Dan Gwmwl/Hywel a Blodwen

← Dan Gwmwl

Dan Gwmwl gan Awena Rhun

Gellir darllen y testun gwreiddiol fel rhith lyfr ar Bookreader

HYWEL A BLODWEN

Yn ôl ei arfer ers llawer blwyddyn bellach, rhoes Hywel Williams holl bwys ei gorff blin i orffwys yn gyfforddus yn ei gadair freichiau galed, yn barod am gyntun. Ond yn gyntaf rhaid oedd cael tân ar y cetyn. Yr oedd mygyn yn hanfodol bwysig ar gyfer yr awr dawel honno a oedd iddo ef yn llawer gwell na gwin ar ôl ei ginio wedi dychwelyd o'r chwarel bob min nos.

Wedi cael tân ar y cetyn, cydiodd yn y papur newydd a oedd ar y stôl haearn yn ei ymyl. Gallasech feddwl ar ei osgo o gydio yn y papur ei fod yn effro iawn, ac yn awchus am weld beth oedd gan y papur Saesneg hwnnw i'w ddweud am helynt y byd. Ond, yn ddistaw bach, yr oedd gan y papur yntau ran go braf yn yr hwylio am y cyntun.

Cyn pen dim amser wedi iddo ddechrau darllen,. yr oedd yr amrannau am gau er ei waethaf, gan guddio glesni'r llygaid mawr a gadael rhyw rimyn gwyn atgas yn y golwg. Newyddion y dydd neu beidio, rhy galed ydoedd y brwydro i gadw'r llygaid yn agored, a'r peth nesaf oedd taro'r' cetyn ar y bwrdd wrth ei ochr. Llithrodd y papur ohono'i hun i'r llawr rhwng y stôl haearn a'r gadair. Plethodd yntau ei ddwylo, ac fe aeth ei ên fesul dipyn i bwyso ar fin ei frest. A pheidiodd y pendwmpian.

Ac yn ôl ei arfer yntau, dyma Teigar, y gath frech, yn dod o'r cefn dan lyfu ei weflau ar ôl sbarion y cinio. Saif o flaen y tân i ymolchi tipyn o gwmpas ei geg; ac wedi rhoi rhyw lyfiad ecstra ar ei bawen gan feddwl dal ymlaen i olchi o gwmpas y clustiau a'r corun-yn sydyn, â'i bawen i fyny, teifl ei olwg i gyfeiriad y sawl sy'n cael hepian yn y gadair. Yr un mor sydyn rhydd naid ar y glin llychlyd, a dechrau pobi yn foddhaus. Wedi pobi digon, yn ôl ei feddwl o, gorweddodd yn ei gynefin mor esmwyth â phetai ar wely plu.

Yn y cyfamser, yr oedd y bwrdd wedi ei glirio, a'r llestri wedi eu golchi a'u cadw. Sieflaid o lo wedi ei thaflu ar y tân gan Flodwen, a'r brws bychan a gedwid dan y ffender wedi ei ddefnyddio ganddi i hel llwch oddi ar y pentanau am y filfed tro-mewn ffordd o siarad.

Wedi golchi ei dwylo unwaith yn rhagor, daeth hithau ac eisteddodd i lawr yn ei chadair gyferbyn â'i gŵr. Aeth ymlaen i weu'r hosan a oedd ganddi ar y gweill, a dechreuodd ymsynio y byddai Idwal, y mab, yn cael ei ben blwydd yn Itali ymhen rhyw ddeufis. Yr oedd hi'n ddiwedd Awst yn awr. Ond yr oedd un hosan wedi ei gorffen ganddi y dydd o'r blaen, a rhaid oedd ymorol am gael ei chymhares yn barod mewn pryd. Gresyn na chawsai'r hogyn ddod adref i fwynhau ei ben blwydd. Rhoes ei chalon ryw blwc rhyfedd wrth gofio ei fod ar gael ei ddeugain oed. Anodd iddi oedd coelio'r ffaith.

Llefnyn o hogyn yn yr ysgol sir oedd Idwal adeg y rhyfel mawr o'r blaen; ac ef oedd y swcwr mwyaf i'w fam tra bu ei dad yn y rhyfel hwnnw. Gwannaidd fu ei hiechyd hi, fwy neu lai, bron ar hyd ei bywyd priodasol. Ac wedi i'w dad orfod mynd i'r rhyfel yn y blynyddoedd hynny, gofalodd yr hogyn, ohono'i hun, am gymryd lle ei dad drwy godi yn y bore i gynnau'r tân i'w fam, a'i helpu mewn llawer dull a modd.

Ymhyfrydai yng ngwaith y tŷ. Codai'r lludw a'i gludo allan i'w ogrwn; a blacledio'r grât lawer tro cyn i'w fam godi. Golchai'r lloriau iddi ar y Sadyrnau yn rheolaidd, a hynny cyn dwtied â'r un ddynes. Gwraig lwcus oedd Blodwen Wiliams. Cafodd ŵr medrus â gwaith tŷ, a chafodd fab i gerdded yn ôl traed ei dad.

Datblygodd a cherddodd yr un llwybr â'i dad a'i fam fel canwr hefyd. Bendithiwyd ei rieni â lleisiau a fu'n cyfareddu cynulleidfaoedd cylch eang o'u gwlad, oddi ar pan oeddynt onid rhyw ddwy ar bymtheg oed, a chyn hynny, efallai.

Yr oedd rhamant yn sŵn eu henwau, a rhamantus a fu'r yrfa iddynt, yn enwedig ym myd y gân. Byddai'r ddau yn cystadlu ar y llwyfannau beunydd, a hynny yn erbyn ei gilydd. Ni siomid y naill pan fyddai'r llall yn ennill y gamp. Colli'n dipiau fyddai hanes y ddau ambell dro; ond ni fennai hynny ar yr hwyl o gystadlu. Byddent yn "ennill er colli" ar adegau felly. A phan fyddent yn cynnal cyngherddau, aml y galwai rhywun o'r dyrfa am iddynt ganu'r hen ddeuawd adnabyddus "Hywel a Blodwen " o'r opera Gymraeg. Ufuddheid bob tro, a mawr fyddai'r clapio dwylo o du'r dyrfa, er mwynhad a difyrrwch iddynt hwythau eu dau.

Yn naturiol iawn, etifeddodd y mab y dalent gerddorol oddi wrth ei rieni; ond medrodd ef estyn ei linynnau ymhellach na hwy oherwydd iddo gael y fantais o ddysgu canu'r piano a'r organ-braint na chafodd ei rieni mohoni.

Llawer awr ddifyr a dreuliwyd ar yr aelwyd wedi i'r llanc ddyfod i feistroli cerddoriaeth yn ei hystyr lawnaf.

Daliodd y tad i ymddiddori mewn eisteddfod a chyngerdd ac i helpu'r corau nes cyrraedd dros ei hanner cant oed. Bu'n rhaid i'r fam roddi heibio'r pleser o redeg o gwmpas i gystadlu yn llawer cynharach oherwydd y gwendid iechyd a'i daliodd. Er hyn yr oedd canu yn rhan o'i bywyd o hyd. Ac nid yn ofer y rhoesant hwy'r enw Llys y Gân ar eu tý ar ddechrau eu bywyd priodasol. Yn sŵn cliciadau ysgafn y gweill, cofiai Blodwen fel y byddai hi'n gweu sanau, myfflars a menyg i Hywel pan oedd o yn Ffrainc ers talwm. A dyma hi heddiw yn gweu i'r mab-yntau yn ŵr ac yn dad i ddau o blant erbyn hyn, ac wedi gorfod cefnu ar ei aelwyd gyffyrddus a mynd i'r frwydr erchyll. Gofidiai na buasai ei deulu bach yn byw yn nes ati hi, er mwyn iddi gael gweld Ceridwen a'r plant yn amlach. Braidd yn rhy bell oedd y deuddeg milltir rhwng y ddau gartref.

Trawodd y cloc mawr chwech o'r gloch, a theimlid rhyw egrwch anarferol yn ei dinc oherwydd. distawrwydd y gegin. Ar y trawiad olaf ceisiodd Hywel ystwyrian o'r cwsg melys. A phan lwyddodd o'r diwedd i agor ei lygaid, a gorffwys ei ben yn ôl ar gefn y gadair, syllodd yn ddioglyd am sbel go dda ar ddwylo'r wraig yn gweu, à hynny heb ddweud na bw na be. A chlywid sŵn ei anadl yn dod drwy ei ffroenau-y sŵn hwnnw sy'n tueddu i godi eisiau cysgu ar eraill.

Edrychodd Blodwen arno. Ar hynny, aeth ei law dde yntau, yn ôl grym arferiad, am ei getyn; a phalfalai efo'i fys bach i weld a oedd digon o faco ynddo. Wedyn, ceisiodd ymestyn i gael gafael ar un o'r sbiliau papur a oedd ar y pentan. A chyda phob symudiad o'i eiddo, clywid y tuchan bach hwnnw a geir yn y gwddf pan fydd dyn yn codi crawen yn y chwarel, neu'n gwthio wagen neu rywbeth trwm arall. Peth arferol gan rai, o ran hynny, ydyw tuchan efo peth mor ysgafn ag ymolchi'r wyneb.

Sut bynnag, rhywbeth doniol, a dweud y lleiaf, ydyw'r tuchan bach yna yng ngwddf dyn. Ond efallai iddo fod o gryn help i Hywel yn ei ymdrech i oddadebru ac i gael gafael ar y sbilsen bapur; ac wedi cael honno, y contract nesaf oedd cael tân arni, a rhaid oedd ymestyn ymhellach y tro hwn, a bustachu cryn dipyn wrth geisio cyrraedd y tân.

"Yn enw'r annwyl! Hel y gath 'na i lawr," ebr Blodwen.

Wedi edrych ar y gwrcath a chysidro uwch ei ben, "Wel, cer' i lawr, pws bach," ebr ef o'r diwedd, gan roi ryw hwth dyner iddo. Medrodd gael tân ar ei getyn yn weddol hylaw wedyn, ac ymestynnai Teigar ei gorff ystwyth i'w lawn hyd, ei led a'i uchder ar ganol y llawr, a'i ffwr, yn enwedig ei gynffon, yn ffluwchio'n hardd.

Wedyn aeth pws i gyfeiriad drws y cefn i ddangos fod arno eisiau mynd drwyddo. Eisteddodd yno'n dalog i ddisgwyl i rywun ei agor; a chan nad oedd neb yn sylwi ar ei ddisgwyliad, cododd ei bawen at y dwrn pres, a daliodd i rygnu hwnnw nes tynnu sylw Blodwen. Agorwyd y drws, ac aeth pws allan yn union fel petai o wedi digio wrthynt am dorri ar ei gwsg cyffyrddus.

Daliai'r gweill i wibio drwy ei gilydd yn nwylo'r wraig, a dyrchafai'r mwg i'w uchelfannau o getyn y gŵr. Syllai ef arni hi yn gweu, ac ar y mwg bob yn ail-a neb yn dweud dim.

"Tic-toc, tic-toc, tic-toc," meddai'r hen gloc wrth y distawrwydd.

"Oes gen ti ddim byd i'w ddweud bellach, dwad?" gofynnodd y wraig i'r gŵr.

"Wyddost di am be' 'ro'n i'n meddwl 'rŵan?" ebr yntau, wedi tynnu'r cetyn o'i enau a'i ddal rhwng ei fys a'i fawd am funud.

"Yr wyt ti wedi bod yn meddwl yn galed am rywbeth er pan ddeffrist di. Am beth, wn i ddim."

"Wel, i ddechrau cychwyn, cofiais fod gen i isio torri coed tân. Braidd rhy 'chydig oedd gen i i gynnu'r tân 'ma bora heddiw. Peth arall, rhaid imi ddwad â bwcedad o lo i'r tŷ fel arfar."

"Ai dyna'r cwbwl y bu'st di'n cysidro cyhyd yn ei gylch?"

"'Ro'n i'n cofio hefyd am yr hen Wili, ers talwm."

"Wili Huw Huws?

"Ia. 'Ro'n i'n cofio fel y byddech chi'r g'nethod yn gwrthod mynd efo fo."

"'Rwyt ti'n cofio pethau rhyfadd!"

"Hogyn clên oedd Wili, a hogyn del at hynny. A'r unig fai yn ei erbyn gynnoch chi'r g'nethod oedd ei fod yn golchi'r lloriau i'w fam."

"Ia, dyna oedd ei fai mawr gynnon ni. Mae hynyna'n wir. Fedra ni mo'i ddiodda fo. Am beth arall fu'st di'n meddwl?"

'Dwyt ti ddim wedi bod yn erbyn i mi olchi'r lloriau i ti, y nag wyt?"

"Nac ydw'n siŵr! Oes gen ti awydd edliw peth felna imi wedi 'ni fynd i'r oed yma?

Chwarddodd y gŵr yn ei lawes gan edrych cyn sobred â sant, wrth weld y fflach yn ei llygaid duon, fel y gwelodd ganwaith pan oedd hi'n eneth ifanc gynt, yn enwedig pan godai ryw ymdderu rhyngddynt.

Awydd edliw? Dim o'r fath beth! Ond 'ro'n i jyst yn meddwl pethau mor rhyfadd ydi merchad."

"Rydw i'n cyfadda mai ifanc gwirion oeddan ni ers talwm, Pan briodais i di, mi ddois i'n gallach."

"Fûm i 'rioed yn gneud swydd yn y tŷ i mam pan own i'n ifanc."

"Naddo. Mi wn i hynny'n dda. A dyna sut y leicis i di gymint. Ac onid oedd gen ti chwaer gartref i helpu dy fam? A pheth arall, 'roedd dy fam yn hen-ffasiwn ei ffordd. Credai mai i dendio ar ddyn yr oedd merch yn dda. Ond y drwg oedd bod rhai fel dy fam yn ych difetha chi fel dynion gyda gormod o dendans. Mae syniadau merched wedi newid erbyn heddiw."

"Ydi, y mae syniadau g'nethod wedi newid yn arw. Gwell gynnyn' hw' weithio ar y tir a dal llygod mawr, neu yn y ffatrïoedd, neu yn rhwla, nag mewn tai. Mae gofyn i bob hogyn gael ei ddysgu i gwcio a gneud gwaith tŷ o hyn allan, fel y medar o dendio arno'i hun, druan."

"Mi 'rydw i o'r farn bod isio i bob hogyn gael dysgu sut i dendio arno'i hun. Mae'r byd 'ma wedi newid yn ofnadwy i'r peth fuo fo."

"Ond er ych gwaetha chi'r g'nethod ers talwm, mi gafodd Wili wraig iawn."

"Do. Mi gafodd ddynas gryfach nag a gest di. Aeth Wili yn fwy lwcus na thi." "Mae gwraig Wili yn dal i weithio yn yr ardd heblaw yn y tŷ. Ac mae o'n cael tendans fel petai o'n brins, medda nhw."

"Chwara teg iddo gael tendans. Mi weithiodd o ddigon i'w fam pan oedd o'n hogyn. Beth arall sy gen ti i dreio 'mhoeni fi?

I dorri ar y sgwrs, rhaid oedd agor y drws drachefn i'r gath, a fewiai'n swnllyd eisiau dod i mewn. Wedi dod i'r gegin, dechreuodd chwyrnu.

"Dyma pws wedi dal llygoden!" ebe Blodwen yn falch ei thôn. A daliai'r gwrcath i chwyrnu fel petai rhywun am gipio'i brae oddi arno.

Ond o dipyn i beth, pan aeth pws i ddechrau mynd drwy ei gampau, gwelwyd mai aderyn oedd ganddo.

Cododd y ddau ar unwaith i geisio'i achub o'i balfau. Cydiodd Teigar yn ffyrnicach ynddo, a dihangodd i gongl rhwng y soffa a'r organ.

Cydiodd Blodwen yn y procer fel yr erfyn agosaf i law, i'w hel allan. "Petai ti wedi dal llygoden, cawset groeso," ebr hi, "ond cweir iawn gei di am ddal 'deryn bach diniwad!"

"Howld on! Beth sy get ti a minnau i'w ddeud wrth pws? 'Rydan ninnau fel pobol yn lladd adar ac yn eu buta."

Wyt ti am gadw chwara teg i'r hen fwystfil bach drwg?"

Gwyddai Hywel yn dda na frifai Blodwen ddim ar Teigar. "Ond paid â chymyd y procar ato," meddai. "Rhaid iti gofio mai creadur direswm ydi o, ac mai 'i elfan o ydi hela adar a llygod. A pheth arall, wyddost di dy fod ti dy hun yn helpu cath i ddal adar?"

Cer' odd'na di i ddeud peth felna!"

Mae o'n ddigon gwir! 'Rydw i wedi sylwi arnat yn ysgwyd y llian allan o flaen y drws 'na; a thra mae'r adar yn dwad ar ôl y briwsion, mae un fel Teigar yn cael ei gyfla."

Sleifiodd pws tua'r cefn o'r twrw; a phan oedd y feistres efo'r procer ar ei ôl, rhywfodd medrodd sleifio'n ôl i'r gegin a chuddio dan y dreser heb i'r un o'r ddau weld i b'le 'r aeth.

Rhoes Blodwen y gorau i geisio achub yr aderyn. Gwyddai fod ei fywyd wedi mynd. Edrychodd allan a gwelodd fod cwmwl du, trwm uwchben, a'i ddafnau eisoes yn dechrau disgyn. A thra bu hi yn yr ardd yn hel dillad oddi ar y lein, daeth cnoc ar ddrws y ffrynt, a llais eu cymydog, Joseff Ifans, yn gofyn yn ôl ei arfer: "Oes 'ma bobol i mewn?"

"Tyd ymlaen, Jo," ebr Hywel, "tyd ymlaen a stedda."

Daeth yntau yn araf i'r gadair. gyferbyn yr ochr arall i'r tân, a phetai Hywel wedi sylwi, buasai'n gweld bod golwg nyrfus arno.

Wedi sôn am y tywydd a rhyw fymryn am y chwarel," Does 'na fawr o ddim newydd neilltuol am y rhyfel heddiw yn y papur 'ma," ebr gŵr y tŷ. "Does 'na ddim llawar o gysur ffordd yn y byd i neb ohonom o gyfeiriad y rhyfel, weldi!" ebr y cymydog, gan ychwanegu yn ddistawach, "Lle mae hi?"

Blodwen wyt ti'n ei feddwl? Mae hi yn y cefn 'na. Mi ddaw i mewn yn y munud."

Wyddost di beth, Hywal bach, yr hen gyfaill, mae gen i negas boenus ofnad—— Methodd â gorffen y gair gan rywbeth a'i tagai.

Gwyrodd Hywel tuag ato o'i gadair: "Joseff! Oes gen ti ryw newydd drwg inni, dwad?"

Oes, yr hen gyfaill. Waeth imi ei dorri iti yn fuan nag yn hwyr. Mae 'nghalon i'n brifo'n enbyd. Wn i ddim sut y dwedwn ni wrthi hi!"

"Beth ydi'r newydd drwg, ac o b'le cest di o?" "Oddi wrth Ceridwen, ei wraig, neu rywun a sgrifennai drosti; ac yn gofyn imi dorri'r newydd trist i chi'ch dau."

"Y mae Idwal, fy mab, wedi ei ladd felly! Ydi o'n wir, Joseff?"

Rhyw edrych i lygad y tân a wnaeth y cymydog, ac ni fedrodd ateb gair.

Cododd Hywel, a cherddodd yn ôl a blaen ar hyd llawr y gegin fel un wedi ei syfrdanu i'r eithaf. Safodd ar ganol y llawr pan glywodd sŵn troed y wraig yn dod o'r cefn.

"Helo! Joseff Ifans," ebr hi.

Sylwodd ar unwaith fod golwg trist ar ei gŵr ag yntau. "Beth sy arnoch chi'ch dau? " oedd ei chwestiwn.

Edrychodd y ddau ddyn ar ei gilydd fel petaent. yn disgwyl y naill wrth y llall i lefaru'r newydd drwg, a'r naill a'r llall yn methu â thorri gair.

Beth sy? Mae rhywbeth wedi digwydd. Mi wn i ar eich golwg."

"Tyd yma, 'ngenath i!" ebr ei gŵr yn dawel a lleddf ei dôn, gan estyn ei freichiau. Rhuthrodd hithau i'w freichiau gan blannu ei dwylo ar ei ysgwyddau.

"Ydi Idwal wedi'i ladd, neu beth sydd?" gofyn- nodd yn wyllt.

Yr unig ateb a gafodd oedd cael ei gwasgu i fynwes ei gŵr.

"Hywel!" oedd ei gwaedd ddolefus, â'i phen yn swp gwyn ar ei wddf.

"Blodwen!" oedd ei ateb yntau, gan ei gwasgu'n dynnach. A churai "dwy galon " yn glosiach i'w gilydd nag erioed o'r blaen.

Hallt oedd dagrau'r cyd-wylo. A thrwm oedd peltiadau y gawod o law taranau ar wydr y ffenestr. Yr oedd Joseff Ifans yn rhy brysur efo'i hances of gwmpas ei lygaid, fel na welodd yntau mo Teigar yn mynd trwy'i gampau wedi dod o'i guddfan.

Lluchiai'r aderyn marw fel pêl ar hyd y llawr, a llamai arno gan goegio mai un byw ydoedd. Taflai ef i fyny ar dro a neidiai arno drachefn.

Yn wir, methai Teigar â gwybod pa ben i'w roi'n isaf gan mor falch oedd o'i brae.