Brithgofion/Hen Gyfeillion
| ← Hen Gartref | Brithgofion gan Thomas Gwynn Jones |
Hen Bentref |
II.
HEN GYFEILLION.
AM y rheswm nad oedd blant yn byw yn agos iawn atom, cŵn oedd fy nghyfeillion cynaraf. Ac fel y dywedodd rhywun, po fwyaf a wn innau am ddynion, gorau yn y byd gennyf gŵn. Nid wyf yn cofio Pero, a fu farw pan oeddwn yn fychan iawn, ond clywais gymaint o'i hanes fel y mae'n ddiogel gennyf ei fod ef yn gyfaill i mi. Pan fyddwn yn crio yn y crud, yn ôl tystiolaeth fy rhieni, os byddai Pero o fewn ergyd clyw, doi i'r tŷ ar garlam, rhôi gusan i mi a siglai'r crud â'i bawen.
Ychydig o gŵn a welais yn fy nydd na byddent yn gyfeillion i mi, ac y mae'n ddiau gennyf mai rhywbeth a wnaethwn fy hun fyddai reswm ambell gi a fyddai'n f'amau ar dro. Bûm yn crwydro rhosydd a choedydd gyda hwy, gwelais hwy'n gwneud pethau anhygoel, dysgais lawer oddiwrthynt. Buont anrhydeddus a ffyddlon. "Tangno" (neu "Tango ") oedd enw'r cyntaf yr wyf yn ei gofio. Etifeddodd hen enw ymhlith ei hynafiaid, ond odid. Tybid mai ystyr yr enw gynt oedd y byddai cnoad cŵn o'r enw hwnnw yn llosgi fel tân. Ni wn ai gwir hynny ai peidio. Ni'm brathodd Tango erioed. Llyfodd a gwellhaodd ambell ddolur arall i mi, heb i mi ofyn iddo.
Chwaraeai gyda mi drwy'r dydd, oni byddai ryw orchwyl arall yn galw amdano. Dysgais ef i chwarae mig ymguddio. Eisteddai tra byddwn i'n mynd. Pan awn o'r golwg a galw, dôi yntau ar ei union ar f'ôl a'i drwyn gyda'r ddaear, a neidiai a chyfarthai pan gâi hyd i mi, a châi gymaint o hwyl â phe buasai heb fy ngweld ers deuddydd. Yna cuddiwn fy nghap. Ai yntau ar ei ôl yn y fan a dôi ag ef yn ei geg yn union deg. Nid oeddwn yn deall eto pam y byddai'n mynd â'i drwyn gyda'r llawr, ond esboniodd Tomos Dafydd i mi. "Creadur rhyfedd ydi ci," meddai, "yn gweld â'i drwyn ac yn chwerthin â'i gynffon." Crwydrwn gyda Thango drwy'r Coed, a dôi yntau â chwningen i mi, neu lygoden, a'u gollwng wrth fy nhraed. Yr wyf yn siŵr ei fod wedi sylwi, er fy mod yn mynd â'r cwningod adref, na chymerwn i mo'r llygod, canys ni ddôi â hwy mor aml.
Un diwrnod, yr oeddym wedi mynd i'r ffridd am dro, ac yntau'n swlffa ac yn prowla ymhlith y twmpathau eithin. Sylwais ei fod yn gloff ac yn cerdded ar ei drithroed yn aml. Gelwais arno ac edrych ei bawen. Pigyn draenen ddu oedd wedi mynd i'w grafanc. "Waw!" meddai Tango wrth i mi geisio tynnu'r pigyn. Cefais ef allan yn y man, a llyfodd yntau ei droed. Pan gâi bigyn ar ôl hynny, dôi ataf a chodi ei bawen i mi, a dioddefai 'n ddistaw tra byddwn yn ei drin iddo. O! y ffydd fyddai ganddo ynof!
Talodd Tango'r pwyth i mi un diwrnod yn yr haf. Yr oeddwn wedi mynd i lawr at lan yr afon oedd yn rhedeg heibio'r tŷ, ac wedi sylwi bod y dŵr yno wedi cario pridd a gro ymaith nes bod lle gwag yn mynd i mewn i'r ddaear fel ogof, a gwraidd y coed a dyfai yno yn dorchau uwch ben a chydag ymyl yr agen. Ymwthiais i mewn i edrych pa beth oedd yno. Yr oedd hi'n dywyll yno, a neidiodd llygoden ddŵr heibio i mi gan ddisgyn i'r afon, nes bod y sŵn fel pe bai carreg yn disgyn i'r dŵr. Cefais fraw a chilio yn f'ôl yn sydyn. Bachodd fy nhroed yng ngwreiddiau'r coed ar yr ymyl, ac i lawr â mi nes bod fy mhen tan ddŵr yn y llyn islaw. Ni allwn gael fy nhraed yn rhydd na chael f'anadl. Yn sydyn, dyma gyfarthiad a sŵn Tango yn ymgladdu yn y llyn yn f'ymyl. Y funud nesaf disgynnais innau yn fy nghrynswth i'r llyn, a llusgodd Tango fi i'r lan. Ffroenodd o'm cwmpas a llyfodd f' wyneb. Daeth hynny â mi ataf fy hun. Medrais godi ar fy nhroed a chydio yng ngholer Tango. Tynnodd yntau fi i fyny i'r berllan. Cafodd Tango anwes mawr y diwrnod hwnnw gan bawb. Os byth yr awn yn agos i'r afon wedyn ag yntau gyda mi, byddai Tango rhyngof a'r ymyl ac yn fy ngwthio oddiwrthi ei orau glas. Wylais yn chwerw pan fu Tango farw. Tango!...
Bu i mi lawer o gyfeillion tebyg o dro i dro, Pero II, Sam, Twrc a Mac yn eu plith, pob un ohonynt yn greaduriaid ardderchog. Gyda hwy treuliais ddyddiau eang yn yr heulwen, yn rhydd megis na bûm byth mwy. Un haf poeth, yn ddiweddarach ar f'oes, pan oeddwn yn glaf ac yn gorfod bod allan tan yr awyr gymaint ag a allwn, gan feddwl yn hiraethus am y dyddiau eang gynt a'm hen gyfeillion, y cŵn, a meddwl fy mod innau, efallai, yn tynnu at y terfyn, cymerais yn fy mhen gysgu allan rhwng dwy fatingen mewn tas wellt gwenith yn yr ydlan ar fferm fy nhad, un noswaith fwll iawn. Nid yn yr Hen Gartref yr oeddwn bellach, ond yng nghyfnod yr Hen Gartref yr oeddwn yn byw ac yn bod y dyddiau hynny, a Thwrc oedd fy nghi-yn hytrach, myfi oedd ei ddyn ef ers tro.
Gyda'm bod wedi gwneud fy ngwâl yn gysurus a gorwedd rhwng y bating, dyma Dwrc ar ei hedlam yn disgyn yn f'ymyl. Safwyrodd o'm hamgylch, llyfodd fy llaw. Yna aeth a rhoes dri neu bedwar tro wrth fy nhraed, i wneud gwely iddo'i hun fel y byddai ei hynafiaid yn y cawn cyntefig. Yno gorweddodd. Rywbryd gefn nos fe'm deffrowyd gan chwyrnad isel yn f'ymyl. Cyfododd Twrc, gwrandawodd ennyd, yna neidiodd i lawr. Ni chlywn i un sŵn yn torri ar ddistawrwydd godidog y nos, dim awel yn siffrwd deilen. A'r sêr uwchben Aeth Twrc oddiamgylch yr ydlan ac i'r buarth. Clywn ei sŵn ambell waith. Yr oedd ef wedi clywed rhywbeth, ond ni chyfarthodd unwaith. Ym mhen rhyw ddeng munud, efallai, clywais ef yn neidio dros y llidiart o'r buarth i'r ydlan. Yna, neidiodd i ben yr hen ddarn tas. Daeth ataf. Llyfodd f'wyneb, cystal â dywedyd bod popeth yn iawn. Yna aeth a gorwedd wrth fy nhraed fel o'r blaen. Cysgodd a breuddwydiodd, canys clywn ef yn ymlid cwningen yn ei gwsg.
Teimlais fy mod wedi mynd yn f'ôl i'm mebyd gyda'm hen gyfeillion—ymhellach na hynny hyd yn oed, yn ôl at fy hynafiaid cyn cof, fy nghi a minnau, dan yr awyr, a'r nos yn garedig, a'r ffyddlonaf o bob creadur yno yn f'ymyl...
Felly y cysgem ein dau agos drwy'r haf gwresog hwnnw. Deffrown yn y bore, yn barod i godi rhag blaen, wedi gorffwyso megis na orffwysais mewn na thŷ na phabell erioed. Glas tyner yr wybren anfeidrol uwch eich pen, a'r sêr dinifer fel pwyntiau bach o aur ynghanol y glas. Dynion a'u rhwysg a'u rhodres, a'r ofn tragywydd sydd arnynt rhag ei gilydd, heb fod yn cyfrif dim pan fyddech felly, yn fodlon ar ba dynged bynnag a ddenfyn y Creawdr i chwi, am eich bod yn gwybod, yn credu ac yn cyfaddef mai "Efô a ŵyr, Efô a ŵyr, Efô." Ac Efô a wnaeth gwn yn gymdeithion i ddynion.