Cofiant y Parch Thomas Edwards, Cwmystwyth/Fel Gweinidog

Cofiant y Parch Thomas Edwards, Cwmystwyth

gan John Evans, Abermeurig

PENOD IV.

Fel Gweinidog.

EI ORDEINIAD—MAES EI LAFUR YN YMHEANGU—EI NODWEDD FEL PREGETHWR—FEL GWEITHIWR—FEL BUGAIL.

TRA yr oedd myned i bregethu yn aros gydag ef yn bersonol, bu yn hir yn meddwl, yn bwriadu, a phryderu; ond pan ddaeth ei achos i ddewisiad yr eglwysi, gwnaethant hwy fyr waith arno. Cafodd ddrws agored i ddechreu ar unwaith yn 1855, ac ordeiniwyd ef yn 1862, yn Nghymdeithasfa Llanbedr; pryd y traddodwyd araeth ar "Y moddion mwyaf effeithiol i adferyd dylanwad y weinidogaeth," gan y diweddar Barch. B. D. Thomas, Llandilo, ac y traddodwyd y Cyngor gan y diweddar Barch. D. Jones, Treborth. Yr oedd ef wedi pregethu llawer yn nghyfarfodydd yr eglwys gartref, ac yn nghyfarfodydd Ysgol Sabbothol Dosbarth Cynon, cyn iddo fyned yn bregethwr rheolaidd. Ac am ei fod mor rhagorol yn y cyfarfodydd hyny, yr oedd yr eglwysi am ei gael i'r pulpud. Nid oedd lawer gwell yn y pulpud nag yn y cyfarfodydd a nodasom, hyd ddiwygiad 1858 a 1859, pryd y cafodd ysbryd newydd, a symudiad mawr ymlaen. Nid ydym yn meddwl iddo golli fawr o'r ysbryd hwnw hyd ddiwedd ei oes; ond yr ydym yn sicr i'w faes llafur gynyddu yn fawr, a bod arno eisiau ysbryd newydd ar gyfer hyny. Yn fuan ar ol hyn rhoddodd i fyny weithio yn y gwaith, ac ymgymerodd â bod yn ysgolfeistr. Trwy hyn bu mewn caethiwed mawr am ddeng mlynedd, gan ei fod yn gorfod bod gartref erbyn naw o'r gloch boreu Llun o'r teithiau pellaf. Nid dyn oedd ef i ymgymeryd â gwaith, ac ymfoddloni i'w wneyd rywfodd. Mynych yr oeddym yn clywed am Mr. Edwards yn cychwyn oddeutu pedwar o'r gloch y boreu. Ond er mor galed y bu arno lawer gwaith, ni chafodd y naill swydd ddioddef oblegid y llall.

Dyn gwledig oedd, ac ni allodd esgyn fawr uwchlaw teimlad gwledig fel pregethwr. Bu ar daith mewn rhai lleoedd yn y De a'r Gogledd, ac yn pregethu yn y trefydd mwyaf a'r lleoedd goreu; ond clywsom ef yn dweyd fwy nag unwaith, "Capeli bach y wlad i mi," sef capeli gwledig Sir Aberteifi. Yr oedd yn gwybod llawer am nervousness ac ofn dyn, nes y byddai mewn caethiwed mawr o'u plegid yn fynych, yn enwedig mewn rhai lleoedd. Clywsom ef yn pregethu yn Hermon, Dowlais, nos gyntaf y Gymdeithasfa yno, ac yr oedd yn amlwg arno ei fod allan o'i elfen. Pregethodd yn dda, ond nid cystal ag yr arferai yn ei sir ei hun. Yr oeddym yn gofidio yno na chawsai gystal odfa a'r un a gafodd yn Nghyfarfod Misol Abermeurig, pan yn pregethu ar "Fwynder Ephraim yn ymado fel cwmwl, ac fel gwlith boreuol." Traddodai yn gyflym, gyda llais hyglyw o'r dechreu i'r diwedd, gan wasgu y gwirionedd at ystyriaeth y gynulleidfa wrth fyned ymlaen. Pregethai o ddifrif, ac yr oedd y wedd ddifrifol oedd ar ei wynebpryd yn help i'r gynulleidfa ddeall hyny. Ni amcanodd erioed fod yn bregethwr mawr, yn ol yr ystyr a rydd rhai pobl i hyny. Ond rhyfedd mor fawr yn yr ystyr oreu y daeth. Llwyddodd i ddyfod y mwyaf bron o bawb. yn y sır mewn dau beth: 1. I fod y pregethwr mwyaf anwyl gan y cynulleidfaoedd; rhaid felly ei fod yn llwyddianus i oleuo peth ar eu deall ynghylch y pethau mwyaf eu pwys er eu cadwedigaeth a'u dedwyddwch, i gynyrchu teimlad hyfryd ynddynt at yr efengyl, ac i ddeffro eu cydwybodau gyda golwg ar eu dyledswydd a'u cyfrifoldeb. 2. I fod y pregethwr mwyaf am eni yuddiried yr eglwysi, fel gweithiwr gonest ac ymroddgar; rhaid felly ei fod yn feddianol ar ysbryd rhagorol, ar ffyddlondeb diball, ac ar fesur helaeth o fedr uwchlaw'r cyffredin. Hyn oedd yr achos fod eglwys y Cwm yn ymddiried cymaint iddo, ei fod yn gadeirydd Cyfarfod Daufisol ei ddosbarth, ei fod yn ysgrifenydd y Drysorfa Sirol, ac yn ysgrifenydd y Cyfarfod Misol. Mae yr oll yn gofyn mesur helaeth o waith a gofal, a llwyddodd ef i enill cymaint o ymddiried fel y cafodd fod yn y gwahanol swyddau hyd ddiwedd ei yrfa.

Fel y canlyn yr ysgrifena y Parch. John Bowen, Pontrhydfendigaid, am dano :— "Gwaith mawr yr wyf fi yn ei wneuthur,' meddai Nehemiah gynt. Fe gyflawnodd Mr. Edwards yntau waith mawr yn ei ddiwrnod, a bu yn ffyddlawn yn holl dy Dduw megis gwas. Ac iddo ef yr oedd gwaith y ty yn fawr, a'r rhwymedigaethau yn lliosog. Heblaw y dyledswyddau oedd yn orphwysedig arno fel bugail eglwys Cwmystwyth, ac fel gweinidog i'r Cyfundeb yn gyffredinol, gwnaeth wasanaeth mawr fel cadeirydd Cyfarfod Daufisol dosbarth Cynon, fel ysgrifenydd y Drysorfa Sirol, ac fel ysgrifenydd Cyfarfod Misol Gogledd Aberteifi. Dan ei arolygiaeth ef a'r diweddar Mr. John Jones, Mynach, fe ddygwyd cyfarfod daufisol y dosbarth yn gyfryw o ran gallu, trefn, ac effeithiolrwydd, fel yr edrychid arno gan ddosbarthiadau eraill y sir yn gynllun teilwng i'w efelychu. Ac i'w ymdrechion ef yn benaf, ynghyd a ffyddlondeb y trysorydd, Mr. D. J. Davies, U.H., Aberystwyth, y rhaid priodoli llwyddiant y Drysorfa Sirol, yr hon sydd wedi profi yn allu mor rhagorol yn llaw y Cyfarfod Misol, i symud mynyddoedd o ddyledion oedd yn gorwedd fel hunllef parhaus ar yr eglwysi gweiniaid, cyflenwi eu puludau â gweinidogaeth gyson, a sicrhau mesur o arolygiaeth drostynt. Fel ysgrifenydd y Cyfarfod Misol, bu yn hynod ffyddlawn i holl ddyledswyddau ei swydd, trwy ddwyn penderfyniadau y Cymdeithasfaoedd gerbron yn brydlon i'w dadleu, a rhoddi holl bwysau ei ddylanwad o blaid y symudiadau hyny. Ffydd wan oedd ganddo ef yn nghymwysder annrhefn y gyfundrefn deithiol i gwrdd âg anghenion yr eglwysi a'r cynulleidfaoedd, yn niwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Credai yn gryf y dylai pob eglwys fod o dan ofal bugeiliol, a gwnaeth ei oreu i enill barn a theimlad yr eglwysi i'r un golygiad ag ef ei hun ar y mater. O ran gallu meddyliol, nid oedd yn uwch na lliaws ei frodyr, nac wedi bod, fel Saul wrth draed unrhyw Gamaliel, mewn coleg, eto fe lwyddodd i wneyd diwrnod da o waith i'w Feistr. Nid oedd yn fawr mewn dim ond duwioldeb, gweddi, a gweithgarwch; eto, yr oedd ynddo gyfuniad hapus o alluoedd meddyliol, a chymwysderau gweinidogaethol. Meddai ar chwaeth bur, cof da, llais soniarus, goslef effeithiol, a gwresogrwydd ysbryd. Ond mewn cymundeb â Duw yr oedd cuddiad ei gryfder. Dywedir fod y llwybr o'r Fron i'r man neillduedig yn ymyl y ty wedi cael ei gadw yn goch trwy y blynyddoedd, gan gerddediad y gwr a ymneillduai yno i weddio. Yn ol dywediad un o flaenoriaid ffraeth y Cwm, yno yr oedd ei Sheffield, lle y tymherai ei arfau ysbrydol, i ymladd â'i elynion personol, ac i enill tyrau i Frenin Seion yn y byd. Astudiai lawer ar ddyn yn ei hanes ei hun, ac yn nghymeriad ei wrandawyr; a threuliai gryn lawer o'i amser yn ei lyfrgell, yn nghwmni yr hen Buritaniaid. Ond yn ei gymundeb agos â Duw yr enillai fwyaf o'i adnoddau."

Ni fu yn fugail ar eglwys y Cwm am flynyddoedd cyntaf ei weinidogaeth. Yr oedd ef wedi arfer gweithio yno gyda phob peth, ac ni feddylid am ei gydnabod fel gweinidog yn fwy nag o'r blaen. Ond tua'r blynyddoedd 1871 ac 1872, bu y Cyfarfod Misol yn gwasgu ar yr eglwysi i symud ymlaen gyda'r fugeiliaeth, trwy ddewis bugeiliaeth ddosbarthiadol, neu leol, a phenodwyd rhai i ymweled â'r eglwysi er mwyn eu cymell i hyny. Mae yn debyg mai tua'r amser hyny y meddyliodd brodyr y Cwm y dylent symud gyda'r achos. Fel y canlyn y dywed Mr. Abraham Oliver:-"Bu yn wir fugail i'r eglwys hon o'r dechreuad, ond ni chydnabyddwyd ef felly yn ffurfiol hyd 1875. Efe oedd yr ysgogydd a'r arweinydd gyda phob peth cyn hyny. Ië, arweinydd oedd ef, ni fyddai yn gorchymyn rhai at waith heb weithio ei hunan, ac ni cheisiai orfodi neb, ond eu denu. Yr oedd am gael y cwbl perthynol i grefydd yn y gymydogaeth hon yn y wedd oreu. Gweithiodd yn galed i symud y ddyled oedd yn aros ar yr hen gapel, ac i godi tŷ capel mwy teilwng na'r hen at letya pregethwyr. Rhaid wedi hyny oedd cyfnewid yr hen adeiladau at wneyd ysgoldy dyddiol; ac yn y diwedd codi y capel newydd presenol, a'r holl adeiladau perthynol iddo. Yr oedd yn gwneyd yr oll heb dâl, yn gystal ag y gwnaeth gyda'r tâl. Yr oedd ei ymlyniad mor llwyr hefyd wrth yr eglwys a'r gymydogaeth, fel y gwrthododd fyned i leoedd eraill, er cael gwahoddiad taer i hyny. Na, yma y mynai fod, er yr holl anfanteision i fyw yn y fath le anghysbell. O'r flwyddyn 1883, boddlonodd ar 5p. yn llai nag a benodwyd iddo yn y dechreu, oherwydd fod yr ardal wedi ei darostwng i dlodi, trwy fod y gweithiau mor wael a'r trigolion yn ymadael." Bu eglwys Capel Afan dan ei ofal fel bugail am ysbaid maith, a dyma fel y dywed Mr. John Davies am y cysylltiad hwn: "Bu yn fugail yma am amryw flynyddoedd, a mawr y lles a wnaeth, yn enwedig gyda'r plant. Mae effaith ei waith i'w weled hyd heddyw, trwy fod y plant yn dyfod i'r seiat wrth y degau. Treuliai lawer o amser gyda hwy, fel Ꭹ daethant i deimlo dyddordeb neillduol yn y cyfarfod."

"Dyn da ydoedd, yn byw mewn cymydogaeth dda.”—Parch. W. Jones, Pontsaeson. "Yr oedd fy mharch i Mr. Edwards yn cynyddu o hyd fel yr oedd fy adnabyddiaeth o hono yn cynyddu. Po fwyaf yr oedd yn byw, mwyaf i gyd oedd y parch a hawliai. Yr oedd felly yn y Cwm yn anad unman, am mai pobl y Cwm oedd yn ei adnabod oreu. Yr oedd yn meddu y fath ddylanwad ar gynulleidfaoedd y wlad, fel y gwnaeth fwy tuag at sicrhau Ilwyddiant y Drysorfa Sirol na phawb eraill ynghyd. Y wers wyf fi yn ddysgu yn mywyd Mr. Edwards yw, mai y bywyd goreu ar y ddaear yw bywyd llawn o waith, ac wedi ei gysegru i wasanaeth Mab Duw."-Mr. D. J. Davies, U.H. "Yr oedd Mr. Edwards, nid yn unig yn was da i Iesu Grist, ond hefyd yr oedd yn ddyn anwyl iawn. Yr oedd yn weinidog cymwys y Testament Newydd yn ei berson a'i ysbryd. Yr oedd ef yn llestr hardd, wedi ei gymhwyso gan Dduw i gario cenadwri yr efengyl, a chariad Duw yn llon'd ei lygaid a'i ysbryd, ac yr oedd ei genadwri yn cael ei derbyn gan y cynulleidfaoedd. Teimlir bwlch mawr ar ei ol yn eglwysi y wlad; yr oedd yn ddyn pawb yn y cymydogaethau."—Parch. D. Morgan,

Penllwyn. "Bum i yn chwilio am adnod ddisgrifiadol o'r ymadawedig, a chefais hi yn Iago iii. 17., 'Eithr y ddoethineb sydd oddi uchod, yn gyntaf pur ydyw, wedi hyny heddychlawn, bonedd▾ igaidd, hawdd ei thrin, llawn trugaredd a ffrwythau da, diduedd a diragrith.' Yr oedd Mr. Edwards yn cyfateb yn hollol i'r adnod yna. Nid yn unig fe wnaeth ei oreu yn ei fywyd, ond y mae yn myned i wneyd llawer o waith eto, yn y Cwm a'r cymoedd cyfagos, trwy ei ysbryd, ei gynghorion, a'i weddiau cynwysfawr, trwy y rhai y bydd wedi marw yn llefaru eto."-Parch. Thomas Levi, "Ni welais neb erioed yn fwy difrifol na Mr. Edwards, yr oedd in earnest gyda phob peth."—Parch. John Williams, Aberystwyth.

Fel un engraifft o lawer, i ddangos y modd yr oedd Mr. Edwards yn achub cyfleusderau i wneyd lles i ddynion, ac i achos crefydd, nodwn y ganlynol :-" Cefais fy magu yn grefyddol; ond wedi myned yn apprentice gof, ymgollais yn raddol i fod yn aberth i ddiodydd meddwol. Bum yn cadw tafarndy yn Aberystwyth, ac aethum trwy y cwbl. Arweiniodd rhagluniaeth fi i fyned i fyw i Cwmrheidiol, lle y dechreuais fyned i'r Ysgol Sabbothol. Yr oedd y rhan fwyaf o'r brodyr yn cadw ymhell oddiwrthyf, gan ystyried y drygionus yn ddirmygus yn eu golwg. Aeth blaenor y gân i Lundain, fel nad oedd yno neb yn alluog i ddechreu canu. Pan yn y sefyllfa hono, daeth Mr. Edwards i'r lle; a phan welodd nad oedd yno neb i ddechreu canu, gwnaeth ef y gwaith ei hunan. Ar ol diwedd y cyfarfod, arosodd rhai o'r brodyr yn ol i ysgwyd dwylaw, ac i gwyno ar ol blaenor y gân. 'Paham na wnewch chwi geisio gan John Lewis i ddechreu canu?' gofynai Mr. Edwards. O dear me, nid yw yn b'longed i'r capel oedd yr ateb. 'Nid oes odds am hyny,' meddai yntau, 'rhoddwch chi waith iddo; mae yn resyn fod y diafol yn cael holl ddawn a thalent y dyn yna.' Bu un o'r brodyr mor ffyddlawn a dweyd wrthyf, rhwng difrif a chwareu braidd. Hawdd oedd gweled nad oedd yn meddwl y buaswn byth yn gwneyd. Yn ddamweiniol, cyfarfum a Mr. Edwards ei hun. Ymosododd arnaf o ddifrif i ymgymeryd â'r gwaith, mynychu y moddion, a 'throi a byw.' Daeth i'r ysgoldy eilwaith. Yr oeddwn erbyn wedi dechreu ar y gwaith. Daeth ataf i ysgwyd Ilaw ar ol yr odfa, gan wasgu fy llaw mewn modd nad anghofiaf byth, a gofyn, 'A ydych wedi joino â ni? O dowch gynted ag y galloch, mae yn rhaid i'r Athraw wrthych.' Aeth yr ymadroddion i eigion fy nghalon. Yr oeddwn yn teimlo fy mod wedi fy hen gladdu, ac yn meddwl fod llawer Martha yn barod i ddweyd "fy mod weithian yn drewi' mewn llygredigaeth. Teimlais rym y geiriau hyny rhyngddo ef a mi, 'Wele fel yr oedd yn fy ngharu.' Treiddiodd pelydrau o obaith i ystafell dywyll fy enaid, a gwnaeth y caredigrwydd hyny fwy o ddaioni i mi na holl hyawdledd y pulpud Methodistaidd. Pa beth bynag ddaw o honof, yr wyf yn awr wrth y gwaith o roddi fy hun yn adyn colledig i'r Hwn a ddichon yn gwbl iachau y rhai trwyddo Ef sydd yn dyfod at Dduw. O! y fath genad o ladmerydd a fu ef i mi!" Gadawn i'r hanes rhagorol yna y rhoddais ddyfyniadau o hono i lefaru drosto ei hun.

Nodiadau[golygu]