Caniadau Watcyn Wyn/Y Ddaeargryn

Caniadau Watcyn Wyn

gan Watkin Hezekiah Williams (Watcyn Wyn)

CANEUON.

Y DDAEARGRYN.

DYSTAWRWYDD arswyd! wasga anadl anian,
Mae calon crcad fel mewn ofn yn llercian:
Rhyw bryder erfyn—wedi lladd pob cyffro,
A dychryn mud ofnadwy—fel i'w deimlo!
Yr awel sydd mor wan ag anadl baban,
Rhy lesg i symud, ïe 'n ofni cwynfan:
Y ddeilen ysgafn rydd—rhy wan i grynu,
Fel pe ba'i llaw tawelwch yn ei llethu;
Sŵn crychiau'r afon yn ymdòni heibio—
Yn nystaw sŵn eu gilydd yn adseinio—
Clustfeinia'r ffrwd ei llais nes yr ymgolla
Y'ngwagder y dystawrwydd a'i derbynia:
Y môr—o'i dwrf dystawaf wedi tewi,
Yn gwrando'i dònau ar y traeth yn tori,
Yn tori 'n araf, mewn prudd su symudol,
I'r lan yn sibrwd arswyd yn olynol—
Maent ar y traeth fel tònau anghyfarwydd
Yn chwilio am le i orwedd mewn dystawrwydd!

Y nefoedd megys llen o brudd—der tawel,
Heb aflonyddu ei phlygion gan un awel:
Ysmotyn clir, na chwmwl, chwaith, ni welir,
Mewn rhyw unffurfiaeth welw fe'i gorchuddir:
Y lliwiau wedi colli yn eu gilydd,
Y cwmwl gymer arall yn obenydd:—
Gorweddant yno'n llengoedd mud, cymysglyd,
Heb ffurf, na lliw—'n amrywio, nac yn symud!

Y creaduriaid fel yn gwel'd, a theimlo,
Eu sylw gan ddystawrwydd wedi ei ddeffro;
Y ddafad, heb yn wybod baid a phori,—
Edrycha'n wyliadwrus dros y twyni:

Yr eidion gwyd ei ben i'r wybren dywyll,
A naturioldeb cnoi y cîl, yn sefyll:

Rhyw ddieithr fref—o'i anfodd a ddianga,—
A gwanc y gwag ddystawrwydd a'i derbynia—
Fel peth ameuthyn, gan ei gollwng heibio
Yr hen glogwyni adsain, i'w dihuno—
Ei gollwng i ymdreiglo yn ddireol,
I farw'n rhywle yn yr annherfynol!
Ysgydwad aden brán a husia'n eglur,
Wrth ysgafn hedeg trwy y blymaidd awyr:
Ei "chrawc" wrth fyn'd ollynga 'n araf allan,
Mor araf braidd ag yw 'r hen blu 'n ehedfan:
Y graig a dyn yr hen aderyn ati,
A'i chongl adsain wawdia 'r llais i golli!
Gan adael y dystawrwydd i deyrnasu,
Ar orsedd y dystawrwydd dwfn o'i ddeutu.

O gyfwng rhyfedd! beth yw'r aros hyn?
Cylchrediad bywyd saif yn fud a syn:
Pa beth achosa 'i arswyd ar y byd?
Pa beth a wna i bob peth lewygu 'nghyd?
Beth yw 'r ofnadwy bersonola 'i hun,
Gerbron y cread nes y lladd bob ffun?
A oes arwyddion drychin yn y nef?
A welir rhai o blant y dymhestl gref?
A yw y daran wedi rhoi i lawr
Ei sedd ar fynwes yr ëangder mawr?
A yw y mellt yn myn'd i wneyd y nen
Yn faes i chwareu dychryn uwch ein pen?
Na, rhywbeth mwy ofnadwy sydd ar droed
Nag un ystorm dramwyodd nef erioed!

A yw y cyfan ynte 'n myn'd i farw,
I farw 'n dawel, heb un bangfa chwerw?
Yw llaw dihoenedd yn lladrata bywyd
O gyfansoddiad cadarn y cyfanfyd?
Yw grym y byd mewn llewyg diymadferth,
Ai 'n tynu anadl at ryw orchest anferth?

Ond—dyna 'r môr yn blino bod yn llonydd,
Teifl dòn i fesur uchder ei geulenydd!
A dyrcha floedd i alw nerth ei waelod,
Bloedd wna i'r graig—i dori bloedd o syndod!
Ei rym gynhyrfir yn ei wely llydan,
Grym byd anhywaeth wedi deffro 'n gyfan!
Pentyra 'i dònau gwyllt ar gefn eu gilydd,
Nes yr ymffurfiant anferth frigwyn fynydd—
Mynydd o gynwrf am y làn yn rhuo,—
Symuda at y greulon graig i'w herio,
A thery ei gwyneb hen à nerth cynddeiriog,
Ac ar ei chopa dawnsia 'i fryniau tònog!
Ymrolia 'i dònau dyfnaf i'r uchelion,
Nes yw y nef yn canfod ei waelodion;
A hagrwch dieithr dwfn ei ddyfnder erchyll,
Yn tremio ar hagrwch prudd yr wybren dywyll:
Ei lid ei hunan a wnai dori 'r heddwch,'
Mae'r oll o'i ddeutu 'n synu—mewn tawelwch!

Ah! dyna ruad dwfn y' mol y ddaear,
Rhuad a bair ei glywed gan y byddar:
Rhuad a wna i dwrf y môr ddystewi,
Rhu fel rhu taran yn ymdreiglo drwyddi :
Ac ergyd y Ddaeargryn—yn ei tharo—
Nes yw ei chyfansoddiad trwm yn 'siglo'!

Rhyw gryndod gwewyr dreiddia 'i chyfansoddiad,
Grym llewygfeydd ysgydwa bwysau 'r cread;
Fel sigla braich y lloerig un a’i dalio—
Y byd yn llaw daeargryn ga 'i ysgytio!
Ymeifl yn nerth y graig nes yw yn crynu,
A'i law fygythiol wna i'r mynydd lamu;
Y bryniau 'n ceisio ffoi pan nesâ atynt,
Ynysoedd gan ei ofn yn crynu drwyddynt!

Ond dyna 'r ergyd mawr, yr ail yn dilyn,
Mor nerthol, nad oes dim mor nerthol ond daeargryn!
Tarawa 'r ddaear nes y neidia 'r graig
Yn ei gwylltineb dros ei phen i'r aig:

Y bryn, mewn dychryn edy ei oesol sedd,
A naid i'r cwm islaw i geisio bedd:
Y môr—a gilia oddiwrth y làn, mewn braw
A saif yn ol a'i dònau yn ei law:
Ynysoedd—suddant i'r difancoll dyfrllyd,
Ac ereill neidia i fynu am eu bywyd;
Agora fedd i gladdu dinas ynddo,
A theifl y mynydd draw yn gauad arno!
Cyffro Daeargryn yn cyffroi y byd,
Nes yw 'r hen greig digyffro 'n gyffro i gyd:
Yn un gynhyrfus chwalfa o Ddaeargryn
Fel tae gynddaredd bywyd y' mhob gronyn:
Gwallgofrwydd wedi gafael yn y cread,
Bywyd y byd yn gwneuthur hunanladdiad :—
Mewn un ymdrechfa erchyll, rhy ddychrynllyd
I ddim ond byd o'i bwyll wneyd dim mor enbyd
Y graig yn trengu! dyna beth ofnadwy!
Ei hocheneidiau 'n uwch na dim rhuadwy;
Pangfa Daeargryn dery ag un ergyd,—
Bob marwol lwchyn i ymdrechfa bywyd!
Mae'r cyfan drosodd o'r trychineb enbyd,
Y cyfan wedi'i wneyd mewn llai na munyd!

Y byd yn ddiymadferth wedi daro,
Heb wybod yn y byd, yr olwg arno:
Dystawrwydd a deyrnasa enyd eto,
Bywyd yn rhwymau llewyg heb ddihuno:
Mae ymwybyddiaeth wedi colli 'r cyfan,
A'r cyfan wedi colli arno 'i hunan!

I adfer bywyd chwytha anadl awel,
A'r llen oddiar y dinystr dyn yn dawel:
Aiff a'r dystawrwydd yn ei llaw i golli—
'R un pryd a llwch yr ymdrech a'r caledi :—
Adfera i gof i'r dyn sy 'n angof dychryn,
A dengys iddo enw y Ddaeargryn—
A gerfiwyd gynau gan ei llaw anghelfydd
Mewn dwfn lythyrenau yn y graig a'r mynydd;

Yr anrhefn erchyll welir lle bu 'n gweithio,
Cyfnewid mawr y fynyd a aeth heibio!

Ac O! drychineb erchyll a chymysglyd,
Ac anrhefn cyfnewidiol a dychrynllyd:
Agen ofnadwy 'n croesi 'r dyffryn prydferth
Idd ei wahanu fel gagenddor anferth;
Y glesni teg oedd wedi ei asio â meillion,
A dorwyd gan fynediad holltiad creulon:
Yr afon brydferth oedd yn ymhyfrydu,
Ar hyd y dyffryn gan ymdroi o ddeutu:—
A lyncwyd gan y ddaear yn ei syched,
Yngwres yr ymdrech boeth a'r frwydr galed:
A'i cheg anniwall yn agored eto,
A lyncai lanw'r môr pe delai heibio.
Y bryniau fu 'n cydeistedd gyda 'u gilydd,
Oddi ar pan luniwyd hwy gan law Creawdydd;—
Yn chwerthin yn eu hen gadernid oesol,
Mewn nerth digryn yn gwawdio'r storm yn heriol:
Yr hen gyfeillion yna wedi gwasgar—
Y cauri yna wedi ildio 'u daear,
A rhai o'r rhai ysgafnaf yn y teulu—
Byth mwy i wel'd eu gilydd wedi eu taflu:
A'r lleill o'u hystyfnigrwydd hen i gilio,
Ar draws eu gilydd, wedi eu chwalu yno—
Eu chwalu 'n chwilfriw gan "anfeidrol nerthoedd,"
Ië, dyna beth yw "dyrnu y mynyddoedd."

Teyrnasoedd a holltwyd ar draws eu haneri,
Ynysoedd a neswyd oddiar eu gorseddi—
Mor rhwydd a mân bethau symudol:
Hen ymerodraethau ddinystriwyd yn gyfan
A llawer disygl—newidiwyd ei drigfan—
Gan nerthoedd y "breichiau trag'wyddol."

Pa faint o'r bryniau oesol a grynasant?
Pa faint o'r mynyddoedd trag'wyddol ysgydwyd?

Pa faint o'r ansigledig a siglasant,
Pa faint o esgeiriau y creigiau a dorwyd?
Pa faint yw rhi 'r dinasoedd gwych a gollwyd?
Pa faint o'r mynyddoedd fu'n "fynydd teimladwy?"
Pa faint o berthynasau 'r dyn ferthyrwyd
Yn ebyrth i rym y "cadernid ofnadwy?"

Myrddiynau gladdwyd yn y fynyd hòno,
Gydgladdwyd rhoed y bryniau i'w gorchuddio;
Yn gymysg lwch a llwch y cedyrn hyny,
Yn mynwent y daeargryn roed i lechu,
Nes daw'r daeargryn mawr—y cyffro ola'—
I'w taflu ar eu traed o lwch y chwalfa:
Pan oedd y byd yn newid lle ei fryniau,
Newidiwyd byd, myrddiynau o eneidiau;
O hen grynedig lanau, y daearol,
I ansigledig fryniau, y trag'wyddol:
Cyfandir gorsedd Duw oedd yn eu derbyn
Rhy drwm i'w grynu byth gan nerth Daeargryn

Nodiadau