Bugail Geifr Lorraine/Nodiadau
| ← Pennod VIII | Bugail Geifr Lorraine gan Émile Souvestre wedi'i gyfieithu gan R Silyn Roberts |
NODIADAU
1 GWALLGOFRWYDD SIARL VI: Wedi bod am flynyddoedd yn frenin dan oed, cydiodd Siarl VI yn afwynau llywodraeth Ffrainc yn 1388. Ond yn lle cyfeirio ei egni i wella cyflwr ei wlad, ymollyngodd i bob rhysedd a moethusrwydd; llygrodd hynny ei gymeriad a gwanhaodd ei gorff a'i feddwl. Yn nyddiau poethaf haf 1392, marchogai gyda byddin yn erbyn duc Llydaw. Aeth un o'i weision i hepian ar ei farch, a gollyngodd ei wayw o'i law; cwympodd honno ar draws helm ddur milwr arall nes peri cryn drwst; dychrynodd y brenin a thybiodd fod rhywun yn ymosod arno. Rhuthrodd ar y sawl oedd nesaf ato dan lefain "Lleddwch y bradwyr." Lladdodd rai o'i ganlynwyr ac archollodd amryw eraill cyn iddynt allu ei luddias a'i rwymo. Yr oedd yn wallgof; ac er iddo wella dros amser, deuai ysbeidiau gwallgof arno hyd y diwedd. Dyna un o achosion anffodion dirfawr Ffrainc yn y cyfnod hwn.
2 ARMAENIACIAID: Les Armagnacs, canlynwyr y Comte d'Armagnac, arweinydd y blaid genedlaethol yn erbyn y Saeson a'r Bwrgwyniaid. Wedi i'r brenin golli ei synhwyrau, ceisiodd duc Bwrgwyn, Jean sans Peur, fel ei gelwid, gydio yn y llywodraeth, ac i wneuthur hynny llofruddiodd frawd y brenin, sef y duc d'Orleans. Dewisodd canlynwyr yr olaf ymuno dan y Comte d'Armagnac i ddial gwaed eu harglwydd ar y Bwrgwyniaid, a chydnabod mab y brenin gwallgof yn etifedd y goron. Lladdwyd Jean sans Peur ar bont Montereau, a daeth ei fab, Philip Dda—Philippe le Bon—yn dduc Bwrgwyn; dyma'r "duc Philippe" yn y stori. Gwnaeth hwn gyfamod â Henri V, brenin Lloegr, i'w gynorthwyo. Priododd hwnnw Catherine, merch hynaf brenin gwallgof Ffrainc. Gwraig hollol ddiegwyddor oedd mam hon, sef gwraig y brenin gwallgof; cymerodd hi ochr ei mab yng nghyfraith a'i merch yn erbyn ei mab ei hun; ac i geisio dinistrio ffydd y Ffrancod ynddo, tyngodd yn ddigywilydd nad ei gŵr oedd ei dad. Yr oedd y tywysog ei hun wedi hanner gredu'r stori hyd nes i Jeanne ei hysbysu fod y Llais yn dweyd nad oedd sail iddi, ac mai efe yn wir oedd etifedd coron Ffrainc. Er y stori a phopeth, parhaodd yr Armaeniaciaid yn ffyddlon iddo, ac yn y diwedd, trwy gymorth Jeanne D'arc, coronwyd ef yn frenin Ffrainc dan y teitl Siarl VII yn eglwys gadeiriol Reims ym mis Gorffennaf, 1429.
3 TALEITHIAU (Chapelets): Yng nghadwyn y rosari ceir gleiniau bach a mawr bob yn ail; wrth fynd tros y rhai mawr dywedir y pader, a'r ave Maria wrth fynd dros y rhai bach.
4 CARMELIAID: Urdd o "frodyr" yn byw ar elusen ac yn cymryd eu henw oddiwrth Fynachlog Mynydd Carmel.
5 ROMÉE: Enw myg a feddai mam Jeanne am ei bod hi, neu un o'i hynafiaid, wedi bod ar bererindod yn Rhufain; felly adweinid hi wrth yr enw Isabeau Romée, a gelwid ei gŵr yn Jacques D'arc. Gelwid y Forwyn enwog yn Jeanne Romée ar ôl ei mam ac yn Jeanne D'arc ar ôl ei thad. Seinied y Cymro'r enw yn Jeann Darc.
6 ANTURIAETHWYR ARFOG (aventuriers armés): Anaml y telid cyflog nac y darperid ymborth i filwyr yn y cyfnod hwn: rhaid oedd i fyddin fyw ar y wlad lle yr ymladdai.
7 OLIVIER BASSELIN: Bardd enwog am gerddi yfed a anwyd yn nyffryn Vire yn Normandi yn y bymthegfed ganrif.
8 "Phlebotomia est . . . .": Brawddeg Ladin anorffenedig; y syniad ym meddwl y tad Cyrille oedd: "Dylesid ei waedu."
9 Servum pecus: Dyfyniad o'r bardd Lladin, Horas, yn golygu'n llythrennol genfaint o gaethion, sef y dyrfa anwybodus.
10 Ignarus periculum adit: Geiriau Lladin, a'u hystyr: rhed yr anwybodus i wyneb perigl.
11 MEDDYGIAETH ARABIA: Credid yn y Canol Oesoedd fod elfen o ddewiniaeth yng ngwybodaeth feddygol yr Arabiaid, a pharai hynny fod rhagfarn yn ei herbyn. Eto mawr yw dyled Ewrob i Arabia mewn mwy nag un cyfeiriad.
12 BARBWYR: Byddai eillwyr y pryd hwnnw yn dipyn o feddygon hefyd, ac y maent, felly, hyd heddyw yn Poland, lle y mae llawer o arferion a hygoeledd y Canol Oesoedd eto yn aros. Gallai'r eillwyr wella clwyfau a "gwaedu," yn yr ystyr feddygol, nid yn yr ystyr y gwaeda eillwyr ddynion yn ein gwlad ni.
13 Exaudi nos: Geiriau Lladin o'r Salmau yn golygu "Erglyw ni."
14 DIWRNOD Y PENWAIG (la journée des Harengs): Cyfeiriad at ymosodiad y Ffrancod ar tua dwy fil a hanner o filwyr Seisnig oedd yn dwyn ystôr o ymborth i'r fyddin Seisnig a warchaeai ar Orleans. Yr oedd nifer anferth o benwaig yn yr ystôr, ac yn yr ysgarmes heuwyd y rheiny ar hyd y lle; ond yn y diwedd llwyr orchfygwyd y Ffrancod. Sonnir am yr helynt honno fel "Brwydr y Penwaig."
15 GODEMIAID: y llysenwid milwyr Lloegr yn Ffrainc, oddiwrth air sydd eto ymhell o fynd o'r ffasiwn ymhlith milwyr Prydain Fawr.
16 IDDEWON: Credid y pryd hwnnw y byddai'r Iddewon yn arfer aberthu plant Cristnogion. Er na byddent hwy'n gwneuthur hynny ymddengys y byddai dewiniaid yn euog o anfadwaith felly.
17 LLYFR CHAULIAC: Llyfr meddygol mwyaf safonol yr oes honno, yn cynnwys adran bwysig ar ddifyniaeth neu anatomi.
18 £: Meddyg Groegaidd enwog o'r ail ganrif.
19 SEREIN, CURE: Afonydd yn ymarllwys i afon Yonne, a hithau yn ei thro yn aberu yn y Seine.
20 CROGI BANIAR AR Y GONGL: Une bannière sur mon pignon, arwydd methdaliad.
21 Vade retro: Lladin, "Dos yn fy ôi i."
22 SENESGAL: Math ar farnwr rhanbarth yn gweinyddu cyfiawnder dros y brenin.
23 CORTYNNAU CROGi (cordes de pendu): Ymddengys bod cred hyd heddyw ymhlith y werin yn Ffrainc fod darn o gortyn a ddefnyddiwyd i grogi troseddwr yn dwyn lwc i'w berchennog. Gwelodd y cyfieithydd hefyd unwaith ddarn o gantel het merch a lofruddiasid yn cael ei drysori gan Gymro.
24 CRYS SWYN (une chemise de sûrete): Yn llythrennol, crys diogelwch.
25 Refugâ Pecuniâ: "Refugâ," o'r ferf Ladin refugere, dianc yn ôl; "pecunia" yw'r gair Lladin am arian. Credid yr adeg honno y gellid witsio arian nes peri iddynt ddychwelyd yn ôl ohonynt eu hunain i bwrs eu perchennog ar ôl iddo eu talu i rywun arall! Nid annhebig fod eto ambell un a garai gael gafael ar "swyn" cyffelyb.
26 MYSOCH: Enw llyffant bedyddiedig yr hen wrach, ac enw un o'r diafliaid cyn hynny.
27 Miséricorde: "Llafn trugaredd"; math ar ddagr a gariai swyddogion milwrol yn eu gwregys i roddi milwr a glwyfasid yn angeuol allan o'i boen.
28 IHESUS MARIA: Iesu Mair yn y Lladin. Lladin oedd iaith crefydd y Canol Oesoedd, ac yr oedd felly yn gyffredin dros holl wledydd gorllewin Ewrob. Crefydd oedd canolbwynt popeth hefyd yr amser hwnnw; hanes yr eglwys yw hanes y Canol Oesoedd, sef "yr oesoedd tywyll," ys geilw rhai pobl hwynt.
29 CLEDDYF A'R PUM SEREN AR EI GARN: Yr oedd eglwys yn Fierbois wedi ei chysegru i Gatherine Sant. Hysbyswyd Jeanne D'arc gan y Llais fod cleddyf a phum seren ar ei garn wedi ei guddio yn y ddaear y tu ôl i'r allor yn yr eglwys hon ar ei chyfair hi; cloddiwyd a deuwyd o hyd iddo fel y mynegasai'r Llais. Hwn wedi hynny a fu cleddyf y Forwyn, a thystiodd ar ei phraw na thywalltodd ag ef erioed ddiferyn o waed.
30 Sicut erat Pallas: Lladin, o'i gyfieithu, Y cyfryw ag ydoedd Pallas. Un o dduwiesau'r Groegiaid oedd Pallas Athene, duwies doethineb ac arfau rhyfel a'r celfyddydau cain.
Y DIWEDD.