Bywyd y Parch. Ebenezer Richard/Pen II

← Pen I

Bywyd y Parch. Ebenezer Richard gan Henry Richard a Edward W Richard

Pen III →

PEN. II.

Dechreuad ei weinidogaeth gyhoeddus—Ei destun, a'i bregeth gyntaf — Ei holiad ef a'i frawd
gan y Parch. Mr. Jones, Langan, &c.—Pigion o'i ddydd-lyfrau am y blynyddau 1805 a 1806.

ODDIWRTH yr hyn a adroddwyd am dano yn niwedd y bennod flaenorol, gall y darllenydd ganfod ei fod eisioes wedi ei nodi gan ereill fel un tebyg i fod yn gymhwys i sefyllfa gyhoeddus yn yr eglwys. Pell iawn oedd efe o fradychu unrhyw awydd wancus i gymeryd "yr anrhydedd hwn iddo ei hun." Ond oherwydd yr arwyddion amlwg o addasrwydd a ganfyddid ynddo, annogwyd ef yn daer gan henuriaid yr eglwys i ddechreu defnyddio ei ddawn yn ngwaith y weinidogaeth, ac wedi hir wrthsefyll pob cymhelliad, mewn ofn rhag iddo ddigio yr Arglwydd, cyd-syniodd a'u cais.

Dedwydd fyddai i achos crefydd pe byddai y cyfryw ymddygiad o bob tu yn fwy cyffredin-y pregethwr ieuanc yn dangos yr un gwylder a gostyngeiddrwydd, a'r henuriaid eglwysig yn meddu ac yn medru ymarfer yr un " ysbryd barn."

Y tro cyntaf y pregethodd Mr. Richard, oedd mewn man a elwir Dinas, yn agos i Bryn-henllan, lle y preswyliai efe y pryd hwnw. Ymddengys i'r Arglwydd arwyddo ei foddlonrwydd, mewn modd neillduol y waith hon, trwy ddisgleirio yn hynod arno ef, ac ar y gwrandawyr.

Ei destun ar yr achlysur hwn oedd Rhuf. viii. 34.— "Crist yw yr hwn a fu farw." Y mae yn foddlon rwydd mawr genym fod nodau y bregeth hon ar gael yn mysg ei bapurau, à chan yr ewyllysiai llawer yn ddiau eu gweled, rhoddwn hi yma fel y mae ar ei gôflyfr, a gellir edrych arni fel esiampl tra chywir o'i ddull cyffredin ef, o ysgrifenu ei bregethau.

"Rhuf. viii. 34, Crist yw yr hwn a fu farw.'

"O ddechreu'r 33 adnod hyd ddiwedd y bennod y ceir Corph Difinyddiaeth; ond yma, y mae enwi person, a dweyd am dano. Y person yw Crist-yr hyn a ddywedir am dano yw, iddo farw.

"I. Crist Eneiniog y Tad i'r 3 swydd.

"II. Pa'm y bu efe farw, Dan. ix. 26.

"III. Pa fodd y bu efe farw, neu pa fath farwolaeth oedd ei farwolaeth.

IV. Y dybenion, neu'r canlyniadau bendigedig, o'i farwolaeth.

"I.—Crist yw, oblegid ei eneinio i'r 3 swydd; P. Deut. xviii. 15; B. Sal. ii. 6; Off. Heb. vi. 20; yr hyn beth ni wnawd ac un arall erioed. Cymododd y B. a'r Off. Zec. vi. 13.

"II.-Pan y bu efe farw yr oedd yn rhaid iddo farw oblegid y 3 pheth canlynol:

"1af. Hyn oedd un o ammodau drutaf y Cyfammod Newydd, ac nid yw cyfammod ddim oni chyfammod. Zec. ix. 11.

"2il. Cyflawni'r prophwydoliaethau a gerddodd o'r blaen. Esa. liii. 7, 12; Luc xxiv. 46.

3ydd. I gyfatteboli i'r holl gysgodau aberthol o hono-lladd yr oen pasg, nid ei glwyfo yn unig oeddit. Ioan i. 29; 1 Cor. v. 7. Crist a aberthwyd, neu ar ymyl y ddalen, a laddwyd trosom ni.

"III.—Pa fodd y bu efe farw, neu pa fath farwolaeth oedd ei farwolaeth ef.

"1af. Marwolaeth felldigedig y groes oedd yr oedd yn felldigedig iawn. Gal. iii. 13.

2il. Marwolaeth gywilyddus oedd hefyd. Luc xxii. 63, 64, 65; xxiii. 11,33—36, &c.

3ydd. Marwolaeth boenus iawn ydoedd-poen yn mhob rhan o'i enaid, Matth. xxvi. 38. Poen yn mhob rhan o'i gorph, Esai 1. 6, pen, traed, dwylaw, ystlys, cefn, ac oll. Dyma boen yr holl boenau.

4ydd. Marwolaeth berffaith, marw yn lân, a wnaeth, Ioan xix. 33.

"IV. Y dybenion o'i angeu rhyfedd.

"1af. Gwneuthur iawn. Job. xxxiii. 24.

"2il. Ein prynu oddi wrth felldith y ddeddf, yr hon oedd arnom. Gal. iii. 13.

"3ydd. Dinystrio Satan, a'i rym. Heb. ii. 14.

"4ydd. Agor ffynon i sancteiddio ac i buro ei bobl. Zec. xiii. 1; 1 Ioan v. 6.

"5ed. Trwy'r cwbl agor ffordd i ni yn ol i heddwch a chymundeb a Duw, yma a thu draw i'r bedd. Heb. x. 19, 20.

"Y defnyddiau gan hyny.

"1af. Gwelwn bechod yn dra phechadurus yn angeu Iesu mawr. Zec. xii. 10.

"2il. Os bu efe farw am ein pechodau, byddwn fyw iddo, Rhuf. vi. 6; 1 Cor. v. 15; Tit. ii. 14.

"Ymgysurwn yma er ein bod yn glwyfus ac yn archolledig. Esai liii. 5; Ioan xi. 35.

"4ydd. Byddwn farw i'r ddeddf byth am fywyd ac iechawdwriaeth. Rhuf. vii. 4.

"5ed. Gan hyny na ail-groeshoeliwn ef mwy. Heb. vi. 6; x. 26."

Y mae amryw eto yn fyw, o'r rhai oedd y pryd hyny yn perthyn i eglwys Dinas, a dystiant mae yr amser y bu efe yn trigo ac yn gweinyddu yn eu plith, ydoedd y tymhor mwyaf llwyddiannus a welsant yn hanes yr achos yn y lle hwnw. Ymroddodd ar unwaith i'r gorchwyl a gymerodd mewn llaw, gyda yr un zel a hunan-gyssegriad, i lafurio mewn amser ac allan o amser, ac a'i hynododd trwy ei holl fywyd.

Yn fuan wedi dechreu ei ymarferiadau cyhoeddus, galwyd ef a'i frawd (yr hwn oedd hefyd wedi cychwyn yn ngwaith y weinidogaeth yn ebrwydd ar ei ol ef) o flaen cyfarfod misol y sir, yn ol trefn arferol y corph crefyddol y perthynent iddo. Holwyd hwynt yn benaf gan yr enwog a'r parchedig Jones, o Langan, yr hwn yn ei ymddiddan cyhoeddus a hwy a ymddangosai yn dra llym a difrifol, ond y mae yn amlwg ei fod wedi ffurfio barn uchel a pharchus am danynt, oblegid yr oedd ei ymddygiad personol tuag atynt bob amser yn hynod hynaws a chefnogol; ac ar ol dyfod allan o'r gymdeithas neillduol, ar yr achlysur crybwylledig, dywedai wrth ryw ŵr dyeithr oedd yn bresenol, "Mae y ddau fachgen hyn yn pregethu fel dau angel."

Fel prawf o'r ysbryd gwyliadwriaeth a gweddi, ynghyd a'r hunan-eiddigedd manwl a arferai efe ar ddechreuad ei fywyd gweinidogaethol, y mae yn ddywenydd genym allu gosod ger bron ein darllenwyr y pigion canlynol o ddydd-lyfr tra helaeth a gadwai efe am ranau o'r blynyddoedd 1805 a 6. Nid yw yr hyn roddir yma ond cyfran fychan o hono, ond eto gobeithiwn ei fod yn ddigon i ddatguddio tymher gyffredinol meddwl yr ysgrifenydd yn y dyddiau hyny.

"Medi 24, 1805. Yr wyf yn hyderu y gallaf oddi ar brofiad alw'r Arglwydd yn Jehovah-Jireh, canys efe a ddarparodd yn rhyfedd i'w wâs gwael heddyw, ar ol ofni ei fod wedi fy rhoddi i fynu. Ehangodd arnaf o'i ras. Gwelais bethau rhyfedd allan o'i air yn Luc xiv. 23. O! am gymhorth i beidio tristau ei ysbryd anwyl, ac i rodio yn isel ger ei fron.

*⁠*⁠*⁠*⁠* "Tachwedd 3. Coder maen i'r Arglwydd eto, canys cynnorthwyodd yr Arglwydd. Teimlas raddau anarferol o helaethiad yn ei waith, ac yr wyf yn gostyngedig hyderu, gan mae yn wyneb fy holl waeledd yr eglurodd ei hun, ac mae o wendid i'm nerthwyd, fod wyneb yr Arglwydd ar ei was gwael. Arweiniodd fi y dydd hwn ar hyd ffordd nid adnabum. Oh ryfedd ras, yn gwneud sylw o ymddifad! Ar Lug xiv. 22, hefyd Salm cxxxvi. 23, cefais achos o newydd i ganu ei drugaredd sydd yn dragywydd. Y dydd canlynol i hwn fe'm cynnorthwywyd hefyd.

*⁠*⁠*⁠*⁠* "12. Bu cyfarfod misol y sir yn nghyd heddyw yma. Pregethodd y brawd Evan Harries ar Heb. i. 3, ac yma y cefais y newydd syn, annysgwyliadwy, am farwolaeth ———. Gwelai mae ynghanol ein bywyd yr ydym mewn angeu, a tharawyd fi a'r gair yn Matth. xxiv. 44. Ymdrechais lefaru ychydig oddi wrtho y dydd canlynol yn ei hangladd. Y nos hon, sef y 13eg, a fu'n werthfawr; i'r Arglwydd y bo'r clod! Llyncwyd fy myfyrdod i'w gyfraith ef—teimlais ei achos yn nes ataf na dim arall hiraethais na allaswn wneuthur mwy gydag ef yn y byd. I'r dyben hyn adnabum orsedd gras yn werthfawr.

*⁠*⁠*⁠*⁠* "24. Oedd sabbath yn wir i'm henaid. O! am enaid a chwbl i fendithio'r Arglwydd am ei diriondeb y dydd hwn i mi, waeledd, yn mysg fy mhobl fy hun—y boreu ar Job xi. 20, yr hwyr ar 1 Cor. x. 4. Byth ni anghofiaf yn llwyr y Sabbath hwn, canys efe a gwblhaodd ei air daionus a'i was gwael: ond deallais nad ydwyf un amser mewn mwy o berygl na phan y bo'r Arglwydd yn gweled yn dda egluro ei hun i'm henaid. O gwna i mi wilio.'

*⁠*⁠*⁠*⁠* "Rhagfyr 11. Cyfarfu cymdeithas fisol y sir heddyw yn Nhŷ—ddewi. Pregethodd Mr. Evan Harries, a Mr. Jones, Langan; y cyntaf oddi wrth Dat. vi. 2; a'r ail oddi wrth Phil. iii. 10. Cafwyd achos o newydd i hyderu fod yr Arglwydd heb ein gadael, a bod ei wyneb ar y gwaith dirgel a chyhoedd.

12. Daeth y gymdeithas gartref yn nghyd i'r cyfarfod gweddi heno, a gobeithio nad heb yr Arglwydd. Profais raddau o awdurdod y gair hwnw ar fy meddwl, Zêl dy dŷ di a'm hysodd i.' Gwelais os bydd arnaf wir zel tros ogoniant tŷ Dduw a'i achos, y bydd hi yn ysu fy nghnawd a'm balchder, a'r ceisio fy hunan sydd ynof. O am brofi hyn yn sylweddol! O Arglwydd, cynnorthwya fi i gadw fy lle tuag at dy air di yn mlaenaf, ac yna tuag at bob dyn.

"Ionawr 1, 1806. Dechreuais flwyddyn newydd heddyw. Cyfarfum a'r Loyal Briton Society' heddyw. Llawer fu tywydd fy meddwl wedi fy ngalw at y gorchwyl presenol, ac, ar ol llawer o wibio yma a thraw, sefydlodd fy meddwl ar y rhan hyny o air Duw, Luc. ii. 14, Ac ar y ddaear tangnefedd.'

Yr ydwyf yn hyderu i'r Arglwydd fy nghynnorthwyo. Gwelais ei fod yn arwain y deillion ar hyd ffordd nid adnabuant. Yr ydwyf yn cofio llawer o dywydd fy meddwl oherwydd addaw yn rhy fyrbwyll myned i S. heb osod yr achos ger bron yr Arglwydd. Oh! na byddai hyn yn rhybudd i mi rhag llaw. Llawer a gynhyrfodd balchder fy nghalon ar yr achos hyn, ond gwelodd yr Arglwydd yn dda fy narostwng, maddeu i mi, a llewyrchu ei wyneb i ryw raddau ar fy meddwl. Dyma Dduw rhyfedd! Aethum o S. i A.; yma mae hi eto, yn hyd yma y cynnorthwyodd yr Arglwydd fi—Clod iddo!

*⁠*⁠*⁠*⁠* "6. Nid oedd y Sabbath yn ddrychinllyd iawn, ond y mae'r Llun ar ei ol yn dymhestlog iawn. Fel hyn y mae yn aml yn ysbrydol arnaf yn fy mhererindodar ol hin dda yn ngwaith fy Arglwydd, rhyw storm yn fuan yn codi; ond, er mor ddrwg yr hin oddi allan, nid wyf yn gallael cofio i myfi dlawd brofi cymaint o help yn y gwaith er pan wyf wrtho. Gwnaeth yr Arglwydd hi'n dda arnom yn wir—clod iddo! O am ymgadw yn agos ato byth! Daethum yn hwyr i Câs B. ond teimlais mae dau beth yw cael graidd o help i fyned trwy'r gwaith er harddwch allanol, a chael y gwynt nefol i lenwi ein hwyliau yn y gwaith.

"7fed. Dygwyd fi tan rwymau newydd i glodfori'r Arglwydd heddyw, am fy nwyn yn iach adref unwaith eto. Teimlais yn y tro yma radd o fin, a llymdra'r holiad pwysfawr hwnw, A pha fodd y pregethant, onis danfonir hwynt?' Rhuf. x. 15. Ni allaswn feddwl llai nad oedd rhai yn pregethu heb eu danfon; arnaf ofn fod fy hun o'u rhifedi. Ond pa fodd yw'r holiad? diau mae yn gnawdol, ac yn ddibrofiad o'r gwir, ac y mae yn rhaid heb arddeliad yr Ysbryd Glân. Yna och! pa ryw anturiaeth ofnadwy oedd rhuthro ar y gwaith mawr, ac y mae pawb yn annigonol iddo, ond y rhai a arddelir gan Dduw, ac y mae eu digonedd o Dduw, heb ddim ond ychydig ddoniau tafod-leferydd yn gymhorth iddo, canys pa fodd y gall hwnw geisio wyneb Duw arno, yr hwn ni anfonodd Duw i'r gwaith? "8ed. Cyfarfu cymdeithas fisol y sir heddyw yn Carfarchell, ac yn mhlith rhyw ychydig o bethau ereill a fu'n ddirgel, gwrandawyd cwyn cymdeithas y lle mewn perthynas i gael ordinhad swpper yr Arglwydd i'w gweini yno. Trosglwyddwyd yr achos trwy gydsyniad i'w benderfynu gan y Gymdeithasiad Chwarterol nesaf. Ofnodd fy meddwl ryw gymaint rhag bod i ni bechu Duw o'n plith trwy ein diystyrwch ar ei ordinhadau, a'n dibrisdod o honynt. Pregethodd 1af Mr. Williams (student), a Mr. Jones, Langan, oddi wrth Esa. xxxii. 2, a llanwyd ni oll.

*⁠*⁠*⁠*⁠* "16 . . . . Teimlais a deallais fod gan yr Arglwydd ryw lais neillduol tu ag ataf oherwydd fy malchder heddyw, ac am hyny ceisiais ymostwng i wrando. Dychrynais wrth edrych ar fy rhyfyg yn rhuthro at waith Duw yn ddiolwg ar ei fawredd, a'm gwaeledd fy hun. O na ddysgid fi i rodio yn isel ger bron yr Arglwydd! Daethum i —— heno, ond och! arosodd y cwmwl arnaf yr hwyr hwn hefyd. Cyfiawn iawn wyt ti, O Arglwydd—i mi y perthyn cywilydd wyneb a chalon.

*⁠*⁠*⁠*⁠* "Mawrth 2il. Dyma Sabbath yn y gwaith gartref. Helpwyd fi i roddi fy achos i fynu i law'r Arglwydd. Am waith y boreu ni allaf ddywedyd fy llwyr adael, ond cyfyngwyd arnaf i raddau mawr. Bûm wrth yr ysgol sabbothol dros rai oriau yn y prydnawn. Aethum yn gysurus fy meddwl at odfa'r hwyr yn y gymmydogaeth, gan gredu fod genyf wir Duw i'w gario i'r bobl. Teimlais loes newydd heddyw am fy anfoniad i'r gwaith, ond fe'm nerthwyd i appelio at Dduw, nad oedd genyf ddim yn fy nghadw gyda'r gwaith ond ofn Duw i feddwl ymadael ag ef. Yn yr hwyr fe'm helpwyd, ond cefais le i ofni nad oedd y gwir yn bachu.

*⁠*⁠*⁠*⁠* 19. Dyma ddiwrnod ein cyfarfod gweddi. Och! mor anmharod ac anaddas ydwyf i'r gwaith mawr o geisio dynesu at Dduw. Ceisiais feddwl heno cyn dechreu ein cyfarfod mae yn moddion gras mae'r Arglwydd yn adferu ac yn adnewyddu ei bobl. Crynhodd yn nghyd lawer o bobl, tu hwnt a welais er ys dyddiau lawer. Diolch i Dduw am hyn. Cynnorthwywyd y brodyr yn y gwaith yn gyhoeddus i fyned trwyddo yn hardd. Yn ddirgel fe ymddiddanodd amryw o honom ryw beth am ein tywydd. Cafwyd gradd o gymhorth i ymddiddan â dwy chwaer, ac ar ddiwedd y cyfarfod canwyd yr hymn hono,

'Dechreu canu, dechreu canmol.'

Yn y rhan hon o'r gwaith gwawriodd arnom mewn modd anarferol; aeth rhwymau llawer yn rhyddion, ac ymadawsom, er ei bod yn awr ddiweddar o'r nos, mewn tangnefedd ac yn siriol. Diolch i'n Duw!

*⁠*⁠*⁠*⁠* "24. Sylwais yn ddiweddar, wrth waith y plant yn yr ysgol yn myned trwy lyfrau'r Brenhinoedd, ar y ddau beth canlynol fel addysgiadau. Yn 1af, Fod trigolion y byd hwn fel olwyn, a'r rhai sydd yn uwchạf yn bresenol yn ddarostyngedig i fod yn isaf yn fuan, yr hyn a siampleiddiwyd i mi yn hanes yn 2 Bren iv. 8, 13'; mae hi i fynu fel ochr uwchaf yr olwyn, ond yn pen. viii. 3, y mae yn ymddangos ei bod yr ochr isaf iddi. Yn 2il, Bod rhyw gystadliaeth rhwng dyddiau Ahaz, brenin Juda (2 Bren. xvi. 17), a dyddiau dyfodiad Anghrist i mewn; canys megis ac y darfu Ahaz ddiscyn y môr tawdd oddiar yr ychen ar ba rai y safodd er dyddiau Salomon hyd ei ddyddiau ef, a'i osod ar balmant (pavement) o gerig, felly yn nyfodiad Anghrist i mewn fe ddiscynwyd gweinidogaeth yr efengyl, o ba un yr oedd y môr yn gysgod, o fod ar gefnau gweinidogion llafurus yn ei phregethu, fel y deuddeg apostol, ac y rho'wd hi ar balmant o gerig, dynion difywyd a dilafur, lle y gorphwysodd yn hir, megis archesgobion, esgobion arglwyddaidd, &c., yr hwn oedd y pavement godidog ar ba un y rho'wd y môr.

*⁠*⁠*⁠*⁠* "Ebrill 9. Y boreu heddyw, fel yr oeddwn yn darfod fy moreufwyd, galwodd dyn yn y drws o'r Dinas, a mynegodd fod ei unig blentyn, yr hwn a fuasai gyda mi yn yr ysgol ychydig o flynyddau yn ol, wedi marw o'r frech wen, (yr hon oedd drwm iawn yn yr ardal,) ac oedd wedi gorchymyn ychydig cyn marw i anfon am danaf i'w angladd. Addawais fyned y dydd canlynol.

*⁠*⁠*⁠*⁠* "13. Dyma Sabbath garw anarferol o ran yr hin. Sul Mr. T. ydyw, eto fe'n hymddifadwyd o hono ef o herwydd y tywydd, a syrthiodd y gwaith cyhoedd gartref i'm rhan i. Ofnais lawer am yr odfa, a chyfyngwyd arnaf mewn gweddi wrth ddechreu, a theimlais fy meddwl yn soddi. Eto er hyn i gyd ni'm gadawyd-cefais fy nerthu i sôn am lafur enaid y Messiah anwyl, a phrofais ryw felusder yn y gwaith, ac ni wrandawyd y sôn yn gwbl ddieffaith yr wyf yn hyderu. Pa le mae fy nghalon anniolchgar? O na folianai'r Arglwydd am ei ryfeddodau i mi. Aethum y prydnawn i wrando un o'm brodyr yr Anymddibynwyr, ac yr oedd i fedyddio baban yno, ar ba achos y mawr helaethodd ar hawl babanod i'r ordinhâd, &c. Arglwydd, arwain fi. *⁠*⁠*⁠*⁠* "20. Dydd yr Arglwydd yw hwn eto. Aethum y boreu heddyw i wrando y brawd E. H., a llefarodd i'm tyb i dan neillduol arddeliad, a chydag awdurdod Daethum inau at ran o'r gwaith yn y prydnawn. Ni theimlais ddigon o boen meddwl am genadwri at y bobl. Aethum trwy'r gwaith eto dan raddau amlwg o gyfyngder. Yn y gwaith gwelais briodolder y gair hwnw, Ond eglurhâd yr ysbryd a nerth.' Dyma'r cwbl sydd arnaf eisiau, yr eglurhâd i wneud y gwir yn oleu, a'r nerth i awdurdodi'r gwir, a'i wneud yn effeithiol.

*⁠*⁠*⁠*⁠* "Awst 25. Yr ydym yn dychwelyd heddyw i'r un lle ag y buom ddoe. O am Ysbryd yr Arglwydd i ddychwelyd gyda ni! Cafwyd llawer i wrando, a chefais, yr ydwyf yn gobeithio, le i hyderu fod y gwaith heddyw eto yn cael ei gadw mewn eglurder, a chyda gradd o nerth. Moler yr Arglwydd am hyn! Cawsom gymdeithas brifat yma eto-y gymdeithas fwyaf o ran nifer y bum ynddi erioed, canys dywedwyd i mi ei bod yn agos, os nad yn 400, ac nid wyf chwaith yn cofio gweled cymaint o'r Arglwydd mewn nemawr fan erioed,—fe'm mawr siriolwyd yma. Yr ydwyf i fyned at odfa yn yr hwyr yn agos i'r lle hwn. A'th gyngor, Arglwydd, arwain fi.' Trafferthwyd ychydig ar fy meddwl heb wybod pa lwybr i gymeryd, ond anturiais drîn ychydig ar drosglwyddiad yr efengyl at y Cenhedloedd. Ni allaf feiddio dywedyd fy ngadael yma ychwaith, ond cefais fy nhwyllo i ryw radd uwch ben y gwirionedd. Aeth rhwymau llawer yn rhydd. Treuliwyd wedi'r odfa hyd haner nos, yn adrodd y naill wrth y llall y pethau a berthynent i achos Crist.

"26. Heddyw dechreuodd yr hin newid, a chafwyd llawer o wlaw pwysig neithiwr. Yr oedd genym ffordd anial, tros fynyddoedd a thrwy afonydd, i fyned at yr odfa gyntaf. Yma cyfarfum yr ail waith a'r brodyr Is. I. a E. R. o'r Gogledd. Cefais eu bod wedi dechreu y gwaith cyn ein dyfod. Ymdrechais i lefaru ychydig yn ganlynol, a chefais radd o help. Ni welais yr arch mewn mor waeled lle er y daethum o gartref. Daethom yn nghyd i dy gŵr boneddig yn yr hwyr, yn yr hwn y cefais ymgeledd mawr. Dechreuwyd yr odfa, a mawr ofnais mae tan gwmwl y buaswn, ond ni phrofais er dechreu'r daith gymaint tiriondeb. Cefais ehedeg mewn awyr glir gyda'r athrawiaeth. byth! Clod byth am yr odfa hon!

*⁠*⁠*⁠*⁠* "31. Yr oeddwn trwy'r holl daith i wynebu lleoedd dyeithr, a gweled wynebau dyeithr, felly heddyw eto. Ond Sabbath ydyw heddyw. Wedi dyfod at odfa'r boreu, yr oedd yno frawd arall i ddechreu'r gwaith. Daeth cynnulleidfa luosog iawn yn nghyd, a chefais radd o helaethiad cysurus gyda'r gwaith. Oddi yma aethom at yr ail odfa yn y prydnawn; yma yr oedd llû mawr yn nghyd. Nid oes neb a ŵyr ond yr Arglwydd gymaint terfysg fy meddwl ar yr achos; ond O! na fedrwn fyned i'r llwch i gofio y tro hwn. Nid wyf yn cofio profi fy enaid yn ymlenwi cymaint erioed wrth drafod y gwirionedd. Gwenodd yr Arglwydd arnaf, ac ar y gwaith. Gwnaed y lle yn Bethel yn wir. Diolch, diolch !"