Ceris y Pwll/Y Ciliau

Ceris y Pwll

gan Owen Williamson

XIV. Y CILIAU

YN y penodau o'r blaen cyfeiriwyd yn fyrr at achosion pwysig i wahanol ddigwyddiadau amgylchynol i, ac ynglŷn â'r prif bersonau yn yr hanes, ac awgrymwyd pethau pwysig fuont yn anuniongyrchol yn dwyn effeithiau fel ffrwyth heddychol i liniaru llawer ar y croes-deimladau ac anghydweliadau tarddedig o'r berthynas oedd rhwng y goresgynwyr a'r goresgynedig yn ein gwlad fechan ni yn y cyfnod y cyfeirir ato yn yr ystori.

Yn y lle cyntaf, cyfeirir yn helaethach eto at yr ail genhadaeth fawr Gristionogol a effeithiodd gymaint ar foesoldeb a chynnydd gwybodaeth yn holl Lannau yr Ynysoedd Prydeinig. Yn y genhadaeth gyntaf yr oedd y Cil-dŷwyr (Culdees) yn cymeryd y rhan bwysicaf yn lledaeniad crefydd. Yn yr hanes chwedlonol Brythonig disgrifir y cenhadon hynny fel plant neu ddisgyblion Brychan Brycheiniog, y rhai, mae'n debyg oeddynt sefydlwyr cyntaf y Ciliau, neu gysegroedd, a adeiladwyd mewn lleoedd tawel a nodedig ffafriol i fywyd eglwysig y Cildŷwyr, y rhai a ymgasglent o bosibl yn deuluoedd crefyddol o amgylch eu cysegrfeydd, heb ddilyn rheolau caeth bywyd monachaidd a ddilynwyd, ac a ddilynir gan grefyddwyr neilltuol oesoedd diweddarach. Yr oedd y ciliau y cyfeirir atynt yn gyffredin ar lan y môr, mewn cilfachau neilltuedig yn aml. Fe allai y cymerid mantais o longau a morwriaeth i ddal cymundeb rhwng cil a chil a gydnabyddent awdurdod yr un abad neu dad eglwysig. Nid addysg yn ei ystyr helaethaf a gyfrennid yn y ciliau cyntaf, ond ymgynnull yn bennaf wnâi y cynulleidfaoedd hynny o dan arweiniad y tadau Goidelig mewn ymarferiadau crefyddol, neu wasanaethau, cyffelyb o ran diben i addoldai cyffredin presennol.

Yr ail ddosbarth y cyfeirir atynt oeddynt dadau Brythonig a arferent eu dulliau eu hunain o addoli. Yn ddiweddarach nag adeg y Ciliau y cyfeiriwyd atynt, ymddangosodd y ddau ddosbarth, yn gyntaf, gweinidogion neu fugeiliaid y cynulleidfaoedd, a arweinient yn yr addoliad lleol: yn ail, athrawon y sefydliadau addysgol. Ni chyfeirir yma o gwbl at y

Monachdai, fychain a mawrion, a adeiladwyd yn y canoloesoedd yn yr adfywiadau estronol-Seisnig, Normanaidd, a Lladinaidd. Yn yr adfywiad yna y daeth i fri amryw sefydliadau Brythonig gyda'u harferion dieithr yng Nghymru. Dilynol i'r adfywiadau hyn bu cenadaethau Rhufeinig o dan awdurdod ganolig Rhufain pryd yr ymlusgodd llygredd i mewn i'r eglwysi Goidelig, Brythonig, a Seisnig, pryd yr hauwyd hadau ymrysonau, ac yr aeth o'r golwg bron yr arferion boreuol. Ond cyn i'r effeithiau pabaidd ymddangos, bu crefydd Frythonig yn ddylanwadol iawn ym Mon pryd yr ymddangosodd Cybi a Seiriol fel goruchwylwyr addysg grefyddol yr ynys. Oddiwrth gyfeiriadau hanesiol, neu a gyfrifir gan rai fel hanes, cesglir fod yng Nghymru ddau bobl, neu ddwy genedl-y Goidelod a'r Brythoniaid -yn cyd-breswylio, ond am ysbaid yn gwrthod ymgynnull i gyd-addoli. Heblaw gwrthod cyd-addoli oherwydd egwyddor, yr oedd hefyd y rhwystr dwyieithog yn peri anhwylusdod y pryd hynny, fel y gwna yn awr.

Ceisir egluro y pethau hyn, nid i geisio argyhoeddi yn grefyddol, ond er mwyn ymdrechu i daflu peth goleuni ar gwestiynau a ymddangosant yn ddyrus. Mae y cwestiwn crefyddol yn cael ei egluro mewn rhan helaeth yn hanes ymdrechion Dewi Sant i ddwyn cydgordiad crefyddol rhwng y Goidelod a'r Brythoniaid yng Nghymru, yr hyn a gwblhawyd yn heddychol yng Nghynhadledd Llanddewi Brefi. Mae Cymru gyfan yn parhau i ganoneiddio Dewi fel ei nawddsant. Os cymhwysir yr hanes uchod at ddigwyddiadau cyffelyb ym Mon gellir tybio fod yna ryw effaith larieiddiol yn ein gwlad a rwystrodd i chwyldroad Caswallon dorri allan yn rhyfel gartrefol ddifrifol. Yn yr hanes tywyll ac unochrog a geir o ddigwyddiadau ym Mon yn y cyfnod hwnnw, deallwn fod yna beth ymladd wedi cymeryd lle, fel y dywedwyd, yng ngogledd yr ynys: a chesglir fod yna ryw faint o ymryson hefyd am beth amser rhwng y blaid oruchaf ym Mon â byddin o Goidelod o goedwigoedd a mynyddoedd yr Eryri dan arweiniad rhyw bennaeth Goidelig a elwir Serigi, o Ddinas Emrys, lle bu gynt, yn ôl chwedloniaeth, ymryson rhwng cewri a dewiniaid, yng nghyfnod tra thywyll y traddodiadau. Dygwyd i mewn i'r stori bresennol hanes Bera y Widdan, neu y Wrach Ddu, yr hon broffesai ryw fath o dderwyddiaeth lygredig, yr hon er nad oedd iddi ddilynwyr proffesedig, eto, fel ei thras bob amser, a allai trwy hudoliaeth, ac feallai rhyw gymaint o allu dewiniol, greu offerynnau o'r werin anwybodus a galluoedd ereill, i daflu y wlad i ddyryswch er mwyn dwyn oddiamgylch amcanion y ddynes gyfrwys.

Sylwyd o'r blaen ar ei hymffrost a'i darogan o lwyddiant yn erbyn Caswallon, yr hwn yn ei thyb hi oedd y blaenaf i syrthio yng nghwymp y blaid Frythonig. Gan ei bod yn ceisio defnyddio y Goidel i'w phwrpas ei hun nid amlygai beth fydd ai tynged ei chynorthwywyr os llwyddai hi yn ei hamcanion. Er i Bera ymweled â mynyddoedd a choedwigoedd, y rhai oeddynt eto ym meddiant y Goidelod, o'i Eryri i wyllt-leoedd Mawddwy, ni amlygwyd llawer o barodrwydd ar ran y mynyddwyr gwylltion i anturio i Fon bell er mwyn cosbi un bradwr tybiedig o blith llawer o Goidelod oeddynt wedi ymgydnabyddu digon a'r Brythoniaid i'w rhwystro i ymgodymu â gallu oedd mor hynod yn y medr o gyfaddasu ei hun i bob amgylchiad, ac mor lwyddiannus yn eu hymdrechion. Yr oedd y tawl-fwrdd (chess-board) yn dangos deheurwydd gyda'u chwareu goresgyn gwledydd, ac yr oedd cu sefyllfaoedd ymhob man yn gyfryw fel na allai hyd yn oed llwythau dewraf yr Eryri symud ymhell o gadarnleoedd mwyaf nerthol y byd heb osod eu hunain yn y perygl o gael eu llethu.

Ond yr oedd un perygl bob amser yn ymferwi ac yn bwgwth rhedeg dros y terfynau. Cyfeirir yn awr at boblogaeth yr Eryri oedd yn graddol gynyddu tu fewn i'r muriau uchel naturiol oedd yn gwasgu llawer o deuluoedd i ychydig o le. Ac mewn gwlad fynyddig oedd yn dibynnu ar yr ychydig ddefaid mynyddig a gwartheg duon bychain fel eu prif gynhaliaeth, yr oedd y berthynas rhwng gwyr amgauedig y mynyddoedd a'u cymydogion a breswylient lechweddau breision y tu allan, yn aml yn cael ei roddi ar brawf fel yr oedd amynedd gwyr y parthau olaf a ddesgrifiwyd yn fynych yn methu dal pwys y brofedigaeth, nes torri allan mewn ymrysonau rhyngddynt ag ysbeilwyr oeddynt un ai yn rhy chwannog i roi gwaith i'w dilynwyr, neu dan orfod i barotoi ymborth iddynt o dda rhai mwy ffortunus. Yr unig gynghreirwyr gafodd Bera i gytuno-i'w chynorthwyo yn ei hymgyrch beryglus oedd ychydig dylwythau a breswylient y parthau mwyaf noethlwm, a'r nentydd rhamantus a ddyfrheir gan afonydd gorwylltion tir Machno a Dolwyddelan. Wrth gwrs yr oedd yn rhaid cael cydsyniad, a chafwyd peth cydweithrediad hefyd, y penaethiaid a hawlient yr awdurdod i agor neu gau bylchau yr Eryri yn y cyfeiriad o'r hwn y bwriadai yr ysbeilwyr ymosod. Yr oedd ar y pryd dri phennaeth o'r nodwedd ddisgrifiwyd, y rhai addawsant gydsynio ynghynllun Bera. Prif fwriad y cydweithredwyr hynny oedd cymeryd esgus o ddilyn Bera yn ei hymgyrch yn erbyn Caswallon, er mwyn yr ysbail a obeithid ei chasglu gan yr ymosodwyr. Y tri arweinwyr Goidelig hynny oeddynt Serigi o Ddinas Emrys, Cidwm Mynyddfawr, a Sinnach Pen y Gwrhyd, ger Bwlch y Wyddfa.