Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig/Penawd 31
| ← Penawd 30 | Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig gan Lewis Jones, Plas Hedd |
Penawd 32 → |
XXXI.
CREVYDD, ADDYSG, A LLEN Y WLADVA.
Vel syniad Cymreig Cenedlaethol, ar ol diwygiadau mawrion y ddeunawved ganriv, yr oedd y Wladva yn rhwym o vod yn Grevyddol. Nodweddid trwyadledd crevyddolder di—hoced sylvaenydd y mudiad—M. D. Jones—vel yn sicrhau yr un llinelliad yn yr olyniaeth Wladvaol, gan nad pa weddau neu raniadau gymerai arni ei hun maes law. Wrth ymgyraedd at ymreolaeth wladol, leodrol, nis gellid gobeithio hyny ond drwy ddyvnhau a grymuso yr anwyledd crevyddol sydd yn arbenigo y bobl ragor y cylchynion. Yn y wedd hono nid oedd enwadaeth arverol Cymru onid lleodru y devion crevyddol yn ol graddva yr alw a'r cyvleusderau. Velly, o'r cychwyn cyntav ni vu culni sectol o nemawr lestair i'r Wladva: daeth enwadaeth yn wahanredol yn y man, eithr nid yn fyrnig nac yn chwerw vyth. Yr oedd ymhlith y dyvudwyr cyntav rai arddelent gysylltiad â'r amrywiol raniadau crevyddol cyfredin—Anibynwyr, Methodistiaid, Wesleyaid, Bedyddwyr, Eglwyswyr, ond ni pharai hyny ymraniad, oddieithr o anghydnawsedd personol. Pan ddaeth dyvudwyr 1874, deuai yn eu plith bedwar o weinidogion berthynent i'r Anibynwyr—ac Anibynwr anibynol oedd M. D. Jones —ond ni theimlid dim gwahanvur. Wedi y dyliviad mawr o 1875 i 1880 hwyrach y parai chwithdod y bywyd i'r newyddddyvodiaid syrthio yn ol ar eu hen gynevin raniadau, ac velly yn arav vach ymddidol yn ol yr hen gorlanau: eithr, o'r tu arall, yr oedd eu bywyd newydd yn creu cysylltiadau newydd, tra hevyd mai elven vawr yn eu clybiaeth oedd lleoliad y fermi syrthiai i'w rhan. Gyda hyny eto rhaid covio vod yr hen draddodiad bychanigyn o Dde a Gogledd Cymru yn dylanwadu peth ar yr ymweithiad furviodd y Wladva. Pe na wnaethai y Wladva ddim ond lledu ein Cymreigedd i vod yn anrhaethol hwnt i hwntw a northman, yr oedd hyny yn iechyd cenedlaethol, beblaw ysgavnu y finiau enwadol. Mae'n debyg vod Cymry yr Unol Daleithau yn llawn ymwybodol o hyn, ac mai dyna un eglurhad ar gatholigedd eu hysbryd hwythau. Wrth vod Anibynwyr luosocav yn y De, a Methodistiaid yn y Gogledd, a'r ddwy frwd ddyvudol yn cyvuno i furvio y Wladva, daeth cydbwysedd crevydda y lle yn elven o loewedd ac ymdoddiad deallus, y byddai dda i Dde a Gogledd Cymru wrth uruchwyliaeth gyfelyb. Yr oedd y capel cyfredin cyntav yn un bychan a salw ddigon: a phan aethpwyd i wella ar hwnw (pan ddaethai dyvudwyr) yr oedd yn nodweddiadol iawn o'r Wladva mai codi ysgoldy dyddiol wnaed gyda'r brics vwriadwyd i godi capel, ac yna ddevnyddio hwnw yn gapel, nes y codwyd capel Anibynwyr yn Nhrerawson.
Pan gynyddodd y Bedyddwyr yn y Wladva, yr oedd eu daliadau arbenig hwy yn pwysleisio eu neillduaeth, ac velly nid hir y buont cyn cael capel cryno o'r eiddynt eu hunain—a chladdva gerllaw— o barhad eu traddodiad enwadol yn Nghymru na chaniatai cyvraith iddynt hwy gyd—gladdu gyda'r lluaws. Hwnw—y Vron—deg—yw yr unig dy cwrdd Bedyddwyr sydd weithian yn y Wladva. Mae yn y Bryn—crwn ar waelod y dyfryn uchav luaws o Vedyddwyr aiddgar, ond yn cyvuno i addoli gyda'r gynulleidva gymysg sydd yno, weithian wedi codi adail newydd gryno— i vod hevyd yn ysgoldy dyddiol at wasanaeth ysgol y Ilywodraeth: engraift arall o'r cyd—oddeviad gwladvaol.
Oddiar yr un ysprydiaeth goddevus y mae hevyd ddau neu drio dai cyrddau eraill arddelir vel rhai anenwadol," ac a ddevnyddir hevyd weithian yn ysgoldai dyddiol at wasanaeth trevniant y Llywodraeth o addysg. Y mae hevyd ddau dy cwrdd yn yr ardal elwir Tir Halen, ar du deheuol yr avon—y lleill oll ar du gogleddol yr avon.
Dynodir y gweddill o'r capeli vel yn perthyn i naill ai yr Anibynwyr neu y Methodistiaid—pump neu chwech o bob un: eithr nid oes ond un gweinidog gan y Methodistiaid, tra y mae i'r Anibynwyr chwech neu saith. Ar gyver yr anwastadrwydd rhiv yna, ni cheir un anhawsder, o ran enwadaeth, i vanteisio ar wasanaeth y gweinidogion Annibynol yn y tai cyrddau eraill.
Y mae i'r Esgobwyr Prydeinig hevyd ddwy eglwys yn y Wladva—y naill yn y Dyfryn Uchav, a'r llall yn Nhrelew. Edwyn Roberts, yn ei aidd Gymreig dros yr hen Eglwys Brydeinig, vedrodd gael gan Eglwyswyr Cymru deimlo dawr yn y syniad o gael llan yn y Wladva, a danvon clerigwr (H. Davies) yno i gychwyn yr achos, bymtheg neu ugain mlynedd yn ol— ac o hyny y daeth Llanddewi, drwy achles y Canon Thomas (o Gaergybi yn awr, ond St. Anne's gynt). Yr oedd y llan hono mor anghysbell i Edwyn Roberts a'i deulu, vel pan ddaethant hwy yn ol i Gymru, a chyfro yr aur yn ei anterth, medrodd eve a'r Canon Thomas ddanvon clerigwr arall (D. G. Davies) i gychwyn eglwys yn y man canolog Trelew. Buasai y clerigwr hwnw yn gwasanaethu yn eglwysig tua Canada a'r U. Daleithau, a gwyddai velly beth oedd gwlad newydd: ac i ychwanegu ei ddevnyddioldeb, pan ddychwelodd i Gymru, bu dalm o amser yn evrydu ac arver meddygaeth, vel y mae ei wasanaeth yn y cyveiriad hwnw yn gafaeliad mawr i'r Wladva. Cododd adail gryno a golygus yn Nhrelew: a bu esgob y Falklands yn ei chysegru tuag 1897.
Am y Babaeth dywed Cyvansoddiad y Weriniaeth (gyda gwersi yr Iesuitiaeth yn Paraguay), mai y grevydd Babaidd yw crevydd y wlad: ond nid oes gysylltiad cyvreithiol rhwng yr eglwys hono a'r wladwriaeth: telir o bwrs y wlad hyn—a—hyn y vlwyddyn i'r esgobion a'u glwysgor, a chyvrana y Llywodraeth ddognau at godi eglwysi ac adeiladau elusenol man y bernir eu heisieu. Ond o draddodiad a devosiwn y mae llawer o oludogion y wlad (yn neillduol y bonesau) yn hael iawn o'u cynorthwyon i'r ofeiriadaeth. Elusen, vel y gwyddis, yw hanvod y grevydd babaidd: mae gan yr urddau crevyddol (yn neillduol yn yr hen daleithau canol) lawer o eglwysi ac adeiladau: nid yw treuliau oferenu yn vawr iawn: ac nid yw y bobl yn gyfredin yn govalu ond y nesav peth i ddim am grevydda o vath yn y byd—oddigerth y rhai coelus a thra devodol. Eithr y mae hevyd lawer o wyr blaenav y Weriniaeth yn babyddol iawn, ac yn ystyried eu crevydda yn ddyledswydd wladol yn gystal ag yn ddyledswydd ddevosiynol, a chan hyny nad yw drais yn eu hystyriaeth hwy i ddevnyddio savle swyddol a chymdeithasol i hyrwyddo pabyddiaeth vel crevydd y wlad.
Oddiar ryw ystyriaethau vel yna, mae'n debyg, y gwesgir pabyddiaeth i sylw yn y Wladva weithiau, heb raid dyvalu obeutu cudd weithrediadau "Jesuitaidd" nac arall. Nid oes nemawr amser er pan roddodd teulu Gwyddelig—Arianin goludog allor a delw ddrudvawr i eglwys babaidd Trerawson, pan oedd y Canon Vivaldi (a vedrai Saesneg yn dda) yn ofeiriad yno. Mae y rhaglaw presenol wedi cael gan y Llywodraeth gyvranu yn hael at eangu a harddu yr eglwys sydd yno: a chyda hyny godi adeiladau eang vel math o ysgoldai a lleiandai. Heblaw hyny codasai Vivaldi eglwys babaidd olygus ar y van adwaenir vel Rhyd—yrr—Indiaid——tua haner y fordd o'r Wladva i'r Andes: a dywedir yn awr vod y rhaglaw yn codi eglwys babaidd arall ar gwr Bro Hydrev—yn vwyav neillduol, meddir, ar gyver yr Indiaid a'r Chiliaid sydd yn gweithio i bobl Bro Hydrev, Fo-fo-cawel, a'r cyfiniau gwasgarog oddi yno hyd Teca.
ADDYSG AC YSGOLION.
Cyveiriwyd at yr ymdrechion wnelai y Wladva o dro i dro ymhlaid ADDYSG y lle. Y gogwydd cyntav wnaeth y Llywodraeth tuagat hyny oedd penodi Elaig yn athraw ir Glyn—du, ac iddo gyvlunio gwerslyvr Cymraeg—Hispaenaeg. Tua'r adeg hono, neu cyn, yr oedd yr Arlywydd Sarmiento (vuasai yn yr Unol Daleithau) wedi cael oddiyro niver dda o athrawesi colegol i hyforddi athrawesi ac athrawon y Weriniaeth yn y cynlluniau a'r ddysgyblaeth Amerigaidd. Cyn hir digwyddodd i athrawes o Gymraes dd'od i gysylltiad â'r rheiny, a phan glavychodd o'r cryd a'r mwyth yn Catamarca, danvonwyd hi gan y Llywodraeth i roddi y Wladva ar ben y fordd yn athrawaidd (Miss Annie Jones, y pryd hwnw, Mrs. E. M. Morgan wedi hyny). Ymhen yspaid wedi hyny cynorthwyai y Llywodraeth yn ddysbeidiol hwn a'r llall, vel y cefid dylanwad i gael swydd athraw. Tua'r adeg y rhanwyd y lleodraeth yn ddwy ranbarth, gwnaeth Gaiman ymdrech lew i sevydlu ysgolion yn lleodrol, gan drethu yn gynorthwyol at hyny, vel y caniatai'r cyllid. Cododd Cyngor y rhanbarth hono lŷsdy ac ysgoldy cyvunol yn Gaiman—un aden yn gynghordy ac ynadva, a'r rhan arall yn ysgoldy dyddiol. Cynaliodd yr ardalwyr hevyd yr ysgolion yn Maes—teg. Cevn—hir, Bryn—gwyn, a Bryn—crwn am rai blyneddau ar eu traul eu hunain.
Cyn y defroad parthed addysg drwy y Weriniaeth oll, ymrwyvai y Wladva oreu medrai i gadw ei phlant yn llythrenog bid vyno: a cheir uchod vras grynodeb o'r ymdrechion hyny. Yr oedd merch iengav L. J. (Eluned Morgan) newydd ddychwelyd adrev o'i hysgol yn Nolgellau a Llundain, ac yn vawr ei hawydd i hybu a gloewi addysg genethod y Wladva. I'r perwyl hwnw codwyd adail bwrpasol yn Nhrelew, a'i dodrenvu yn addysgol at letya y genethod yn weddaidd ac yn iachus. Wedi dwy vlynedd a haner o brawv, a gweled vod cynllun mawr y Llywodraeth eisoes yn tavlu blaen ei gysgod dros yr addysg: ac iechyd un o'r athrawesi (Mair Griffith) yn dirywio, barnwyd yn ddoeth roi yr ymgais hono i vynu.
Yr oedd un o gyn—athrawon y Wladva (Tomas Puw, o Landdervel), wedi ymddyrchavu i vod yn Brofeswr yn y Coleg Athrawol, Paraná, ac wedi bod yno rai blyneddau, a chael cyvle i gychwyn tri o vechgyn eraill y Wladva ar eu gyrva addysgawl genedlaethol, ymdynodd yn ol at ei hen gysylltiadau yn y Wladva: eisoes yr oedd gwaedd yn y sevydliad am ysgol uwchradd, ac achubwyd y cyvleusdra i sicrhau gwasanaeth y Profeswr Puw at hyny yn y Gaiman.
Yn y blyneddoedd hyny (189-2) parasai y defroad am addysg gyfredinol gychwynasai Sarmiento, i'r Cyngres ddeddvu trevniant eang o ysgolion ac addysg dros yr holl Weriniaeth.
.jpg)
BAN-YSGOL I ENETHOD Y WLADVA.
Swyddva'r " Dravod " ar y dde.
.jpg)
ELUNED MORGAN.
.jpg)
MAIR GRIFFITH.
Yn gadeirydd i'r Cyngor Addysg hwnw penodwyd Dr. B. Zorilla (ddaeth wedi hyny yn briv-weinidog), yr hwn a ymroddodd yn ddyval, yn erbyn llawer o ddivaterwch a gwrthwynebiadau rhagvarn Babyddol, a phrinder arian, i weithio allan y gyvundrevn yn egniol a goleuedig. Erbyn hyn y mae'r trevniant addysg yn lled gyvlawn a gweithiadwy, yn enwedig yn y brivddinas a priv-ddinasoedd y taleithau—addysg rydd-rad i bawb, a phob celvi ysgol; colegau i athrawon ac athrawesi, arolygwyr ysgolion; athroveydd; a thâl lled dda i'r oll sydd yn dal swyddi – ond vod y taliad ar ol yr amser visoedd weithiau, yn enwedig yn y manau anghysbell, yr hyn sydd yn mènu llawer ar yr efeithiolrwydd. Gwaria y Llywodraeth ar y trevniant yn awr o dair i bedair miliwn o ddoleri yn vlyneddol (dyweder £300,000). Priv fynonell y cyllid i hyny yw rhan o'r dreth dir uniongyrchol drwy y Weriniaeth oll. Adeiladau harddav y briv-ddinas yw yr ysgolion a'r colegau athrawol — ac velly lawer yn y taleithau hevyd. Yn ol y trevniant hwnw y mae bellach ddwsin o'r ysgolion elvenol hyn yn y Wladva —Tir-halen, Maesteg, Bryn-crwn, Gaiman, Bryn-gwyn, Drova-dulog, Tre-orci, Trelew, Pont-hendre, Tŷ-gwyn, Rawson. Rhoddir y figyrau canlynol am yr ysgolion yn ol adroddiad y Rhaglawiaeth: 12 o ysgolion cyhoeddus ar draul o $20,000 y vlwyddyn, dyweder $130 y mis yr un: a $7170 y vlwyddyn i dair ysgol wladol eraill. Cyvrivir 518 yn yr ysgolion hyn, eithr 268 yn gyson. Cwynir yn aml rhag anghysondeb y plant. Yr unig draferth yn awr yw yr anhawsder ieithol—megys ag yn Nghymru. Mae cyvundrevn addysg y Weriniaeth yn yr Hispaenaeg – iaith y wlad. Ond y mae miloedd lawer o Italiaid yn y wlad, vel y clywir Italaeg agos mor amled a Hispaenaeg ar yr heolydd: mewn cyrion eraill llevarir Almaenaeg yn iaith gyfredin y bobl — Swisiaid Santa Fe, a Rwsiaid Hinojo ac Entre Rios yn benav. Ceir, hwyrach, amgyfred llawnach o'r sevyllva ieithol hon drwy grybwyll vod yn y briv-ddinas newydduron dyddiol (dau neu dri bob un) yn Italaeg, Almaenaeg, Francaeg, Saesnaeg. Nodwedd arall i'w gadw mewn cov yw mai iaith twrneiaeth a gwleidyddiaeth yw Hispaenaeg, ond wrth gwrs y termau gwyddonol a chreftol cyfredinol wedi eu cyvieithu yn benav o'r Francaeg, ac y mae gan evrydwyr ac ysgolheigion yn gyfredin grap ar yr iaith hono. Iaith masnach y byd yn benav yw y Saesnaeg: ond llenyddiaeth y byd mor gyfredin i'r Francaeg a'r Almaenaeg ag iddi hithau. Yn awr yn y gymysgva ieithol yna bydd raid i addysg y Wladva vyned drwy yr un eangiad a phuredigaeth a'r Gymraeg yn Nghymru. Mae rheolaeth addysg y Weriniaeth yn awr yn nwylaw pobl oleuedig, ryddvrydig—yn llawn deimlo yr anhawsderau ieithol: ond o'r tu arall, y mae cenedlaetholdeb ivangc y genedl yn angerddol weithiau, a'r dylanwad pabaidd (vel yn Mhrydain) yn eravangu am le penelin. Yn yr ymdreiglva hon y mae devion crevyddol y Wladva, a chyvarwydd—deb y bobl gyda iaith a llenyddiaeth a syniadau Prydeinig, yn rhwym o vod yn elvenau o ddadblygiant nerthol y dyvodol—megys y mae yn ei anterth yn Nghymru yn awr.
LLEN A DIWYLLIANT.
Bywyd gwledig, ve welir, yw bywyd y Wladva—tri pentrev, a'r gweddill yn fermi 240 erw ar hyd arwynebedd o 50 milldir. Amaethu y tir a'i ddyvrhau, a'r gorchwylion gydag aniveiliaid, yw gwaith mawr y bobl wledig yno. Achlysura y gwasgaredd hwnw gryn dramwy, a chan vod cefylau a cherbydau yn rhad ac aml mae cryn gyniwair a chyrchu. Y pentrevi yw Trerawson, Trelew, a Gaiman: y vlaenav yw eisteddle y rhaglawiaeth, a chynullva y swyddogaeth a'r cysylltiadau Italaidd a chymysg eraill. Diwylliant lle cymysg a swyddol velly yn benav yw divyrion y cafes, cardiau, a billiard. Mae gan yr Italiaid glwb cyd—gyveillus yno, a byddant yn dathlu eu gwyliau yn vrwd: ar drichanmlwydd Columbus codasant govgolovn i'r arwr hwnw ar gemaes Gaiman. Yr oedd Dr. Reale yn llenor, heblaw yn Varnwr Cyvraith y lle, ac o'i ddeutu ev furviwyd clwb cyweithas ar ei enw, vel cynullvan i'r rhai coeth a thrwsiadus. Anaml y mae meddwi (Seisnig) yn brovedigaeth yno, oddigerth i'r dosbarrh isav: cryn ddiota neu lymeitian, ond llawer o'r diodydd hyny yn velus neu win main. Mae yn Rawson rai Cymry blaenllaw ynghanol yr elvenau cymysg hyn: a dau gapel at eu gwasanaeth Cymraeg.
Ryw ddwy neu dair milldir uwchlaw Rawson y mae capel Tair—helygen ac ysgol Ty—gwyn. Ac oddiyno ar i vynu'r dyfryn, o bob tu i'r avon y mae'r diwylliant arverol Cymreig yn oruchav o fynianus, ac yn gwbl debyg i ardal wledig yn Nghymru—cyrddau llenyddol, cyrddau canu, cyrddau ysgol Sul, eisteddvodau," Gwyl Dewi, Gwyl y Glaniad, Gwyl Galan, &c. Yn y pentrevi y mae llyvrdai, a darllenva neu ddwy, a cheidw y maeldai hevyd gelvi ysgol ac ysgriven. Nid yw y Cwlt Gewynau sydd yn Nghymru yn brovedigaeth i'r Wladva: ac hwyrach mai "garw" o ran ymddangosiad y bernid canlyniad y bywyd di-bryder sydd ar y bobl. Eithr yn warchodaeth rhag gormod rhusedd y fordd hono y mae cwrteisrwydd a thrwsiadedd Buenos Ayres yn gadwraeth o ddiwylliad lled ddiogel — taw y mae hono yn ddinas vawr, vywiog, a'i dylanwad yn treiddio dros y Weriniaeth oll, vel Paris dros Fraingc. Mae hyvedredd y plant a phobl ieuaingc y Wladva mewn dwy ncu dair o ieithoedd yn loewedd ynddo'i hun, heb vod tuedd yn hyny i'w hunanoli ragor Saeson uniaith oll-ddigonol.
Ddiwedd 1893 daeth alw Wladvaol i L. J. vyned i Buenos Ayres, a gadael rhwng ei verch (Eluned Morgan) â pharhau i gyhoeddi y Dravod: a hyny a wnaeth hi am rai misoedd—ei olygu a'i gysodi, gyda chymorth prentis. Ond gan vod iechyd L. J. yn vregus, a'r baich yn ormod i'w verch, trevnwyd i bwyllgor o rai blaenllaw y lle barhau y cyhoeddi ar eu cyvrivoldeb eu hunain. Blinwyd ar hyny drachevn ond wedi bod yspaid heb yr un cyvrwng, furviwyd "cymdeithas argrafu," i brynu'r swyddva a'r wasg, ac adnewyddu yr anturiaeth. Dewiswyd A. Mathews yn olygydd, o dan drevniant bwrdd y wasg, ac eve sydd bellach er's dwy vlynedd yn cario'r gwaith ymlaen, gyda'r argrafydd ddaethai allan at y gorchwyl yn 1890: a chydag E. J. Williams (Mostyn), yn gevn i'r holl ymgymeraeth. Y llynedd eangwyd peth ar y newyddur, ond y mae eto'n rhy vach i vcd yn ddyddorol i bawb. Yn yr un pentrev (Trelew) ag y cyhoeddir y Dravod, y mae dau lyvrwerthwr yn gwneud cryn vusnes o werthu newydduron a grealon Cymru a Lloegr. Mae Cwmni y Rheilfordd yn rhoddi ystavell a llyvrau i ddarllen yno hevyd yn ddi-dâl.
I geisio cadarnhau ac eangu y Diwylliant hwn, cychwynodd L. J.
Y DRAVOD,
"Newyddur wythnosol y Wladva," ac y daeth ag argrafydd gydag ev i hyny pan ddychwelai o Gymru yn 1889. Wele yr anerchiad cyntav i egluro'r amcan:—
"Wrth gychwyn y newyddur cyntav hwn yn y Wladva, yr ydys yn teimlo dipyn yn bryderus ar iddo wasanaethu yn deilwng y neges o wareiddio a choethi sydd yn arbenig waith y wasg. Nid ydys yn gallu gobeithio y bydd iddo voddio pawb, na gwneud pob peth ar unwaith. Cyvyng, gymharol, vydd ei gylchrediad, vel ei ovod, o reidrwydd; eithr oblegid hyny, ac arbenigrwydd y Wladva, llawn neillduolion gwladol, anhawdd vydd cadw y dravodaeth yn ddigon amrywiol, yn ddigon eglur, ac yn ddigon pwyllus. Eithr penav amcan y DRAVOD Vydd gwasgar dylanwad darllen a meddylio drwy ein cymdeithasiad wladvaol hon. O ddifyg cyvleusdra cymundeb â'r byd, teimlo yr ydys er's blyneddau vod perygl i ni geulo ar ein sorod, heb hogi ein gilydd, a gloewi wynebau ein cyveillion; ac yn enwedig vod ein pobl ieuaingc heb gyvleusdra gwybod na thravod, tra yn agored i lawer o ddylanwadau mall ac anghoeth. Diau hevyd y bydd ein materion gwleidyddol yn galw am aml dravodaeth, yn yr hyn y mae llawer o waith dysgu ar ein pobl—nid yn unig ein gwleidyddiaeth vel rhan o'r Weriniaeth, eithr hevyd amrywiol weddau ein gwleidyddiaeth leol—yn lleodrol, gwmnïol, a masnachol. Ond ymhob peth yr ydys am ymdrechu cadw y dravodaeth yn goeth a didramgwydd. Yn y byw rhydd, diovn, sydd arnom yn y Wladva, provedigaeth ein pobl yw arver iaith grev, dramgwyddus, wrth dravod materion cyhoeddus. Covied ein gohebwyr hynyna: boed iddynt govio hevyd mai bychan vydd ein govod, ac velly mai byr ac í bwrpas ddylai yr ohebiaeth vod."
Rhoddir y dyvynion canlynol o rai ysgrivau ymddangosent yn y Dravod vel engreiftiau o'r ymgais hono i ddevnyddio y wasg yn voddion mawr diwylliant y Wladva: a chan eu bod hevyd yn cyveirio at amrywiol weddau y mudiad a sevyllva y wladva o dro i dro, cynorthwyant y darllenydd, ysgatvydd, i ddilyn y sevyllva yn well na dim eglurhadau eraill:
Y CREDO GWLADVAOL.
"Mae y Wladva wedi bodoli ddigon o hyd yn awr i weled yn hamddenol rawd canlyniad amryw o'r mân vudiadau oddiyma, ac mewn sevyllva ddigon urddasol i beidio gogan am vethiantau a govidiau y rhai a vynasant frwyth eu fordd eu hunain, nac i genvigenu am unrhyw lwydd bydol ddigwyddodd i ran neb mewn manau eraill.
Ond O! na aller argrafu ar veddyliau rhai yn anesmwytho, beth yw banau y CREDO GWLADVAOL:—gwella'r vywoliaeth, plus cadw ein cymdeithasiad Cymreig. Ysywaeth y mae ymvudwyr Cymreig wedi bod drwy gymaint gwasgva byw, cyn cael eu gwthio dros erchwyn eu hen wlad, vel y mae manau tyner mwyniant a chysur wedi myned yn bwl a diymadverth ynddynt. Gweithiant yn ddivevl, bywiant yn galed ddigon, hunan—ymwadant ac aberthant yn ddiddig: eithr oll i'r amcan o vod heb arnynt yr un geiniog i neb," a chael "tipyn wrth gevn amgen na rhywun arall sydd yn wrthrych cenvigen. Yn awr nid oedd raid d'od i eithavoedd De Amerig i'r nodweddion uchod gael cyvleusdra llawn rhwyddach i dderbyn eu gwobr o werth ac arian; ac nid oes amheuaeth nad oes ambell un yn yr amrywiol vân heidiau godasant oddiyma, wedi llwyddo yn lew yn y peth hwnw—a rhwydd Duw iddynt. Eithr y mae Bodolaeth y Wladva yn golygu rhywbeth tu draw i hyny; a gobeithiwn vod erbyn hyn laweroedd o deuluoedd ar y Camwy wedi deall beth oedd y Weledigaeth yn ymarverol sylvaenodd y Wladva; ac y byddant bellach vyw i ddangos i'r rhai yn ymladd, vel y buont hwythau, â mân draferthion y cylch cyntav o sicrhau bywoliaeth, y sut i veddianu eu heneidiau mewn amynedd, er mwyn anwyledd y cymdeithasiad Cymreig sydd mor velus wedi y vrwydr gyntav hon, ac sydd hevyd, weithian, wedi gwreiddio a lledu yn Nhiriogaeth y Camwy, vel nad oes ei haval yn yr holl vyd vel Derbynva i Gymry."
CYWEITHAS.
"Berw gwleidyddol mawr yr Almaen a Frainc yw cyweithasiad (socialism). O ran hyny, y mae hyn hevyd lon'd yr awyrgylch yn Lloegr a'r Unol Daleithau: y bobl, werin—y traethau noethlwm o ronynau tywodog—yn ceisio codi eu penau uwchlaw y dwr, i vod yn dir tyvu a frwythloni: ac i ddilyn y fugyr, cyvala a hen vuddianau, vel gwarchgloddiau cedyrn yn cael eu gweithio ar draws y traethau i'w hysgubo ymaith gan li amgylchiadau ac angenoctyd. Gwedd vasnachol y cyweithasiad hwn yw cydvaelio: ei wedd wleidyddol yw cyd—vuddio, cydvodoli, cyd-raddio. Y wedd ymarverol ar yr ysprydiaeth hon yn Nghymru, yw Undebau gweithwyr, i gydsevyll neu gydsyrthio, wrth godymu gyda'r meistri. Yn y Wladva, y wedd arni ᎩᎳ, cydelwa drwy gadw yr enillion rhag cael eu gwasgar ar ryngion—gwyr rhwng; a'r cyweithiad gwleidyddol, yn y furv leodrol. Wrth edrych ar helyntion unigolion yn y Wladva, brithion a chymysglyd yr edrychant. Eithr wrth davlu trem ar sevyllva 3000 o Gymry yma, mewn cyweithas â'u gilydd,—swp o bobl weithio gyfredin yn yr Hen Wlad, wedi eu traws—blanu i amgylchiadau cwbl wahanol i'r hyn y tyvasant ynddo—y mae'r gweddau cyweithiol sydd arnom yn aruthr o newydd a dyddorol. O vwrw golwg ar y cyd—bori blith draphlith y mae'r aniveiliaid, —y cyd-brynu ar veduron nes ymgryvhau,—y cyd-ddyrnu,—y cyd-gamlesu envawr, a'r cyd-vaelu mewn masnach; a chyda hyny, y gydreolaeth wladol ar ein cysylltiadau cymydogol a breiniol—wrth ymgodi i edrych ar yr holl bethau hyn gyda'u gilydd, furviant vywyd pur wahanol i ddim cynevin i ni yn Nghymru. Nerthant rym enillion y lle drwy eu cydgrynhoi; lleihant gadwraeth rhai digynyrch; meithrinant ddarbodaeth a threvniadaeth veddylgar; ac arverant y bobl i veddwl dros eu gilydd, dros y lluaws, yn lle dros yr hunain hunanol. Ysgatvydd mai digon avrosgo ac anelwig yn aml vydd y gweddau hyn arnom; yn enwedig wrth vwrw cip ar ryw un neu arall o honynt, ar wahan i'r lleill. Ac y mae osgo ar ein cymeriad cenedlaethol Celtig, sydd yn mynych godi cymylau ar draws ein cyweithas, sev yw hyny ansevydlogrwydd. Nid oes well pobl yn y byd na ni am vrwdvrydedd wrth gydio mewn rhywbeth, ac hyd yn nod i aberthu, os bydd raid, tra bo gwynt yn yr hwyl; ond os dechreuir oeri, ve gerdda yr iasoer drwy y corf cyweithiol, nes y rhyno i varwolaeth; a mawr y dànod a'r ymgecru wrth ben y rhew a'r ysgerbwd. Diau hevyd vod anaeddvedrwydd proviad ynom i'r vywydaeth newydd hon; bywyd sydd yn govyn parhad dyval—nid yn unig yn yr un person, ond i'w drosglwyddo o un i'r llall yn olyniaeth gyson. Elven gryvav y vywydaeth honfrwyth proviad amyneddgar—yw cyd-ddwyn, cyd-oddev. Y mae pwdu, sòri, mòni, ar unwaith yn ddangosiad o anaeddvedrwydd. Ac yn nesav at hyny yw, cymedroledd mewn siarad: cyd-bwyllo, ac nid dadleu.
"Rhed syniadau vel yna drwom, wrth edrych ar y Wladva yn ymlavnio y dyddiau hyn, mewn amryw weddau ar ei bywyd cyweithiol. Ysprydiaeth odidog ar ein Sevydliad yw hwn. Na voed i vân gynhenau na divlasdod vallu yr ysbryd hwn yn neb. Gwylier rhag i'r cryvder vagwyd yn y cydwres hwn synied y gall eve, bellach, vyw ar ei bedion ei hun, gyda'r eiddo ei hun. Hwnyna yw gwreiddyn froenedd golud a chyvala; ac mae'n sicr o vod yn bechod parod i amgylchu pobl yn dechreu teimlo eu traed danynt."
EIN CENELAETH YN NGHYMRU.
Rhag cacyna ohonom yn ormodol tua'n bys coch bach gwladvaol hwn, hwyrach y bydd yn iechyd i ni godi golygon ein darllenwyr, yn awr ac yn y man, i wybren y byd mawr, llydan; a thavlu sylliad ar y cwr hwnw ohono o'r hwn yr hanasom, 'Cymru lân, gwlad y gân.' Tra y mae cyrchu blyneddol o'r Wladva i'r Hen Wlad, gan rai wedi crynhoi y forddiol i roi gwib yno, y mae, weithian, genedlaeth gyvan yn y Wladva o rai heb ddim dawr, ond dawr hanesiol, yn Nghymru. O gymaint a hyny, mae y rhai olav hyn ar savle i roi trem eangach ar a welant, na'r rhai yn dychwel mewn dyhead at ryw vanau neu ryw gysylltiadau a wynvydir ganddynt. Oddiyma draw hevyd, y mae Cymru vach vel rhyw
'Seren vach wen, yn entrych y nen,
Yn siriol ar ael y furvaven.'
A ninau yn gwylio ei symudiadau vel y gwylia seryddwyr droellau y llu nevol. Nid oes iddi na De na Gogledd oddiyma, nac Eglwys nac Ymneillduaeth, na Cheidwadaeth na Thrwyadlaeth. "Y maent newydd vod yn rhivo y bobl yno—y ddeiliadeb bob 10 mlynedd. Ac y mae hon eto, vel pob un o'i blaen, yn Bregeth Wladvaol groch: y boblogaeth yn teneuo, ond lle byddo gweithiau mawrion, a blodeu pob cymydogaeth yn gorvod ymvudo i chwilio am le penelin. O hyn y cyvyd Gwladva Gymreig, vel symudiad gwleidyddol, pe cafai y gwleidyddion ond hamdden sobr i gymeryd golwg eang ar eu cylchynion. Trevniant ydyw y Wladva, i geisio cadw y gover gwerthvawr hwn rhag myned ar ddivancoll cenedlaethol.
"Erbyn hyn mae y Cenedlaetholdeb' hwn—neu Genelaeth, vel y mae rwyddav ei alw—yn berwi yr Hen Wlad. Ddeng mlynedd ar hugain yn ol yr oedd ein Profwyd Gwladvaol ni, yr Hybarch o'r Bala, vel un yn llevain yn y difaethwch' ar y pwngc hwn. Pan resymai oddiwrth wers y ddeiliadeb, mor vuddiol vyddai crynhoi yr elvenau cenedlaethol hyn, 'Pw,' meddid yn ei wyneb, 'trenged cenedlaetholdeb—lol ydyw i gyd.' A chodwyd Achosion Saesnaeg,' ac aeth y merched i vursena. Ond Rhagluniaeth o'i thu hithau, yr un pryd, a wnaeth o'r elvenau chwal hyny eu hunain, yr Ysprydiaeth Genelaidd sydd yn awr yn corddi yr Hen Genedl drwyddi. Teimlodd yr alltudion ymvudol eu gwadnau danynt,—eu bod ysgwydd yn ysgwydd wrth bobloedd eraill.—vod iddynt nodweddion gwerth eu cadw, ac vod teimlo velly yn valch o'u tras ac o'u nodweddion yn rhoddi yni ac urddas i'w bywyd. Drwyddynt hwy daeth y syniadau a'r teimladau i gerdded yr holl genedl, o leiav veddylwyr a blaenaviaid y genedl. Cymer eto beth amser cyn y daw i lawr i odreuon y genedl—gwlad hud a lledrith y mursena a'r Achosion Sasnach.
Wele bapurau y ddeiliadeb wedi eu hargraphu yn Nghymraeg, a govyniad ynddynt yn Nghymru pa iaith siaradent. Wrth gwrs, gwingodd Die Sion Davydd, a cheisiodd ddyrysu y peth. Rhoddes hyny achlysur i amryw ddeisebau vyned i'r Senedd yn Nghymraeg. Mynodd pobl Ceredigion gael eu pen—dyheddwr yn Gymro, er gwaethav yr ysgweirod a'r Ysgrivenydd Cartrevol; ac yn awr wele hanes un o ynadon y sir yn cynyg yn Gymraeg, yn y chwarter sesiwn, y dyla eu Cadeirydd vod yn deall iaith y wlad, gan ddisgwyl y buasai'r Sais Blunt sydd ganddynt yno, yn ddigon o voneddwr i roi lle i'w addasach. Hysbysiadir am athraw amaethol i Brivysgol Aberystwyth, a rhaid iddo vedru llevaru Cymraeg fermwyr. Mae yr aelodau seneddol ieuaine dros Gymru wedi peri eu teimlo yn allu yn St. Stephan, ac y mae Ymreolaeth i Gymru yn rhan hanvodol o'u credo a'u neges."
SAVON PARCHUSRWYDD.
"Mae i voesoldeb cymdeithasol ei savon. Y savon wirioneddol, mae yn wir, ydyw yr hyn sydd dragwyddol iawn, neu Dduw ; ond i gymdeithas yn gyfredin, y savon yw ymddygiadau arweinwyr cymdeithas: megis rhieni, dynion o ddysg a gwybodaeth, crevyddwyr, llywodraethwyr a chynghorwyr, ac athrawon o bob math. Velly mae savon moesoldeb, neu barchusrwydd, yn amrywio mewn gwahanol wledydd, ac weithiau mewn ardaloedd gwahanol, ac ar wahanol adegau neu gyvnodau. Dywedir, Dyna ddyn parchus,' neu, 'O mae yn ddyn parchus iawn.' Dyna ddyn yn Nghymru—mae yn gyvoethog, ac yn ddyn o wybodaeth a barn, ac yn ddevnyddiol ddigon mewn llawer cylch; ond y mae yn dueddol i yved i ormodedd. Nid yw braidd byth yn myned adrev o na phwyllgor na bwrdd heb vod yn llawn,' vel y dywedir. Os holir yn ei gylch, dywedir, 'O, dyn parchus iawn ydyw hwn a hwn,' ac os digwydd rhywun mwy manwl na'r cyfredin ychwanegu, 'Go dueddol i yved diveryn gormod ydyw,' atebir yn amddifynol iawn yn y van, mai iddo ev ei hun y mae hyny.' Ond ni edrychir ar ddyn o'r vath yna yr un modd yn y Talaethau Unedig. Ni ddywedir dyn parchus am dano yno, am vod tôn ddirwestol y wlad yn uwch nag ydyw yn Nghymru. Vel hyn, ni welwn vod savon parchusrwydd yn gwahaniaethu yn ol vel y mae tôn y cyhoedd yn uchel neu yn isel yn nglyn â gwahanol rinweddau. Yn awr, os ydyw y sylwadau uchod yn gywir, mae o bwys mawr, mi dybiwn, sut yr edrycha y Wladva ar ddechreu ei gyrva gymdeithasol (canys nid ydyw eto ond bron yn dechreu) ar wahanol rinweddau. Pa un edrychir arnynt yn uchel a chysegredig, neu ynte yn gydmarol ddibwys. Os yr olwg gyntav a gymerir, bydd savon parchusrwydd yn uchel, ond os yr olwg olav a gymerir, bydd savon parchusrwydd yn isel ac amheus, a bydd yr oes sydd yn codi vel yn y niwl beth ᎩᎳ bod yn barchus.
"Bwriadav alw sylw at dri pheth ag y mae o bwys i'r Wladva vod yn glir a diddadl yn eu cylch, sev Priodas, Sabbath, a Sobrwydd. Na ddychryned neb rhag vy mod yn myned i bregethu ar y pyngciau hyn. Mae yn wir vod iddynt eu gwedd grevyddol, vel i bob pwngc, ond nid ar y wedd hono yn uniongyrchol y bwriadwn edrych, ond edrychwn arnynt vel y maent yn gloddiau, a finiau gwareiddiad a chymdeithas dda.—A. M."