Atgofion am Dalysarn/Atgofion am Ddolwyddelan

← Hen Seiadau Talysarn

Atgofion am Dalysarn gan Fanny Jones, Machynlleth golygwyd gan George Maitland Lloyd Davies

Ysgol Sul Talysarn →

ATGOFION AM DDOLWYDDELAN^[1]

I WAS going out in this tumble-down village yesterday. It's a long street with houses on each side of the road. Those near the sea are on the very brink of it, built with their backs to it; mostly small cottages built with mud. The recent storms have ruined a great many of them; the waves rising right above their roofs and dashing over them, running through many, and made them unfit to live in. At the far end an old Captain stood on a rock and saw the waves rising over Borth, and he called out: "There they are, every soul of them drowned"; and wave after wave rising higher; sand and stones filling the street; house after house ruined for ever. And now there the old ruins are; a great many of them uninhabitable and left condemned not fit to live in. I quite enjoy going about in the loneliness of the sea-waves, wind and ruins.

Well, you want my hanes going with Father to bury my grandmother. I have no dates. My brother John and sister Ann had to ride. Each had a pony. They went through Beddgelert and Capel Curig. Father had just come home from South Wales. While he was having his tea, he said to mother, "I dreamt with my mother." "Did you? "Yes, I saw myself standing in the old home by the door. I could not stand upright because it was so low. All at once I heard a noise of a carriage, and it stood opposite the door; and someone came down, passed me, and went straight to my mother, who sat by the fire. He took hold of her hand and helped her to rise up, and helped her, passed me, into the carriage, and closed the door after her, and then went to the driver's seat and took the reins, and drove on to the river, that was close to the house." Mother asked, "What sort was the driver?" And he said, "I looked up at him, and his face was 'yn wyn ac yn wridog, yn rhagori ar ddeng mil.' Gwelais ei law yn gafael yn y reins' a daeth i'm meddwl, Dyna'r llaw a fu dan hoelion, ie, ie," a'i ddagrau yn lleithio ei lygaid bob amser wrth sôn am y breuddwyd hwn.

"Wel," ebe fy mam, "dyna'r achos imi anfon i'ch cyfarfod y mae eich mam wedi marw." "Pa bryd?" Dywedodd hithau yr awr, ac fe ddigwyddodd y munudau yr oedd fy Nhad yn ei gweled yn ei freuddwyd. Ac O! fel y teimlai hiraeth a chwithdod am ei fam. "Wel, rhaid inni fynd yno i'w chladdu; fe gaiff Ann a John fynd ar y poni, a chaiff Fanny ddod yn fy sgîl i." Ac felly y bu. Aethom tua chanol dydd o Dalysarn, ac i'r Llyndu i gysgu y noson gyda'i gyfnither, Mrs. Roberts; yna, oddeutu wyth o'r gloch, ar ôl borefwyd a dyletswydd, cychwynasom rhyngom a Hafod y Prysg ar hyd ffordd fawr Capel Curig. Wedi dyfod at y tŷ ffarm wrth ymyl y. ffordd disgynasom oddi ar y ceffyl i droi i fyny ar hyd llwybr heibio i Hafod y Prysg, ac i fyny drwy'r coed a cherrig a dwfr (yr wyf wedi anghofio ei enw) a'm tad yn tywys y ceffyl. Daethom i ben y mynydd, â Moel Siabod yn ymddangos fel yr Wyddfa o'n blaen. Gofynnodd a oeddwn wedi blino. "Nac wyf," meddwn i. "Wel, mi gerddwn nes dod i le cyfleus i farchogaeth eto . . . nid aeth i ddaear erioed ddynes mwy duwiol na dy nain; ac nid aeth i'r nefoedd erioed Gristion mwy gonest a chywir na hi... O, ei bywyd distaw yn byw'n wastad mewn cymdeithas â Duw." "Yna," meddai, "fe allai y gallwn fyned ar gefn y ceffyl yn awr," ac fe'm cododd i fyny, ac fe ddaeth ef ei hun wedi hynny, ac ebe fe wrthyf, "Nid wyf fi ddim am wneud brys i fyned yno; bydd arnynt eisiau imi bregethu, ac ni allaf fi ddim ar ŵylnos fy mam; fe gaiff Dafydd fy mrawd wneud; y mae'n ieuengach na mi."

Hefyd yr wyf yn cofio wrth ddyfod at yr hen gastell, wedi teithio milltiroedd o fynydd, i mi glywed sŵn canu gyda'r awel o hen dŷ Tanycastell; ac O, fel y teimlai fy nhad wrth eu clywed. Aethom ymlaen, ac yn ddistaw fe aeth i dŷ fy mherthynas i aros dipyn, ac aeth i mewn i'r hen gartref i'r hen simdde fawr—ewyrth David Jones a f'ewyrth Richard ar un ochr, a'm tad ac Elias Owen yr ochr arall. Fe ddechreuodd dadl rhwng y pedwar ar ôl swper, ac yr wyf yn cofio f'ewyrth David Jones yn dweud wrth fy nhad, "Waeth iti dewi, John, y mae Richard wedi dy guro di o ddigon." "O nag yw, ebe yntau dan wenu, "rhaid inni gael myned yn ddyfnach i'r cwestiwn, Dafydd; yr wyt ti'n barnu'n rhy fuan, wel' di." Ac ebe f'ewyrth Dafydd, "Mae o'n meddwl mai fo ydyw'r gorau o ddigon ohonom oll, Richard.” “Fo ydyw, hefyd," ebe Elias Owen. "Wel' di," ebe f'ewyrth Dafydd, "wel' di, mi fydda' i'n barddoni llawer, John, ac yr wy' i'n deall Saesneg hefyd—O, llawer o dalentau bach a wnaiff un fawr-y fi ydi'r mwyaf, wel' di!" Fe chwarddai'r pedwar yn galonnog, ac yna fe'u gadawsom hwy i fyned i'n gwelyau y noson fythgofiadwy honno yn yr hen gartref rhyfedd hwnnw lle cododd tri o bregethwyr a blaenor.

Bûm gyda'm tad dro arall yn Nolwyddelan. Aethom yno gyda dyn o ardal Talysarn a'i ferch. Cysgasom yn y Llyndu y nos gyntaf; ac yna cychwynasom ar droed ar hyd ffordd Capel Curig nes dod at Hafod y Prysg-yna troi i'r coed a'r llwybrau geirwon, caled i'w dringo oherwydd cerrig a dwfr. O! 'r cwyno yr oeddem ni ein dwy! Ond er mwyn ein cymell ymlaen fe ddywedodd Richard Jones, dyna enw'r dyn, "Y mae yna ffyrdd yn Nolwyddelan wedi eu gwneud ag aur." Ac O! fel y prysurem ymlaen er cael eu gweled. Ac wedi cyrraedd top y llwybr nid oedd yn ymddangos ond gwlad ddiderfyn o fynydd-mynydd Moel Siabod â'i godre'n llanw pob man a'i thop yn dyrchafu i'r entrych. Wedi cerdded yn flinedig am beth amser, gofynnodd fy ffrind i'w thad, "Nhad, lle mae'r ffyrdd sydd wedi eu gwneud o aur?" "O," ebe yntau, " rhaid inni fyned at yr hen Gastell yn gyntaf." Yna cerddasom ymlaen yn awyddus nes dyfod at y Castell. "Wel, lle mae nhw'?" ebe hi. "O, ddeudais i ddim eu bod wedi eu goreuro ag aur, ond wedi costio aur i'w gwneud nhw'," oedd yr ateb. A ninnau'n siomedig iawn. Y dydd Sadwrn canlynol fe ddaeth fy nhad yno at y Sulgwyn â'm chwaer hynaf ar geffyl gydag ef. Bore dydd Llun daeth cennad o Gapel Curig i'w ymofyn at ddau o'r gloch ddydd Llun, ond nid oedd yn fodlon myned, a chymerodd esgusawd fod fy chwaer ddim iach a bod yn rhaid iddo ddychwelyd adref. Ond yr oedd y ddau frawd dadlau'n daer dros iddo ddyfod gyda hwynt. "Fe fydd yn siomedigaeth ofnadwy," meddent, ac ni fydd yn llawer pellach ichwi o Gapel Curig na phed aech oddi yma. Dowch, yn wir, John Jones annwyl." Ac fe'i perswadiwyd ef i fyned, a ninnau gydag ef; ond yr oedd fy chwaer yn methu ag eistedd ar y ceffyl gan boen. Yr oedd y capel yn orlawn, a disgwyliad mawr wrtho, a gwên o foddhad wrth ei weld wedi dyfod.. Yr wyf yn meddwl fod yna orfoledd ar y diwedd.

Yn y Tŷ Capel cawsom de, fy chwaer a minnau a'm tad. Mor fuan ag inni ddiweddu daeth dau flaenor ar eu ceffylau o Fethesda; daethant ato a dywedodd un wrtho, "Yr ydym wedi dyfod yma. i'ch ymofyn i ddod i Fethesda at y nos." "O, alla' i ddim yn siŵr; yr wyf yn myned adref ar f'union oddi yma; 'dydyw'r eneth yma ddim yn iach, ac mae'n methu marchogaeth.' "O," ebe'r dynion, fe geisiwn gerbyd iddi." O na, na, na," ebe fy nhad, "gadewch imi fynd adref y waith hon." "Na'n wir, y mae acw gannoedd yn disgwyl eich clywed heno, John Jones." A meddai un o'r ddau wrthyf fi, "Ewch at eich tad, a pherswadiwch ef i ddod gyda ni, fy ngeneth fach i." Fe godais ac euthum ato; rhoddais fy llaw ar ei ysgwydd a dywedais, "Nhad, ewch gyda nhw', wir." Troes ataf, "Taw di, 'ngeneth i; wyddost ti fawr beth y mae mentro gyda dy chwaer yn ei olygu; ni all farchogaeth; y mae'n wael." "Wel," ebe finnau, "mi af fi ar gefn y gaseg a chaiff hithau ddod yn eich sgîl chi, 'nhad." "Tybed a elli di? O, gallaf yn iawn." Ac felly fu.

Pan oeddem yn nesáu at Fethesda ein pedwar, y ddau ddyn a ninnau ar ein ceffylau, yr oedd y ffordd yn llawn o bobl. Gofynnais i'r dyn a oedd gyda ni, "Beth sydd yn bod? B'le y mae'r holl bobl yma yn myned?" "O, i wrando ar eich tad, fy ngeneth i; chwi wnaethoch help inni i'w gael i ddod, diolch ichwi, 'ngeneth fach i." Wedi cael te aethom i'r capel. Nid anghofiaf y drafferth a gafwyd i gyrraedd y sêt ar ymyl y gallery gyda'r teulu yr oeddwn yn lletya. O! 'r olygfa nad anghofiaf byth oedd ar y gynulleidfa oddeutu diwedd y bregeth! Dyna orfoledd pan ddywedodd fy nhad, "Dyna fi wedi tynnu'r darlun gorau a fedrwn i ohono Fo o'ch blaen chwi, a dweud wrthych chwi beth wnaeth Efe drosoch chwi. Beth feddyliwch chwi ohono Fo, fy mhobl annwyl i? A ddewisech chwi dreulio Tragwyddoldeb yn Ei gwmni, fechgyn? Y mae'r hen famau yma wedi penderfynu'r cwestiwn ers talwm; onid ydych, hen chwiorydd? A'r hen frodyr gyda chwi? Yr ydych yn byw yma cyn mynd yno . . . . 'Ein cymdeithas ni yn wir sydd gyda'r Tad a chyda'i Fab Ef Iesu Grist.' Onid ydych yn awyddus i fyned ato i fyw byth? Onid ydych, hen chwiorydd?" Dyma lais gwan, "O, ydan wir, am fynd ato fo cyn gynted ag y gwêl yn dda. O! gogoniant am obaith cael mynd!" Gwaeddai fy nhad, "O cewch, ond ichwi ymddiried yn y Gŵr a brynodd eich bywyd:

Ni chollir neb, er gwaeled fo,
A gredo i'r Gwaredwr.

"O, diolch; bendigedig fo Duw am drefn i faddau," ebe'r bobl. Boddwyd llais fy nhad yng nghanol y lleisiau a'r gorfoledd mawr. O, noson fythgofiadawy a'm tad wrth ei fodd yn canu ar ôl swper,

"Wel, dyma'r cyfaill gorau ga'd,
Mae'n ganmil gwell na mam na thad,
Mewn pob caledi ffyddlon yw..."

Yr wyf yn ysgrifennu drwy'r dydd heddiw am ei bod yn ystorm ofnadwy—y gwynt, y gław, cenllysg a'r môr a'i donnau yn codi'n ofnadwy o uchel.

Ni wn beth i'w ddweud am y llyfr y mae Griffiths yn ei gyhoeddi—ai yn rhifynnau y mae? Nid oeddwn yn meddwl rhyw lawer o'r un a welais i ganddo. Cyn y rhoddwch chwi fy mhethau iddo, gedwch imi wybod ymhellach yn ei gylch.

Nodiadau

1. Darn o lythyr yw'r bennod hon, ac fe'i hargraffwyd fel yr ysgrifennwyd