Cofiant Daniel Owen: ynghyd a Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau/Ei brentisiaeth

Cofiant Daniel Owen: ynghyd a Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau

gan John Owen, Yr Wyddgrug

Ei Brentisiaeth.

Pan yn ddeuddeg oed, gosodwyd ef yn egwyddorwas teiliwr gyda Mr John Angell Jones. Telerau ei brentisiaeth oeddynt — ei fod i weithio heb dâl am flwyddyn; ond byddai ef ag egwyddorwas arall — i'r hwn yr ydym yn ddyledus am

hysbysrwydd ynghylch y cyfnod hwn — yn cael "cwpaned o de" ynghyd â cheiniog yr un bob prydnawn Sadwrn, gan Ann Jones, gwraig John Angell Jones, gyda chyngor priodol pa fodd i'w defnyddio. Ymhen blwyddyn daeth i dderbyn 2/- yn yr wythnos, ac felly codwyd swllt bob blwyddyn yn y cyflog hyd y bumed flwyddyn, pan y daeth yn rhydd o'i brentisiaeth. Ond ni ddylid anghofio hefyd fod y meistr wedi dangos llawer o garedigrwydd tuag at ei egwyddorwas drwy roddi iddo ddilladau yn ystod tymhor ei brentisiaeth. Diamhau fod dyfod o dan arolygiaeth Angell Jones wedi bod yn fendith fawr iddo, ac yr oedd yn ddiau yn fwy dyledus iddo mewn ystyr grefyddol na neb arall. Dyma fel yr ysgrifena am ei hen feistr,- "Mae genyf lawer o achos diolch i mi gael myned dan ofal yr hen Angell, o herwydd cyn hyny yr oeddwn wedi dechrau ymhoffi mewn cwmni drwg. Yr oedd y rheolau yn fanwl gydag ef. Byddai raid i mi fod tair gwaith yn y capel ar y Sul, ac ymhob moddion ganol yr wythnos." Bu Angell Jones yn lle tad i'r egwyddorwas ieuanc. Nid yn unig dysgodd iddo ei alwedigaeth, ond gofalai am ei gymeriad. Yr oedd y seiat plant mewn bri yn yr Wyddgrug yr adeg hon, a gofalai yr hen flaenor am i Daniel fynychu y cyfarfod hwn gyda chysondeb. Y mae yn amlwg i'r cyfarfod hwn adael argraph ddofn ar ei feddwl. Dyma fel y disgrifia seiat y plant yn Hunan-Gofiant Rhys Lewis:-

"Pan oeddwn fachgen, un o'r sefydliadau crefyddol gwerthfawrocaf oedd y cyfarfod plant, neu yn ol yr enw arferol gan ieuangc a hen, y seiat plant. Cynnelid hi yn wythnosol yn ddifwlch haf a gauaf; ac yr wyf yn meddwl y gallaf sicrhau nad oedd un bachgen na geneth, os byddai eu rhieni yn aelodau eglwysig, heb roddi eu presenoldeb ynddi yn gyson; oddigerth i afiechyd eu lluddias. Os absenolai un ei hun am fwy nag un noswaith yn olynol, heb fod rheswm digonol am hyny, byddai i Abel Hughes, cyn sicred a'r byd, alw y tad neu y fam i gyfrif yn y seiat ganlynol; ac os nad ellid rhoddi rheswm boddhaol, rhoddid cerydd cyhoeddus iddynt am yr esgeulustra."

Ni fethem wrth ddweyd fod Daniel Owen yn ddyledus yn benaf am ei hyfforddiant crefyddol, fel y cydnabyddai efe ei hun, i ofal ei hen feistr caredig a chrefyddol Angell Jones. Bendith anrhaethol oedd iddo dd'od i gydnabyddiaeth agos, a than ddylanwad y fath un yng nghyfnod pwysicaf ei fywyd.

Yn y Drysorfa am Fawrth, 1860, ceir darlun cywir a chryno o Angell Jones, mewn llinellau barddonol gan ei gyd-drefwr Glan Alun, a themtir ni yma i ddifynu rhai rhanau o'r alar-gân bert hono,—

"Bu farw Angell! newydd trwm,
Ein blaenor a'n hen ffrynd;
Ar ol ein tadau, a'i frodyr ef
Mae yntau wedi myn'd.

"Bu farw Angell! hedodd fry,
Ennillodd ef y gamp;
A dyma eto un yn fyr
O'r brodyr o'r hen stamp.

"Rhyw chwithdod am ei wedd a'i lais,
Ac am ei eiriau ffraeth;
Ar lawer tro daw'r atgof cu
I'r fynwes megis saeth.

"Chwith am ei weddi a'i oslef ddwys,
Chwith am ei gnyciog ddawn;
Chwith am ei lòn chwerthiniad ef,
A'i ddagrau parod iawn.

"Efe a welsom ni erioed
Yng nghornel y seat fawr;
'Roedd Angell i ni fel y coed
Yn rhan o'r Capel Mawr.

"Fe deimlai yr holl dyrfa fawr
Uwch ben ei olaf gell;

Wel! claddwyd llawer iawn o'i waeth,
Nid llawer un o'i well.

"Beth er nad oedd e'n fawr ei ddawn,
Nac uchel ddysg, pa waeth?
O ran teilyngdod dyma'r gair—
'A allodd hwn fe'i gwnaeth.'

"Yng nghoron deg y Cristion pur,
Plith ei holl berlau drud;
Ffyddlondeb — O! ffyddlondeb yw
Y perl disgleiria i gyd.

"Ystyriai Angell gadw drws
Yn nhlws gynteddau Duw,
Yn uwch anrhydedd na mwynhau
Palasau dynolryw.

"Pan yr oedd Angell yn y byd,
A'i annwyl briod Ann,
Yr oeddynt hwy yn effro o hyd,
A'u llygaid ymhob man.'

"Fe rodd y ddau ar hyd eu hoes
Eu hysgwydd dan y baich,
Heb derfyn ar eu hewyllys da,
Ond grym a hyd eu braich.

"Paham y rhaid manylu,
Nid da yw bod yn faith;
Adwaenid ef fel gweithiwr llon,
A'i galon yn y gwaith.

"'Roedd Angell hefyd, iawn yw son,
Yn bur i'r bôn i'w blaid;
Tra yn yr anial glynu'n glos
Bawb wrth ei lwyth sydd raid.

"Un cadarn yn ei ffydd oedd o,
Hen Galfin at y gwraidd;
Yn wir, fe gloddiai ambell dro
Yn îs na hynny braidd.

"Y Gwir Barchedig Angell James,
Er cymaint oedd ei fri,
Ni fyddai berffaith yn y nef
Heb gwmni'n Angell ni.

"Ar alwad yr Archangel mawr,
A'i floedd ar foreu brawd,
Yn Angell byw fe gwyd o'r bedd
Ar wedd ei hynaf Frawd."

Yr ydym wedi dyfynnu darnau lled helaeth o'r farwnad uchod, nid yn unig am ei bod yn ddesgrifiad byw o un a roddodd gyfeiriad i fywyd ein gwrthrych, ond un hefyd a awgrymodd i'r awdur liaws o nodweddion yn ei bortread o Abel Hughes. Ar ôl gorphen ei brentisiaeth, cawn Daniel Owen yn gweithio dan gyflog i'w hen feistr Angell Jones, sef o'r adeg pan yr ydoedd yn 18eg oed hyd nes oedd yn 28ain oed, pan adawodd yr Wyddgrug am Athrofa'r Bala.

Dyma fel y cyfeiria efe ei hun at y blynyddoedd hyn yn y braslinelliad y cyfeiriwyd ato eisoes,—"Gweithiai ar y bwrdd gyda'r hen Angell hanner dwsin o ddynion call, sobr, a darllengar, a bu yn fath o goleg i mi. Deffrodd ynof ryw gymaint o feddylgarwch." Yr oedd yr ysbryd dadleuol yn fyw iawn yn ystod y blynyddoedd cyntaf o'r cyfnod hwn, a diamheu fod y teimlad hwn lawn mor gryf, os nad mwy felly, yn Sir Fflint nag odid fan yng Nghymru. Yr oedd tri o'r gweithwyr yn Wesleyaid, ac yn amddiffynwyr pybyr i'r syniadau Arminaidd (un ohonynt yn bregethwr cynnorthwyol, ni gredwn), a thri ohonynt yn Galfiniaid. Yr oedd y dadleuon ynghylch bedydd yn cynhyrfu cryn lawer ar feddwl y wlad y pryd hwnw; a llawer dadl frwd a gymmerodd le ar y bwrdd ar y pynciau dadleuol. Ac er na chymmerai y llanc ran flaenllaw yn y dadleuon, eto "cymmerai i mewn" yr hyn a ddywedid. Deffrowyd ei feddwl, a daeth i wybod am y teimladau cryfion a goleddid gan wahanol bleidiau, er nad oedd ef ei hun yn meddu tuedd na gallu arbenig at ddadleuaeth.

Adrodda un o'r gweithwyr ddaeth ar ol hyny yn adnabyddus iawn fel llenor a phregethwr, hanes un o'r dadleuon a gymmerodd le yn y shop, ag sydd yn enghraifft o lawer. Dodwn yr hanes i lawr yng ngeiriau ein hadroddydd,— "Unwaith yr oedd Arfaeth Duw wedi bod yn destun dadl — y ddadl wedi parhau yn gyndyn am rai dyddiau — digwyddodd i mi gael i'm llaw y pryd hwnw waith Charnock ar y Priodoliaethau Dwyfol. (Dygid cyfieithiad Cymraeg y Parch. Owen Jones — o Landudno ar ol hyn — o'r gwaith hwn allan yn yr Wyddgrug, gan Mr Hugh Jones, argraphydd), ac arhosais i fynu un noswaith ymron hyd doriad y dydd i ddarllen y bennod ar y pwnc am Arfaeth Duw, ac aethym i'r gweithdy drannoeth wedi ymwisgo goreu y medrwn yn arfogaeth y diwinydd cryf hwnw. Gosodwyd y ddadl ar safle uwch, ac amddiffynnid y golygiadau Calfinaidd â rhesymau newyddion — rhesymau nad oedd neb yn y gweithdy wedi eu clywed o'r blaen, na dychmygu am danynt. Teimlai pawb fod Arminiaeth, fel y cynrychiolid hi yno, yn cael y gwaethaf, ac yn gorfod tewi a myn'd yn fud. Nid oedd neb yn llawenhau yn fwy yng ngoruchafiaeth Calfiniaeth, nac yn edmygu ei hamddiffynnydd yn fwy na Daniel Owen; ond ni wyddai efe ar y pryd nad oeddwn i yn ddim ond genau trwsgl i Stephen Charnock. Synwn i ddim na fu'r dadleuon brwd hynny yn dipyn o help i'n clymu wrth ein gilydd mewn cyfeillgarwch, ac i dynu allan ac awchu rhywfaint ar ein meddyliau. Nid oes arnom gywilydd o'r hen 'shop,' yn hytrach yr ydym yn diolch am dani. Beth bynnag a ennillir gan fechgyn 'y llwyau arian' yn Rugby a lleoedd eraill, y mae rhywbeth i'w ennill mewn lle fel yr hen 'shop,' sydd yn gwastattu breintiau'r uchel a'r isel'" Er nas gellid dweyd i Daniel Owen ragori fel diwinydd — canys prin y gellir dweud fod ganddo chwaeth arbenig yn y cyfeiriad hwn — eto y mae yn sicr, fel y dywed ei gyfaill, fod yr hyn a glywodd yn y dadleuon hyn wedi deffro a symbylu ei feddwl, ac ni chymerodd cyfnewidiad le mewn un modd yn y golygiadau y gwreiddiwyd ef ynddynt yn y blynyddoedd hyn.