Cofiant Dafydd Rolant, Pennal/Penod Olaf ei Fywyd

Cofiant Dafydd Rolant, Pennal

gan Robert Owen, Pennal

PENOD XI.

PENOD OLAF EI FYWYD.

CYNWYSIAD.—Symud i wlad well— Tori yr Enaint with adael y byd — Ei sylwadau pan y cyrhaeddodd 80 oed —Dyddiau ei bererindod yn tynu at y terfyn — Y Cyfarfod Misol olaf — Y Cyfarfod Cyhoeddus olaf yn Mhennal — Thomas Roberts, hen ddrifer John Elias — Yn ewyllysio gweled John Elias yn gyntaf wedi mynd i'r nefoedd — Mwy o'i gyfeillion yn y nefoedd —Myfyrdodau am grefydd—Clause yn y Weithred—Dyn wedi ei greu ar gyfer byd arall—Capel haiarn Henry Rees—Marwolaeth sydyn Dr. Hughes—Dafydd Rolant yn myn'd i'r nefoedd yn ei gwmni—Dim eisiau newid y doctor—Byw yr un fath pe cawsai ail gynyg—Y bachgen yn foddlon ac anfoddlon iddo fyned i'r nefoedd—Y Penteulu yn holwyddori y plant—Y dyn goreu fu yn Mhennal erioed—Yn agoshau i'r Orphwysfa—Ei angladd—Pob peth yn dda.

EDI adrodd hanes taith ei bererindod trwy y byd, y gorchwyl diweddaf ydyw rhoddi gwybodaeth i'r rhai a ddarllenant y tudalenau hyn, am y modd y croesodd i'r wlad sydd well. Er mor dda fu y byd hwn iddo, ac er cystled y darfu iddo ei fwynhau, i wlad well yr aeth, Gwnaeth y goreu o'r ddau fyd, a phan y derbyniodd notice to quit—rhybudd i ymadael o'r daearol dy, bu hyny yn unig er rhoddi mantais iddo gael promotion o dan yr un meistr—er ei gymhwyso yn hwylusach i symud i'r "ty nid o waith llaw, tragwyddol yn y nefoedd,"—ei symud i blith pendefigion pobl Dduw, lle mae llawenydd a digrifwch yn dragywydd, "

A llewyrch mwy tanbaid na'r haulwen,
Sef llewyrch o orsedd fy Nuw."

Y mae penod olaf ei fywyd mor llawn o ddyddordeb a dim sydd wedi ei adrodd am dano. A llawer o ddynion rhagorol y ddaear o'r byd heb i neb o'u cyd ddynion gael gwybod fawr ddim o hanes y symudiad diweddaf. Slipiant i'r Orphwysfa yn ddystaw, gan adael i'w bywyd dystiolaethu i ba wlad yr aethant. Er hyny, y mae argyhoeddiad yn meddwl pawb ddarfod iddynt etifeddu yr etifeddiaeth yn y goleuni. O'r tu arall, ceir ambell i rai, megis, Mr. Charles o'r Bala, Mr. Foulkes-Jones, Machynlleth, a Dr. Saunders, a roddasant dystiolaeth neillduol yn y diwedd mai i wlad yr addewid yr oeddynt yn myned, ac wrth groesi iddi torasant yr enaint gwerthfawr, yr hwn sydd o hyd yn parhau i berarogli yn y byd. Un o'r cyfryw rai oedd David Rowland. Gadawodd dystiolaeth yn niwedd ei ddyddiau, yn gystal ag ar hyd ei fywyd, ei fod yn un o blant Duw, a dywedodd amryw o bethau pan ar groesi i'w gartref fry, a gofir cyhyd ag y bydd y côf am dano yn aros ymysg ei gyd-ddynion.

Er ei fod yn tynu at bedwar ugain a thair mlwydd oed, yr oedd o ran ei ysbryd mor hoew a bachgen deng mlwydd. Ac ni buasid yn gwybod ei fod yn nesau at ddiwedd ei oes, oni bai fod y babell bridd yn dechreu adfeilio. Y flwyddyn y cyrhaeddodd ei 80ain, gwnaeth rai sylwadau tebyg iawn iddo ei hun. Yr oedd yn amlwg ei fod yn ol cyfarwyddyd y weddi Ysgrythyrol yn dysgu cyfrif ei ddyddiau. Un diwrnod yn ystod y flwyddyn y cyrhaeddodd 80 oed, clywyd ef yn dywedyd, "Dear me, yr ydwyf yn fab pedwar ugain mlwydd oed." Ddiwrnod arall dywedai, " 'Rwy'n meddwl yn sicr fod camgymeriad o ugain mlynedd wedi ei wneuthur yn rhywle yn fy oes i; 'rwy'n meddwl mai tri ugain ydwyf, ac nid pedwar ugain."

Yn ystod y flwyddyn neu ddwy olaf, dechreuodd ballu yn ei gerddediad. Ac yn ystod yr haf olaf, yr oedd ei gam yn myn'd yn fyrach, a dechreuai ei gyfeillion sibrwd y naill wrth y llall, fod dyddiau ei bererindod yn nesau at y terfyn. Y nos Sadwrn cyntaf o Hydref, 1893, cafodd bangfa o ddiffyg anadl, a syrthiodd rhai geiriau dros ei enau a awgryment ei fod ef ei hun yn tybio mai rhybudd iddo oedd hyn. Ond gwellhaodd ddigon i fyned i'r capel dranoeth, a bu yno Sabboth ymhen yr wythnos. Yr ail ddydd Llun yn Hydref, yn ol trefniad blaenorol, yr oedd i areithio yn Nghyfarfod Misol Bryncrug, ar Drydydd Jubili y Cyfundeb. Ond nis gallodd fyned i'r cyfarfod hwnw, a theimlai yn ddwys o'r herwydd. Gwelai ei gyfeillion hefyd mai ychydig o or-lafur a allai fynd ag ef i ffordd.

Y Cyfarfod Misol olaf iddo fod ynddo ydoedd yn Aberllyfeni, yr ail wythnos yn mis Awst, 1893. Yr oedd yr hin yn anarferol o boeth, a chan y teimlai yn llesg a diffygiol, gofynodd i'r blaenor yr oedd gofal y trefniadau arno, a wnai ef ei drefnu i gael llety dros y nos yn rhywle yn lled agos. Trefnwyd ef i aros yn Plas, Aberllyfeni. Y bore canlynol datganai yn llawen iawn ei ddiolchgarwch i'r trefnwyr am lety mor gysurus, ac awgrymai mai efe oedd gwr mwyaf urddasol y Cyfarfod Misol hwnw, gan iddynt ei drefnu i fod yn y Plas. Mater ymdrafodaeth y seiat gyhoeddus ydoedd, "Moddion gras ac Ordinhadau yr Efengyl," a siaradodd yntau mor rhagorol ar y mater, fel y mae côf hyfryd am y cyfarfod yn aros eto. Y Cyfarfod Cyhoeddus cyffredinol olaf iddo fod ynddo yn Mhennal oedd, yr un a gynaliwyd yn Ysgoldy y Bwrdd, mewn perthynas i sefydliad yr Ysgol Ddyddiol Ymneillduol yn Aberdyfi. Cynhelid y cyfarfod tua dechreu Hydref. Ni chymer odd ef ran yn y cyfarfod hwn, oherwydd ei fod yn llesg, ac hefyd am nad oedd yn drethdalwr yn mhlwyf Towyn. Ond yr oedd mor bleidiol a neb i'r ysgol y bu Ymneillduwyr Aberdyfi mor ymdrechgar a llwyddianus yn ei sefydlu. Ni fu ond rhyw dair wythnos yn ei wely, ac heb fod yn y capel. Fel pawb, disgwyliai ar y cyntaf y cai wella. Ond ymhen ychydig ddyddiau daeth yn hollol ymostyngar i ewyllys ei Dad nefol, a dywedai wedi hyny mai unwaith yn unig y bu yn gweddio am gael mendio. Yr unig beth y teimlai betrusder yn ei gylch ydoedd dieithrwch y nefoedd. Yr oedd wedi meddwl llawer am ddywediad Thomas Roberts, hen ddriver John Elias, yr hwn a ddywedai ychydig cyn marw, mai Mr. Elias a hoffai ef weled gyntaf wedi myned i'r nefoedd, gan ei fod yn meddwl y byddai yn fwy hyf ar Mr. Elias nag ar yr Arglwydd Iesu. Mewn trefn i ddeall y cyfeiriad hwn, dylid hysbysu fod yr hen bererin hwn yn Gristion o radd uchel, ac mai yn ardal Pennal y diweddodd ei ddyddiau. Brodor o Landderfel, yn agos i'r Bala ydoedd. Bu yn was gyda Mr. Davies, Fronheulog, am 52 mlynedd. Deuai John Elias, o Fôn, prif bregethwr Cymru, yn fynych i aros i'r Fronheulog, a rhoddai Mr. Davies ei gerbyd iddo i deithio siroedd De a Gogledd Cymru, a Thomas Roberts fyddai yn gyru y cerbyd. Yr oedd ef yn was yn Fronheulog pan gyfarfyddodd Mr. Elias â'r ddamwain ar fore Sasiwn y Bala, ond ymffrostiai yr hen frawd mai nid efe oedd yn gyru y cerbyd y diwrnod hwnw. Efe fu yn ei anfon adrefi sir Fon wedi iddo wella. Pan y deuai Mr. Elias i Fronheulog byth wedi hyny, arferai anfon gair o'i flaen, " Anfonwch Tomos i'm cyfarfod gyda cheffyl llonydd," Ymffrostiai Thomas Roberts yn ei swydd o fod yn ddriver i John Elias. Yr oedd y gweinidog enwog a'r driver mor gyfeillgar a dau gyfaill, a chredai Thomas Roberts nad oedd neb tebyg i Mr. Elias yn yr holl fyd. Yn ol ei syniad ef ni bu dim ond dau yn y byd erioed yn fwy nag ef: Iesu Grist yn gyntaf; yr Apostol Paul yn ail, John Elias yn drydydd. Yn diwedd ei oes symudodd Thomas Roberts i fyw at ei ferch i Bennal, ac yma, fel y dywedwyd, y bu farw. Yn ystod ei afiechyd olaf, diwrnod neu ddau cyn ei farw, gofynodd gweinidog yr eglwys iddo, "Pwy leiciech chwi weled, Thomas Roberts, gyntaf wedi myned i'r nefoedd ? " " Mr. Elias," atebai, dan godi ei ddwylaw i fyny, ac ychwanegai, " 'Rwyf yn meddwl y byddwn yn fwy hyf arno ef nag ar yr Arglwydd Iesu. " " Yr ydwyf," ebe Dafydd Rolant, pan yn ei wely y pryd hwn, "wedi meddwl hylltod am ddywediad yr hen Domos—y mae llawer iawn ynddo."

Dywedodd aml i waith yn ei saldra, " Er fod ganddo lawer o gyfeillion anwyl iawn ar y ddaear, fod nifer mwy erbyn hyn o'i wir gyfeillion yn y nefoedd. "

Yr oedd ei feddwl, yn ystod y tair wythnos olaf, yn llawn iawn o fyfyrdodau am bethau crefydd. Yr oedd yr un fath ag yn ei fywyd, crefydd yn uwchaf, a'i bertrwydd digrifol yn dyfod i'r golwg yn awr ac yn y man. Yr oedd yn myfyrio yn wastadol am grefydd a'i phethau mawr, a chyffelybiaethau lawer yn meddianu ei ysbryd. Wedi bod yn myfyrio un noswaith am drefn fawr yr iachawdwriaeth, dywedal ei fod yn ei gweled hi yn ei ddychymyg fel trên mawr a hir. "Gan ein bod wedi ein cyfiawnhau trwy ffydd," &c. " Yn yr Hwn y mae i ni brynedigaeth trwy ei waed Ef. " Dyna y first class. Mae y second class yn dyfod ar ol y pethau yna, —"A'u gweithred oedd sydd yn eu canlyn hwynt." Ddiwrnod arall, pan yr edrychai braidd yn brudd, cymhellid ef i bwyso ar yr addewidion. "Ydynt," meddai, "mae yr addewidion yn ddigon sicr. Dyna un peth sydd yn eu gwneyd yn sicr ydyw y Cyfamod; a'r llŵ hefyd— y Duw Mawr wedi myned ar ei lŵ. 'Doedd dim eisiau y llŵ, yr oedd y cyfamod yn ddigon. Rhyw clause a roddodd y Duw Mawr yn y weithred oedd y llŵ. Ar gyfer y diafol y gwnaeth y clause hwn; rhag i'r diafol geisio myned i fewn i chwalu y weithred, fe roddodd y clause yma i mewn ynddi." "Y breichiau tragwyddol odditanodd," hefyd. "'Rwy'n cofio'n dda," meddai, " glywed Evan Harries yn dweyd fel hyn,—Dyma i chwi freichiau, fe ddaw y rhai'n a'u cowlad adref i'r bywyd yn ddiogel.'"

"Os nad oes byd arall yn bod," meddai, ddiwrnod arall, "y mae yn edrych yn beth dibwrpas iawn i ddynion ddyfod i'r byd hwn. Welwch chwi," meddai, gan edrych o'i eistedd yn ei wely trwy y ffenestr ar y plant yn chware yn y pentref, "y plant acw yn chware—yn ymrwyfo—yn gwäu trwy eu gilydd trwy gydol y dydd. Rhoddi corff ac enaid i'r rhai acw, a'r cwbl yn darfod yn y byd hwn! Nis gall hyny ddim bod. Creu dynion i fyw yn y byd hwn am rhyw ddeugain mlynedd ar gyfartaledd, choelia i byth y buasai y Creawdwr mawr yn gwneyd hyn, heb fod rhyw ddiben pellach o'u creu. Paham y creaist holl blant dynion yn ofer?' Mi glywais Henry Rees, yn pregethu ar y geiriau yna. 'Rwy'n cofio'n dda fod ganddo gyffelybiaeth yn ei bregeth am Gapel Haiarn. Nid wyf yn gwybod pa un a ydyw y gymhariaeth i lawr yn y bregeth argraffedig a'i peidio. Yr oedd y capel wedi ei adeiladu yn y wlad yma ar gyfer rhyw wlad dramor, i'w ddefnyddio yno. Ar ol ei gwbl orphen rhoddwyd ef wrth ei gilydd, ac yr oedd yn edrych yn brydferth a hardd. Yn union deg, tynwyd ef oddi wrth ei gilydd bob yn ddarn, a synai pawb ei fod yn waith mor ofer, wedi gwneuthur y capel mor hardd, a'i dynu i lawr mor fuan! Ond yr oedd y dynion a'i hadeiladodd yn deall yn dda, ei fod i'w symud i wlad dramor, ac i'w roi wrth ei gilydd a'i gyfodi i fyny yno, ac i aros i fyny, yn lle i addoli Duw ynddo am flynyddau lawer. Yn y goleuni hwnw nid aeth y capel ddim yn ofer."

Dywedai y pethau uchod yn ei wely yn ystod y deunaw niwrnod olaf. Ac oddeutu canol y tymor hwn y cymerwyd y Parchedig Dr. Hughes, Caernarfon, i'r nefoedd gyda'r fath sydynrwydd. Ofnid y buasai clywed y newydd hwn yn peri tristwch iddo, oblegid yr oeddynt yn gyfeillion mawr, ac yr oedd newydd dderbyn llythyr oddiwrth Dr. Hughes, ychydig ddyddiau cyn myned i'w wely, yn yr hwn yr addawai ddyfod i Bennal i bregethu, ar noson waith, ganol mis Tachwedd, ar ei ffordd i Gymdeithasfa Aberdyfi. Mewn ffordd o dori y newydd trist hwn iddo, dywedwyd yn hamddenol fod rhyw rai o hyd yn myn'd i'r nefoedd, a bod y newydd wedi cyrhaedd am un ychwaneg wedi myn'd yno. "Oeddwn i yn ei 'nabod o?" gofynai. "Oeddych yn dda iawn—Dr. Hughes, Caernarfon!" "Dr. Hughes wedi marw!" meddai, "Dear, dear, dear; wel, mae'r byd yma yn llawer iawn gwacach, ac mae'r nefoedd yn llawer iawn llawnach. Y nefoedd pia hi; ïe, yn wirionedd ina', y nefoedd pia hi o ddigon!" Cyn i'r ymddiddan hwn ddarfod daeth Mrs. Rowland i mewn i'r ystafell, ac meddai ef wrthi, "Dyna un eto wedi myn'd; mae'n haws myn'd i ffwrdd, Mari; good news;" a throai wedi hyn at y pared. Tynai lawer o gysur o hyny i'r diwedd odiwrth y ffaith, nid yn unig ei fod yn cael myned i'r nefoedd at Dr. Hughes, ond ei fod yn cael myned yno megis yn ei gwmni. Dywedai wrth y wraig garedig oedd yn gwylio wrth erchwyn ei wely, " Pe buasech chwi yn newid dwy wlad; yn symud i America (yr oedd y wraig wedi bod yn America), ac yn cyfarfod yno â hen gyfeillion, a rhai oeddych yn eu hadnabod yn dda, oni fuasech yn llawen eu gweled!

Ond wrth fyn'd yno, erbyn cyrhaedd i Liverpool, pe buasech yn cyfarfod â hen ffrindiau ar y Landing Stage yn cychwyn i America, oni fuasech yn falch iawni o'u cwmpeini ar hyd y ffordd?" Yn debyg i hyn, teimlai yntau ei fod yn cael myned i'r nefoedd megis yn nghwmni Dr. Hughes. A chwmni iawn oeddynt i fyned gyda'u gilydd ar daith mor bell.

Congestion of the Lungs oedd ei afiechyd. Ni alwyd arno i ddioddef rhyw lawer, oddieithr pyliau o ddiffyg anadl ar brydiau. Wrth weled ei afiechyd yn myned yn 'fwy peryglus, galwyd ar Dr. Rowlands, Towyn, i eistedd mewn ymgynghoriad gyda Dr. Mathews, Machynlleth. Ar ol hyn, ymwelodd Mr. Rees Parry, Esgairweddan, un o'i gyd-flaenoriaid ag ef, wrth yr hwn y dywedai, "Y mae yma newid doctoriaid wedi bod, a newid meddyginiaeth hefyd. Ond nid wyf fi yn hidio fawr am hyny, mae gen i feddyginiaeth nad oes dim eisieu ei newid hi, a Doctor na fethodd o a gwella neb erioed."

Dywedai wrth un o'i gyfeillion un diwrnod, " Pe cawsai gynyg ar ail fyw ei oes yn y byd, mai yr un fath у buasai yn treulio ei fywyd."

Yn ystod ei afiechyd deuai llu mawr i edrych amdano, o bell ac o agos. Un diwrnod daeth bachgen bychan, yr hwn a fynychai y capel yn bur gyson—John Daniel Davies—at ei wely, ac meddai wrth y bachgen, "Wyt ti yn foddlon i mi gael myn'd i'r nefoedd, John Daniel?"' "Ydwyf—nac ydwyf." Yr oedd y bachgen yn ddigon boddlon, ond gyda iddo ddweyd y gair, tywynodd y syniad i'w feddwl ei fod am fyned i'r nefoedd y pryd hwnw, ac i hyny nid oedd yn foddlawn.

Yr oedd penteulu yn y pentref, yn fuan ar ol ei farwolaeth, yn holwyddori ei blant ei hun yn y ty gartref. Ymhlith y cwestiynau a ofynid, yr oedd yr un a ganlyn, "Pwy sydd yn y nefoedd?" Atebai y plant yn rhwydd—"Iesu Grist." "Nage," ebe un bychan o honynt, "nage, Dafydd Rolant sydd yno."

Ryw Sabboth y flwyddyn ddilynol i'w farwolaeth, yr oedd pregethwr oddirhwng y Ddwy Afon, yn Sir Aberteifi, ac mewn ymddiddan a hen Gristion cywir, yr hwn a adwaenai ardal Pennal er's degau o flynyddau, meddai yr hen Gristion, "Fe gladdsoch yr hen bererin!" "Do," oedd yr ateb. " Wel, fe gladdsoch y dyn goreu fu yn Mhennal erioed, 'does dim doubt am hyny."

Bu pob peth ynglŷn a'i fynediad trosodd i wlad yr addewid yn y modd mwyaf tawel a diofn. Dywedai wrth berthynas a ddaethai i edrych am dano, o fewn llai nag awr i'r munydau olaf, "Mae angau wedi dyfod, ond mae wedi dyfod heb ei golyn." Ni wiriwyd y geiriau hyny yn fwy yn hanes neb erioed nag yn ei hanes ef.-"Ni frysia yr hwn a gredo." Pennillion a roddodd lawer o gysur iddo yn ei gystudd oeddynt y rhai canlynol, ac wrth eu canu a'u myfyrio y cefnodd ar y byd hwn:—

Caersalem, ti ddinas fy Arglwydd,
Pa bryd i'th gynteddau ca'i dd'od,
Lle na fydd cyn'lleidfa yn ysgar,
Na diwedd i'r Sabboth yn bod ?
Dedwyddwch digymysg sydd yno,
Ni phrofwyd yn Eden mo'i ryw,
A llewyrch mwy tanbaid na'r haulwen,
Sef llewyrch o orsedd fy Nuw.

Mae yno gantorion ardderchog,
A'u Ceidwad yw sylwedd eu sain;
A'm brodyr sydd yma gant esgyn
Yn fuan i ganol y rhai'n ;
O ! Salem, fy nghartref anwylaf,
I'th fewn mae fy enaid a'm dd'od
Ac yno fy llafur a dderfydd
Mewn cân orfoleddus a chlod.

Canwyd y geiriau hyn yn ei angladd gyda nerth a theimlad anghyffredin.

Diwrnod mawr yn Mhennal oedd dydd ei gladdedigaeth, sef dydd Gwener, Tachwedd 10fed, 1893. Yr oedd wedi rhoddi gorchymyn penodol am gael ei gladdu o dan y drefn newydd. Nid peth bach oedd hyn yn Mhennal, oblegid ni chawsid neb o'i flaen ef yn ddigon gwrol i roddi y gorchymyn hwn, a lwyddid ryw fodd neu gilydd i ddychrynu y trigolion rhag gwneuthur defnydd o'u rhyddid, yr hwn sydd ganddynt byth er pan basiwyd Deddf Newydd y Claddedigaethau 1880. Cariwyd allan, fodd bynag, ei ddymuniad a'i orchymyn ef, a hyny yn hollol ddirwystr. Cyflawnwyd ei ddymuniad hefyd yn y trefniadau, er dangos ei anghymeradwyaeth i'r dull gwastraffus a chostus sydd yn y wlad gyda chladdedigaethau. Yr oedd torf fawr wedi ymgynull ynghyd, ac yr oedd yr angladd yn un o'r rhai mwyaf parchus ac anrhydeddus a welwyd un amser. Gwasanaethwyd wrth y ty cyn cychwyn gan y Parchn. W. Davies, Llanegryn, a J. Davies, Bontddu. Wedi hyny cynhaliwyd gwasanaeth byr yn y capel, y man yr oedd ef wedi arfer addoli ynddo, lle na buwyd yn cynal gwasanaeth cyffelyb erioed o'r blaen, a siaradwyd yn fyr gan Mr. E. Griffith, Y.H.. Dolgellau, a'r Parchn. E. Roberts, Dyffryn, a G. Parry, D.D., Carno, Cymerwyd rhan yn y gwasanaeth hefyd gan y Parchn. E. W. James, y Borth; J. Evans, Llanfaircaereinion; ac E. J. Evans, Penrhyndeudraeth. Ac ar lan y bedd gweinyddwyd gan y Parchn. S. Owen, Tanygrisiau; a D. Evans, M.A., Abermaw. Heblaw y personau hyn a fu yn gweinyddu yn yr angladd, yr oedd nifer y gweinidogion a'r blaenoriaid o Orllewin Meirionydd, ac o'r cylchoedd y tu allan i'r sir yn dra lliosog.

Oherwydd dieithrwch y dull hwn o gladdu yn yr ardal, parchusrwydd y gynulleidfa, a threfnusrwydd a gweddusrwydd y gwasanaeth, gallwn yn hawdd ddychmygu—er mai claddedigaeth, a'i gladdedigaeth ef ei hun ydoedd—gallwn yn hawdd iawn ddychmygu gweled David Rowland yn dychwelyd yn ol i'w gartref yn Llwynteg, a'i glywed yn dywedyd y peth cyntaf ar ol cyraedd y ty—"Beautiful."