Brithgofion/Crefydd

← O Ddydd i Ddydd

Brithgofion gan Thomas Gwynn Jones

Prydyddion →

VI.

CREFYDD.

HYD yr wyf yn cofio, byddai cymdogaeth weddol dda rhwng yr Ymneilltuwyr a'i gilydd yn gyffredin, er na byddent yn cytuno gan bwy yr oedd y gweddïwyr a'r pregethwyr gorau, a bod pobl y naill enwad yn sôn amdanynt eu hunain bob amser fel "Ni" a'r lleill fel "Nhw." Adroddent ryw hen rigymau digrif am ei gilydd, yn enwedig y plant. Dyma ddarnau a arhosodd yn y cof:—

"Baptys y dŵr
Yn meddwl yn siŵr
'Deith neb i'r nefoedd
Ond y nhw."

"Methodistiaid, pobol gas,
Mynd i'r capel heb ddim gras,
Gosod seti i'r bobol fawr,
Pobol dlodion, eista ar lawr."

"Sentars sychion, be na bw,
Neb yn gwybod ond y nhw;
Ffraeo â'i gilydd ac â phawb,
Byd o'i go rhwng brawd a brawd."

"Wesle wyllt
Ar ben y gwrych
Yn watshio mellt a thrana."

"Eglwys Loegar, uwch na neb
Lediaith neis a phletio ceg;
Person plwy a Sgwiar sgwat,
Gnewch y tro os tynnwch gap."

Rhwng difrif a chwarae, mi gredaf, yr adroddid pethau fel hyn gan yr Ymneilltuwyr am ei gilydd, oni bai ryw helynt waeth nag arfer. Yr wyf yn cofio'r sôn a fu pan ddaeth hen ŵr boneddig o'r gorau fu 'rioed yn weinidog i'r Bedyddwyr yn yr ardal, ac y cafwyd lle iddo. aros dros dro yn fy nghartref, hyd oni cheid tŷ cymwys iddo. Tybiai pobl, rhai oedd, y mae'n sicr, yn cofio mwy o anghytundeb nag oedd i'w gael bellach, fod yn rhyfedd bod fy nhad, ag yntau'n Fethodist, mor gyfeillgar â hynny, a bod yr hen wr bonheddig mor rhydd. Cof da am yr hen ŵr caredig, na bu ei ryddach erioed. Cefais amryw lyfrau ganddo, a hoffwn gael mynd gyda'm tad i'w ystafell, pan fyddai fy mam heb fod yn y tŷ gyda'r nos, i glywed yr ymddiddan rhwng y ddau. Yno hefyd y gwelais Bedr Hir gyntaf, a hen ŵr barfog a ddaethai i edrych am yr hen weinidog. Deuthum i wybod wedyn mai Cynddelw oedd hwnnw.

Go ddrwg fyddai hi y pryd hwnnw rhwng Capel ac Eglwys, yn enwedig ar adeg "lecsiwn" a phethau felly. Cof gennyf glywed fy nhad—wedi i mi gyrraedd "oedran cyfrifol"—yn dywedyd ei fod yn mynd adref o gyfarfod gweddi un noswaith, yn y gwyll, pryd yr aeth ar draws rhywun oedd ar ei hyd ar lawr wrth lidiard cae yn perthyn i offeiriad y plwyf. Erbyn edrych, pwy oedd yno ond gŵr o weithiwr, gwrandawr cyson gydag un o'r enwadau. Wedi meddwi yr oedd, druan, dyna ei wendid ar dro, ac wedi syrthio a chysgu ar lawr wrth y llidiard. Cododd fy nhad ef ar ei draed, a dywedyd wrtho fod yn ddrwg ganddo ei weled felly.

O, Mister Jones, chi sydd 'na," meddai yntau. Wel, ie, ddylaswn i ddim bod fel hyn, mae'n wir. A chysgu wrth lidiard yr hen berson 'na, o bob man yn y byd, ontê! Mi fydda i yn gweld yr Hollalluog yn gall ac yn dda iawn wrth ddynion fel yr ydan ni, ontê, ond fedra i ddim dallt, welwch chi, pam y mae o'n diodda rhyw hen stiwardiaid fel 'na o tano chwaith!"

Y cof cyntaf sy gennyf am y Capel yw mynd yno gyda'm tad, ambell nos Sul, ac eistedd yn y Sêt Fawr gydag ef, pan na byddai neb arall o'r cartref yn digwydd bod yn y Capel. Nid oes gennyf ddim cof am bregethau o'r cyfnod hwnnw, ond y byddwn yn synnu pam yr oedd raid i ambell un weiddi mor uchel yma ac acw ar ei bregeth. Cofiaf wynebau'r hen bobl fyddai 'n eistedd yn y seddau blaen hyd heddiw, wynebau wedi eu rhychu gan amser a chaledwaith, eto'n dirion a bodlon i gyd ond un hen wraig fechan, druan ei golwg, a fyddai'n mynd yn llai o hyd wrth i rywun edrych arni. A chwithau'n mynd fel pe baech yn mynd ymhell oddiwrthi, ac yn rhwbio'ch llygaid er mwyn bod yn siŵr mai hi, nid chwi, oedd yn mynd yn bellach bellach nes . . .

Buasai'n well gennyf eistedd yn sêt y teulu, canys yr oedd ffenestr am y llwybr â hi, ffenestr a'r darn isaf ohoni wedi ei farugo, fel na welech ddim yn eglur drwy'r darn. hwnnw. Edrychais lawer ar y ffenestr er hynny, ac yr wyf yn ei chofio oblegid un peth. Yr oedd coeden oddi— allan yn lledagos ati, a byddwn yn sylwi ar ei changhennau'n plygu ac yn sythu pan fyddai'r gwynt yn chwythu. Pan oeddwn beth yn hŷn, darllenais ddarnau o waith Thomas Edwards o'r Nant, ac yn eu plith ei ddisgrifiad o ddyn, "wrth naturieth" wedi troi'n druenus— "A'i feddydliau'n anwadal, yn falch ac yn wawdus, yn ymlid fel canghennau pren ar wynt, Rhyw helynt afreolus." Cofiais am y goeden a welwn drwy'r ffenestr farrug honno gynt. Nid anghofiais byth mo'r peth na'r pennill. A lwyr ddeallwn ni byth gymhariaethau prydydd godidog fel Thomas Edwards oni welsom ninnau rywdro y peth a welodd yntau? Nid oes gennyf gymaint o gof am yr Ysgol Sul yn fy mlynyddoedd cyntaf, canys yr oeddwn wedi dysgu darllen Cymraeg a Saesneg syml gan fy mam cyn y bernid fy mod yn abl i gerdded yn ôl a blaen ar bob tywydd. Eto, cof da am rai o'r hen gymeriadau syml fyddai'n athrawon arnom yn ddiweddarach. Gweithwyr canol oedd a hŷn na hynny, a fyddai wrthi'n galed ar hyd yr wythnos, ac yna'n cerdded ddwywaith neu dair ar y Sul, rai ohonynt gymaint â milltir neu ddwy bob ffordd, i'r capel yn ffyddlon. Cofiaf am un yn enwedig fyddai'n mynd i bob cyfarfod, ar Sul a noson waith. Rhaid mai dyn gweddol ifanc ydoedd. Dyn glandeg, wedi ymwisgo'n dda bob amser. Llygaid glas loyw, gwên ar ei wyneb a gair caredig wrth blant, heb fyth fethu, gŵr a garai pawb. Darllenai bennod o'r Ysgrythur ar osteg yn effeithiol a gweddïai à llais tyner, llais canwr da. Nid dywedyd pethau ar ei gyfer am yr Hollalluog wrth yr Hollalluog y byddai ef, ond cyfaddef, gofyn a diolch—gallai hyd yn oed hogyn chwannog i "wlana," fel y byddem yn dywedyd am rai absennol eu meddwl, ddeall hynny, a gwrando arno. Gwelais ef lawer tro, ar ôl diwrnod o waith, yn cerdded ar frys mawr, wedi glanhau a phorthi ei wedd, i gyrraedd y capel erbyn hanner awr wedi saith. Byddai ei wyneb yn chwŷs diferol. Unwaith, yn yr hydref, a hithau wedi oeri'n gynnar, cafodd oerfel trwm a drwg ar yr ysgyfaint. Ni chafodd feddyg mewn pryd, a rhegodd hwnnw pan welodd ef o'r diwedd am na buasai rhywun wedi danfon amdano ef yn gynt. Bu'r truan farw cyn hir, a galarodd darn gwlad ar ei ôl. Byddai pobl yn dywedyd iddo adael y rhan fwyaf o'r arian a gynilodd i'r Capel, a'r gweddill i'w feistr, gŵr "garw amdani," fel y dywedai ei gymdogion, canys nid oedd gan y gwas, mae'n debyg, berthynas yn y byd. Un o bell ydoedd. Ni wyddai neb ddim o'i hanes, ond dywedai'r wraig a olchai ei ddillad a'u trwsio iddo ei fod yn ŵr bonheddig ag ôl "dygiad da i fyny" arno. Ni ddaeth ei gyfrinach byth allan, hyd y gwn i.

Cofiaf rai geiriau a glywid ynglŷn â'r Capel a'i drefniadau, ond am fynd o gwmpas gyda'r blwch i gasglu yn y gwasanaeth, "ceinioca" fyddai'r gair. "Taro'r dôn a ddywedid am ddechrau'r canu, ac "eilio" y byddai'r merched a ganai alto a'r meibion a ganai denor neu fas. Byddai llyfr tonau Ieuan Gwyllt gan rai, dim ond llyfr emynau yn unig gan y rhan fwyaf, a rhai heb gymaint â hynny. Byddai ambell bregethwr yn "ledio" emyn bob yn ail dwy linell neu dair, yn ôl y mesur, peth oedd, mae'n debyg, yn arfer mewn rhai lleoedd er yr amser pan nad oedd llyfrau emynau yn gyffredin. "Rhybedio y gelwid ail ganu pennill neu ddarn pennill. Hyd yn oed yn yr adeg yr wyf yn sôn amdani, tybid mai mewn eglwysi go gefnog a balch y ceid "harmonia." Ambell dro, byddai Sul heb bregethwr ar ei gyfer, a gelwid y cyfarfod gweddi a fyddai yn lle pregeth yn "gyfarfod pen glin," mewn ymddiddan cyffredin. Byddai'r plant mwyaf bob amser yn "deud adnod" yn y Seiat nos Sul. Unwaith yr oedd hogyn bach yn y sêt gyda'i fam, nid ar y llawr gyda'r lleill, a gofynnodd y pregethwr gan estyn bys ato yntau "Sut y mae'ch adnod chitha, 'mychan i?" "Mae hi'n dda iawn, diolch i chi," oedd yr ateb. Cai ambell un hwyl ar holi'r plant ar yr adnodau a ddywedent, a byddai'r atebion weithiau'n ei ddodi yntau mewn penbleth. Un tro, dywedodd hogyn adnod ag enw Pilat ynddi. 'Ie," meddai'r pregethwr, "beth oedd Pilat?" Meddyliodd yr hogyn am eiliad, yna atebodd yn hyderus: "Dyn mewn siaced beilat cloth a botyma melyn." "Wel, efallai wir!" meddai'r holwr. Galwodd am adnod y nesaf ac ni holodd ragor. Byddem yn y dyddiau hynny yn canu tonau o "Sŵn y Jiwbili," casgliad bychan of Ganeuon Sanci-Mwdi," fel y galwai'r plant hwy, yn wir, aeth "Sanci-Mwdi" yn derm am ryw fath o ganu hwyliog heb ryw lawer o "ddyfn" ynddo. Y tro cyntaf yr aethom i ddysgu cân fach a'r byrdwn yn dechrau â'r llinell "Deliwch afael, medd yr Iesu," gofynnodd un hogyn bach i'r arweinydd, "Fydda Fo'n tawlu afal iddyn nhw?" Ond dyna ddigon o gip ar rai o anawsterau hogiau bach, gynt.

Nid oedd weinidog i'r eglwys yr adeg honno, a'r blaenoriaid, bob un yn ei dro, fyddai'n" cadw Seiat" ac yn arwain y cyfarfodydd gweddi. "Gwrando profiadau" y gelwid gwaith pennaf y Seiat. Ar dro yn yr haf yr awn i yno, ac nid oeddwn ond ifanc pan adawsom yr ardal, ond cofiaf y byddai'r plant yn dywedyd adnodau ar y dechrau, testunau'r pregethau a gafwyd y Sul cynt yn gyffredin, a rhai o'r plant hynaf wedi codi "pennau 'r" bregeth. Yna, âi blaenor i ofyn am rywbeth a allai fod ar feddyliau'r bobl mewn oed. Hen bobl fyddai barotaf i ateb. Byddai'r ymddiddan y tu hwnt i'n dirnadaeth ni'r plant, wrth gwrs. Eto, byddai ambell un o'r hen bobl weithiau'n dywedyd peth a lynai ym meddwl hogyn na byddai ganddo ddim i'w wneud ond breuddwydio'n effro bob yn ail â gwrando. Cefais yr argraff droeon fod rhywbeth arbennig yn perthyn i'r hen bobl hynny. Ag edrych yn ôl ar y cyfnod bellach, yr oedd ynddo yn ddiau fywyd fel pe buasai'n perthyn i fyd nad yw mwy, bywyd pobl fach syml, oedd yn eu holi eu hunain yn fanwl a pharhaus, bywyd oedd yn ddisgyblaeth gyson, yn peri i ddyn feddwl am yr oesau y bydd llenorion Ffrengig yn sôn amdanynt, gyda rhyw hiraeth hanner trist ar eu holau, ac yn eu galw yn oesau ffydd," amseroedd wedi mynd am byth, o fyd mor wallgof â hwn... Dafydd Abwt, hen ŵr bach diniwed, y byddai'r hogiau yn ei wylltio, nid yn gymaint er mwyn ei glywed yn rhegi ag er mwyn ei glywed yn edifarhau yn y fan, gan ddywedyd tan ei lais, "Duw faddeuo i mi ddeud y fath beth hefyd, hogia bach!" A byddai hyd yn oed yr " hogia bach, ar ôl eu cyfarch mor dirion, rywsut yn colli eu direidi yn sydyn... "Pe byddent ynfydion ni chyfeiliornant." Oedd ryw ffael ar ddyddiau'r ffydd, o'u cymharu â dyddiau'r "ffaith" a'r "gwrando i mewn," f'arglwyddi?

At y pethau hyn, byddai'r cyfarfodydd canu, y cyfarfodydd darllen a'r cyfarfodydd cystadleuol yn agor rhai ffenestri rhyngom a'r byd, heb beri i mi deimlo mai gwaith ysgol oedd peri i ni golli'n hanibyniaeth a chredu na wnaeth ein pobl ni ein hunain erioed ddim gwerth sôn amdano mewn lle felly. Dynion bach cyffredin oedd ein hathrawon, y mae'n ddigon tebyg, a'u gwybodaeth yn o gyfyng, fel eiddo pawb ohonom, efallai. Credent mewn sol-ffa a llaw fer a phethau rhesymol a hwylus felly. Dysgodd un ohonynt ynghanol ei oed gyfaddasiad R. H. Morgan o law-fer Pitman yn "Nhrysorfa'r Plant" —gormod o dasg i mi tua'r un adeg. Dadleuent â'i gilydd ar a oedd yr enaid yn anfarwol ai peidio, neu a fyddai'n mudo o gorff i gorff pan fyddai un corff farw, neu ai mwnci oedd tad y dyn, a phethau tebyg. Caent fwynhad o'u bywyd, wrth ddysgu plant, am ddim.