row
Nid rhaid yma sôn am gerdd Gray i'r "Bardd," gan ei bod yn ddigon hysbys, ac wedi ei chyfieithu unwaith neu ddwy i'r Gymraeg. Buasai'n syndod gan brydyddion Cymreig y cyfnodau hyn weled y lluniau a dynnai eu cyd-brydyddion Seisnig ohonynt, y mae'n ddiau. Drayton a wyddai fwyaf amdanynt, drwy ei gyfeillion "Humphrey Floyd" a John Williams, hwyrach. Wrth ganu am y beirdd, dywed am rai:
That at the Stethva oft obtain'd a victor's praise, |
That in the mountain those who scarce had seen a book, |
Y mae ôl Humphrey Floyd a John Williams ar wybodaeth Drayton. Teithio drwy Gymru y mae'r bardd yn ystod saith neu wyth ganiad cyntaf y gerdd. Dyry'r Cymry a'r Saeson i gystadlu a'i gilydd i bwy y perthyn "Lundy," y naill ochr a'r llall yn canu eu gorchestion, ac afon Hafren yn torri'r ddadl drwy ddywedyd bod Lundy yn perthyn i'r naill yn gystal â'r llall- enghraifft deg o ddull y Tuduriaid. Dyma fel y dywed Hafren wrth roi ei barn:
That when the Norman line in strength shall lastly fail, |
Why strive ye then for that, in little time that shall |
Yna, teithia'r bardd ymlaen; edrydd afon Deifi hanes Merddin, a chanmola afon Gwy, hithau, y Brythoniaid fel ymladdwyr, gwlatgarwyr a beirdd;
Nor could the Saxon swords (which many a ling'ring year |
Those numbers they will hit, out of their genuine vein |
Anodd gwybod pa mor aml yr oedd Drayton a'i dafod yn ei foch wrth draethu'r pethau clod forus hyn, ond yn ddiau yr oedd y "noble Britons" a'u deallai wrth eu bodd yn eu gwrando! Buasai'n ddiddorol canlyn y bardd drwy'r Siroedd, ond digoned rhoddi disgrifiad gwynt y Gogledd o Ddyffryn Clwyd:
Dear Clwyd, th' abundant sweets that from thy bosom flow, |
Efallai fod gwaed Cymreig yn John Philips,
awdur" The Splendid Shilling." Pa un bynnag,
gŵr o'r goror ydoedd. Dywed Smart yn "The
Hop Garden" mai Pumlumon oedd Parnassus
Philips, ac y mae Philips ei hun yn ei gerdd
faith, "Cider," yn sôn am Benmaen Mawr a
Phumlumon, ac yn canu mawl y Siluriaid:
In ancient days,
The Roman legions and great Cæsar found
Our fathers no mean foes; and Cressy's plains,
And Agincourt, deep ting'd with blood, confess
What the Silures vigour unwithstood
Could do in rigid fight.
Yn y "Splendid Shilling," lle cafodd Goronwy Owain y syniad, efallai, am" Gwydd y Nennawr," rhydd Philips gip olwg ar ddosbarth diddorol o Gymry, sef y rhai a fyddai'n mynd i'r marchnad oedd ar y gororau gynt. Canu mawl y swllt y mae Philips, a dywedyd ei helynt am fod ei sylltau ef mor brinion. Disgrifia ef ei hun yn mynd adref i'r nennawr-y "garret vile"-ac yno yn mygu cetyn du cwta:
Not blacker tube, nor of a shorter size, |
High over-shadowing rides, with a design |
Yr oedd balchter yn eu hachau a'u teuluoedd yn wendid yn y Cymry gynt, fel y mae eto. Fel y cawsom Gymro ar ben ei lwyth caws, yng ngherdd Philips, yn ddisgynnydd brenhinoedd, felly y cawn ddau, a elwir "Madoc" a" David ap Howell" yn "The Consuliad," un o gerddi politicaidd Chatterton. Y maent hwythau yn wŷr o dras brenhinol, ac yn wyllt a balch iawn. Tebyg mai at ryw etholiad lleol y cyfeirir, ond nid wyf i eto wedi cael allan pwy oedd "Madoc" nac "ap Howell," na pha beth yw ystyr y gerdd. Anaml y ceir Cymry'r beirdd Seisnig yn y cyfnodau hyn yn gymeriadau cwbl atgas neu ddrygionus. Yn ei gerdd hir "Syr Martyn," y mae Mickle yn dywedyd hanes ysgwier heb fod o'r moes gorau, ac ymddengys mai Cymro oedd hwnnw. Aeth Syr Martyn i garu'r llaethferch, ac achosodd hynny a phethau eraill gryn helyntion nad oes amser i'w dilyn yma, ond yr oedd y balchter achau ynddo yntau, neu o leiaf yn ei fodryb. Amdani hi dywedir:
For sooth to tell, her liefest hearts delight
Was still to count her princely pedigree,
Through barons bold all up to Cadwall hight
Thence up to Trojan Brute ysprung of Venus bright.
Y mae lle i ofni, yn wir, mai go ddibris o'i waed oedd Syr Martyn. Felly o leiaf y tybiai'r hen fodryb, a phoenai beunydd—
To think what well she knew would shortly be
Cadwallin's bloud debas'd in Kathrins line.
Ac o boeni am hyn bu farw yr hen fodryb o'r diwedd. Mynnu ei ffordd a wnaeth Martyn, a dyfod i drwbl yn y diwedd. Cyffredin yw barddoniaeth y gerdd, ond wrth ddisgrifio dych weliad ei arwr, ceir gan y bardd rai llinellau lled darawiadol i olygfa Gymreig:
And bright behind the Cambrian mountains hore |
His heart soon felt the fascinating powre; |
Y peth a dery ddyn wedi darllen deunydd fel hyn yw bod y beirdd Seisnig, hyd yn oed er gwaethaf amheuaeth dyn eu bod weithiau o fregedd, wedi ideoli mwy ar Gymru o lawer nag a wnaeth y beirdd Cymreig, a'u bod a'u cymryd at ei gilydd yn dirionach at y Cymry nag y bu'r beirdd Cymreig tuag at y Saeson.
(1910.)