Cofiant Hwfa Môn/Pennod III
| ← Pennod II | Cofiant Hwfa Môn gan J. T. Job golygwyd gan William John Parry |
Darlun II |
Pennod III.
BARDDONIAETH RYDD HWFA MON.
GAN Y PARCH. JOHN T. JOB, BETHESDA.
EITHRIAD prin iawn yw cael bardd yn ein plith sydd wedi rhagori i raddau cyfartal yn Nau Ddosbarth y Caeth a'r Rhydd— Fesurau. Yn wir, tybed a oes yr un? Pe gofynnid i'n cenedl ni, i ba un o'r ddau ddosbarth hyn y perthynai Hwfa Môn, ni cheid ond un ateb ganddi—Dosbarth y Caeth. Y gwir yw, mai'r Mesurau Caeth aeth â'i fryd ef; a dilys gennyf mai yn y Mesurau hynny y cyfansoddodd efe ei bethau goreu. Eto, belled ag y mae a fynno cywirdeb iaith (ffurfiau cywir geiriau &c), a broddegiaeth lân a chyfan &c a'r cwestiwn, credaf y cytunir y ceir mwy o wallau yn ei Farddoniaeth Gaeth nag yn ei Farddoniaeth Rydd. Hwyrach mai'r demtasiwn sydd y'nglŷn a'r gynghanedd, sydd i raddau. pell yn gyfrifol am hyn: canys y mae ysfa'r gynghanedd wedi arwain llawer i fardd cyn hyn ar ddisperod—i ystumio iaith ac i frawddegi'n llac; ac un o lawer o bechaduriaid— anrhydeddus ddigon mewn ystyron eraill—ydoedd Hwfa Môn yn y cyfeiriad hwn. Dylid cofio cofio hefyd nad ydoedd cyfnod yr Uchfeirniadaeth Gymreig wedi gwawrio yn nyddiau anterth Hwfa: yn wir, weithian y mae y Cyfnod hwnnw'n gwawrio. Ac nid yw ond teg beirniadu pob bardd yng ngoleuni ei oes ei hun. Ac felly y'nglŷn â Hwfa Môn.
Wrth edrych drwy y Ddwy Gyfrol o'i Waith Barddonol, cyfarfyddir â thoreth o farddoniaeth ddisglair yn y Mesurau Rhydd. Weithiau, synnir ni gan feiddgarwch ei ddychymyg, tynerwch ei gyffyrddiadau, ac yn bendifaddeu gan gywirdeb a bywiogrwydd ei ddisgrifiadau. Ac yma gellir sylwi mai bardd disgrifiadol ydoedd yn bennaf: nid oedd yn perthyn o'r ganfed ach i'r Ysgol honno a adweinir fel Ysgol y Bardd Newydd. Na,—Hên Fardd ydoedd Hwfa—hên fardd cryf a rhadlon a thrwyadl—Gymreig. Fel ei gorph, felly yntau: hên dderwen braff, aml—geinciog, a chaeadfrig ydoedd,—â'i brigau yn gwybod dim ond am awelon Cymreig: dyna Hwfâ.
Gwyr pawb am ei gân i'r "Ystorm." Ni chaniatâ gofod i mi ddyfynnu'n helaeth o unrhyw ddarn o'i eiddo. Sylwer ar y cyferbyniad yn y ddau ddarlun hyn:—
Gorwedda'r defaid
Yn y twyn,
I wrandaw cerdd
Y bugail mwyn;
Breuddwydia'r gwartheg
Dan y pren
A'r borfa'n tyfu
Dros eu pen!
Mae'r adar mån
Yn gan i gyd
Yn pyncio'u dawn
Am rawn yr yd:
Mae natur fel
Nefolaidd fun
Yn hoffi siarad
Wrthi 'i hun!
Ond—dyna udgorn yr ystorm wedi galw; a dacw'r elfennau'n ufuddhau:—
| Mae'r haul yn tywyllu! Mae'r mellt yn goleuo! Mae'r wybren yn crynu! Mae'r dyfnder yn rhuo! Mae mellten ar fellten! Mae taran ar daran! |
Mae Duw yn dirgrynu Colofnau pedryfan! Mae'r ddaear ar drengu! Mae'r nefoedd yn syrthio! Arswyded y bydoedd!— MAE DUW'N MYNED HEIBIO! (I. tud. 34—5.) |
Dyna Ystorm berffaith, a Duw yn ei marchog!
Mewn darn cryf arall ar Y Cleddyf," terfynnir fel hyn:
Rhyw ddigorph ysbryd fel drychiolaeth ddaeth
I fwngial yn fy nghlust y syniad hwn :—
"Ystyria synllyd ddyn, wrth wel'd y CLEDD
Yn lleipio moroedd gwaed, gan duchan moes,
Nad yw ei nwydol wanc a'i danllyd får
Ond syched tafod damniol gythraul mud!"
(I. tud. 38.)
Syniad ofnadwy, onidê—Hwfä-aidd felly.
Ac yn y darn ar "Y Fagnel," disgrifia'r haul yn rhedeg drwy y nef ar—lwybr o dân"; ac yna:—
O ogof melldith yn ystlysau'r graig
Y llwybrai dynol ellyll tua'r maes,
Lle gwibiai dreigiau rhyfel yn eu bâr
Gan ruddfan am yr awr i sugno gwaed
O bwll calonau dewrion cryfaf byd.
A syndod y byd!—y mae Magnel Hwfa, wedi ei—
Chloddio gan ryw gryfion ddieifl
O ddanedd creigiau diffaeth affwys ddofn;
A thrwy ffwrneisiau melldith ffurfiwyd hi
I arllwys soriant barnol ar y byd.
Y gwaeau erchyll geulent yn ei bru,
Gan dwchu ar eu gilydd trwy y gwres;
Ac yn ei cheudod llechai angau blwng,
Gan fud ymborthi ar elfenau brad.
(I. tud. 215.)
Ystyriaf ei fod weithiau yn ei ddisgrifiadau yn eithafol, yn ffinio ar y grotesque, os nad yn wir yn bradychu diffyg barn a chwaeth dda. Cân gref iawn drwyddi yw "Dydd y Frwydr." Beth yn fwy barddonol na'r pennill hwn'?—
Y march rhyfelawg ydoedd
Yn chwareu ar y ddol;
A gwellt y maes yn codi
I edrych ar ei ol;
Trwy faes y frwydr carlamai
Nes colli'i waed bob dafn;
Ac ar y cledd y trengai
A tharan yn ei safn!
(I. tud. 230.)
Wele gân ardderchog o destynnol, i'r "Eryr":—
Wrth olau'r lloer ryw noson
Y crwydrais drwy y glyn;
Ac yn ei llewyrch canaid
Canfyddais eryr syn,
Yn sefyll ar y clogwyn
I yfed awyr iach,—
A'i esgyll wedi'u trochi
Yn ngwaed rhyw faban bach.
Ar ael y graig dragwyddol
Y cysgai'r eryr mawr;
A thrwy ei gwsg pendronol
Breuddwydiai am y wawr;
A chyda'r wawr ehedai
Drwy froydd yr awyr glaer,
A'i esgyll gwaedlyd olchai
Yn nhònau'r môr o aur!
Ar donau'r dydd chwareuni
Gan fynd o nen i nen,
A sér, uwch sèr, a chwarddent,
A synent uwch ei ben;
Ac yntau'n hyf a'u pasiai,
A mawredd ar ei ael;
Ac uwch, ac uwch esgynai
Nes dawnsiai yn yr haul!
(II. tud. 25—6.)
Mae'n amheus gennyf a ganwyd gwell cân na honyna i'r "Eryr," mewn unrhyw iaith. Mae'r darlun yn berffaith; pob gair yn ei le; pob cyffyrddiad yn effeithiol. Dyna'r Eryr! onidê? Mae'n ofnadwy o Eryraidd!
Cán dyner, ddwys, yw ei gân ar "Einioes Dyn" (I. tud. 44—5); a "Bryneiriol yn Ddu" (I. tud. 138—141). Ac wele gân brydferth o'i eiddo ar "Y Lili Wen":—
Y Lili Wen, oleuliw wawr,
A dyf yn ngardd y Palas mawr;
Y Lili Wen, mewn awyr iach,
A dyf yn ngardd y bwthyn bach.
Y Lili Wen, o blith y drain,
A wêna ar y dduwies gain;
Y Lili Wen, lon eilun ffawd,
A wêna ar y weddw dlawd.
Y Lili Wen, dan goron wlith,
Anwylir gan y blodyn brith,—
Y rhosyn gwyn, a'r rhosyn och,
A wylant am gusanu'i boch.
Y Lili Wen, a'i nefawl swyn,
A huda angel at y llwyn;
A rhed angyles hyd yr ardd
I'w rhoi ar fron ei cherub hardd!
(I. tud. 73.)
Sylwer ar symlrwydd a chartrefolrwydd y dyfynniad hwn o'i "Fwthyn ar lan yr Afon":—
Y tad a'r fam eisteddent
Yn siriol wrth y tân;
A'r plantos bach chwareuent
Oddeutu'r aelwyd lân;
Y moethus gi orweddai
I gael mwynhau ei hun—
Er mwyn i'r ferch anwylaidd
'Gael yno dynui lun
Y Bibl mawr teuluaidd
Estynid ar y bwrdd;
Er cadw y ddyledswydd
Prysurai pawb i'r cwrdd:
Ac wedi cânu penill
Oedd beraidd iawn ei flas,
Cydblygai pawb yn wylaidd
I gyfarch gorsedd gras.
(II. tud. 35—6.)
Hapus iawn hefyd, yn y llinnell hon, yw ei Efelychiad o "Village Blacksmith" Longfellow (I. tud. 384).
Ond ei brif orchest yn y Mesur Rhydd yw ei Arwrgerdd ar "Owen Glyndwr," a enillodd iddo y wobr yn Eisteddfod Caerfyrddin yn 1867,—cerdd uwchlaw tair mil o linellau. Cerdd hanesyddol ydyw o ran ei chynllun; ond cerdd hynod o effro a chyffrous ei disgrifiadaeth : mae'r swn arwol yn cerdded yn rymus trwyddi; ac mewn llawer i adran, gwelir gallu disgrifiadol Hwfa Môn ar ei oreu—ac nid dweyd bach yw hynny. Peth sydd wedi'm taraw wrth ei darllen, yw llyfnder ei mydryddiaeth, a meistrolaeth amlwg yr awdwr ar y mesur: ni cheir nemawr i linnell afrwydd ei symudiad yng nghorph yr holl gerdd, yr hyn a brawf fod Hwfa Môn yn meddu clust dda: mewn gair, yr oedd canu yn ei ysbryd. Hwyrach y gellir ewynaw peth o herwydd tra— mynychiad yr un figyrrau; ond nid yw hyn i'w deimlo ond i raddau cymharol fychan. Credaf fod Owen Glyndwr yn destyn wrth fodd calon yr awdwr; canys, pa beth bynnag ydoedd Hwfa Môn, credaf nad oes neb a wâd iddo y cymeriad o Wron—addolwr; ac y mae'n rhaid wrth fardd felly i gânu Arwrgerdd dda. Nid rhyfedd, ynte, i Hwfa lwyddo ar destyn fel "Owen Glyndwr." Ni chaniatâ'r terfynnau i mi ddyfynnu nemawr o'r gerdd hon. Goddefer ychydig linellau:—
Delweddau ei henafiaid welir ar
Ei ysgogiadau yn y gwaedlyd faes;
Yn ei arwrol ddull, dyrchafai drem.
A diysgogrwydd cawr yn llenwi'i bryd!
O dan ei gamrau trymion, siglai'r llawr—
Ac wrth ei sangiad cadarn, tyrfai'r graig ;
A'i dolystainiad cryf arwyddai fod
Y GWRON synai fyd, yn sathru'i gwar.
Ei dywysogol ddull amlygai rym
Y meddylfrydau oedd fel tònawg för
Yn ymgynhyrfu yn ei galon fawr!
Ei dalcen llydan oedd fel marmor gwyn
Yn ymddisgleirio dan belydriad haul;
A'i lygaid creiffion fel ffwrnesiau tân,
O angerddoldeb ei feddylfryd eryf;
Ei wallt chwareuai tros ei dalsyth gefn
Fel godrau cwmwl du ar war ystorm!
A'i drwyn bwäog oedd yn dangos nerth
Ei benderfyniad mewn tymhestloedd blwng;
Delweddau'i ysbryd i'w wynebpryd llawn
A ymgyfodent, fel y cyfyd gwrid
Trwy wyneb eang wybr o wres yr haul!
Ei bendefigol drem fawreddog oedd
Fel gwyneb y ffurfafen, cyn i'r storm
Ymdori yn ei nherth, gan siglo'r nen,
Ac ysgwyd hyd eu gwraidd sylfaeni'r byd!
Ei eiriau oeddynt fel y daran groch,
Yn tori trwy y nen mewn llif o dân;
A thrwy ei ruol lais dychrynai myrdd,
Ac yn ei wyddfod gwelwai cryfion byd!
(I. tud. 249—250)
Yn ei gân "Yr Adfeiliad," ceir llai o ddychymyg—y mae cysgod ei henaint arni, a mwy o ffeithiau celyd bywyd ynddi; eto teimlir ei bod yn llawn o'r dwyster hwnnw sy'n dweyd mwy arnom, hwyrach, nag ehediadau dychmygol ei gerddi eraill:—
Yr olwyn wrth y pydew drydd
Bob dydd yn fwyfwy egwan;
Y foment olaf ddaw ar fyr,
A thyr y llinyn arian
Y llanc ysgafndroed, fu heb glwy,
Ar ofwy'n llamu'r afon;
Efe yn ebrwydd ymlesga,
A hoffa help y ddwyffon.
(II. tud. 133—6.)
Eto, mor ddwys—dyner yw ei "Odlig Henaint"; goddefer ddau bennill:—
Mae'm clyboedd gan henaint yn ffaelu
A chlywed mwyn nodau y gân,
Yr hon a fu'n toddi fy nghalon
Gan roddi fy nheimlad ar dân;
Ond er fod per seiniau y tànau
Yn cilio o'm cyraedd bob un ;
Caf eto yn nghanol distawrwydd.
Eu pyncio'n fy nghalon fy hun.
Mae clymau fy natur yn datod
O gwlwm i gwlwm o hyd;
A swn eu datodiad sy'n dwedyd
Fy mod yn dynesu o'r byd;—
Ond os ydyw clymau fy natur
Yn araf ymddatod bob un,—
Mae gennyf hên gwlwm cyfamod
Na ddetyd llaw angeu ei hun.
(II. tud. 273.)
Un ddawn arall a feddai Hwfa Món nad yw yn eiddo ond ychydig o feirdd y dyddiau diweddaf, sef yw honno—y ddawn Emynaul. Gweler Cyf I. tud. 393—"Bara Angylion," a'r" Winwydden Oreu"; Cyf II. tud. 31—"Cyfrif Beiau"; tud. 49.—Iesu yn Gymorth"; tud. 211— "Trefn y Cadw"; tud. 214—"Allorau Duw"; a thud. 302— Gwynt y Gogledd." Ni a ddyfynnwn dair engraifft :— {{center block| <poem> Peraidd fana yr Angylion Gefais yma yn y byd; Bara'r Nefoedd a'm cynhaliodd Rhag newynu lawer pryd; Profi gwleddodd mewn anialwch Ambell funud ar fy nhaith Droes yr anial er mor arw Imi'n Nefoedd lawer gwaith.
Gwin a darddodd o'r Winwydden Oreu yn y Ganaan wlad, Yw y gwin a yfaf yma Yn nghynteddoedd tŷ fy Nhad; Ac yn nghwmni'm hanwyl Iesu Pan y daw fy nhaith i ben, Caf ei yfed ef yn newydd. Byth o flaen yr Orsedd Wen. {{center block| <poem>
Chwythed gwyntoedd cryf y Gogledd
Yn fy erbyn yn y byd;
Af y'mlaen heb ddigaloni
Trwy y gwyntoedd oer i gyd;
Caf dawelwch
Wedi cyraedd pen y daith.
Bellach, y mae yr hên fardd rhadlon "wedi cyraedd pen y daith
a'r tragwyddol "dawelwch," ac yn yfed o ffrwyth y "Winwydden
Oreu" yn "newydd byth o flaen yr Orsedd Wen." Peraidd hûn i'w
weddillion yn naear hên ei Anwyl Wlad, yng nghyffiniau'r Rhyl, yn
swn suo-gân y môr.
.jpg)