Drama Rhys Lewis/Act 3

Drama Rhys Lewis

gan Daniel Owen

golygwyd gan John Morgan Edwards

ACT III.

YMWELIAD TOMOS BARTLEY A'R BALA.

GOLYGFA 1.—Llety Rhys—TOMOS wedi cyd—deithio â'r students o Gorwen i'r Bala.—taro ar MR. WILLIAMS, cyd—letywr RHYS.—RHYS yn dychwelyd o'i gyhoeddiad, ac yn synnu wrth gyfarfod Tomos.—Trawsfynydd.—Hanes Morgan Llwyd—TOMOS yn dweyd ei farn am y Bala, ac yn mynd am dro.—WILLIAMS eisieu ei smyglo i'r class i'r Coleg.—RHYS LEWIS yn derbyn dau lythyr pwysig.

(Enter WILLIAMS a TOMOS, a'i goler a'i umbrella mawr, a'i barseli).

WILLIAMS,—" Wel, dyma ni o'r diwedd, Mr. Bartley."

TOMOS,—"Tw bi shwar! Ond lle mae Rhys?"

WILLIAMS,—"O, mi ddaw yn y munud. 'Steddwch i lawr."

(TOMOS yn dal y parseli). (Enter y LETYWRAIG).

WILLIAMS,—"Dyma Mrs. Jones, gwraig y ty lodging."

TOMOS,—"Sut yr ydach chi, &c.?"

WILLIAMS,—"Gwnewch fwyd i Mr. Bartley—"

TOMOS,—"O na, yn siwr; mi fytes i'r bara, a'r golwyth bacyn oedd Barbara wedi roi yn y mhoced i cyn cychwyn. Mi ges champion o bryd. Stwff wedi 'i besgi ar datws a blawd haidd, welwch chi."

(Y LETYWRAIG yn ceisio cymeryd y parseli, TOMOS yn ei hatal). (Exit LLETYWRAIG.)

TOMOS,—"A dene wraig y ty? Un glen anwedd ydi hi'n edrach. Mi glywes i James Pwlffordd yn deyd englyn i'r Bala o waith Robin Ddu,—

'Y Bala aeth, a'r Bala aiff,
A Llanfor eiff yn llyn.'

ne rywbeth tebyg i hynne,—hwyrach y'ch bod wedi glywad o, Mr. Williams?

WILLIAMS,—"Do, neno dyn,—(yn edrych drwy'r ffenestr),—Dyma Rhys yn dwad."

(Enter RHYS).

TOMOS,—"Wel, fachgen? Sut yr wyt ti ers cantoedd a miloedd?

RHYS,—"Reit iach, Tomos. Pwy yn y byd mawr fase yn disgwyl y'ch gweld chi yn y Bala?

TOMOS,—"Tw bi shwar! Ond chwech o'r gloch bore heddyw, wel di, pan oeddwn i ar ganol rhoi bwyd i'r mochyn, mi gymes ffit yn y mhen y down i edrach am danat ti. Ond ddylies i 'rioed fod y Bala mor bell. Wyst ti be', mae ene gryn step oddacw yma; a roeddwn i'n meddwl fod ene dren ar hyd y ffordd; ond erbyn dallt, Corwen ydi'r stesion ola. Ond welest ti 'rioed mor lwcus fum i. Yng Nghorwen, mi ddaru Mr. Williams fy 'nabod i, ond mae'n myddangos fod o wedi ngweld i yn y stesion acw, pan oeddat ti'n mynd i ffwrdd. A mi ges ride efo lot o stiwdents, a mi gawsom mygom reit difyr, ond do, Mr. Williams?"

WILLIAMS,—"Campus."

TOMOS,—"Tw bi shwar! Bechgyn clen ryfeddol yden nhw; ond 'rydech chi'n debyg i'ch gilydd, yn od felly. Lle buost ti cy'd, dwad? Lle 'roeddat ti wrthi ddoe?"

RHYS,—"Trawsfynydd."

TOMOS,—"Trawsfynydd? Wel, aros di, nid un oddiyno oedd Morgan Llwyd?"

RHYS.—Ië.

TOMOS,—TWw bi shwar! 'Roeddwn inne'n meddwl. Un garw ydi Morgan Llwyd. Mi fydda i'n wastad yn deyd, bydawn i'n hapno mynd i ryw drwbwl, mai Morgan Llwyd gymerwn. Glywsoch chi am y tro hwnnw yn Rhuthyn, Mr. Williams?"

WILLIAMS,—"Naddo wir, Mr. Bartley."

TOMOS,—"Naddo? Wel, mi ddeyda fo i chi,—mae o cyn wired a'r pader. Wel i chi, 'roedd ene ddyn, adeg y Seisus oedd hi, yn cael 'i dreial am ddwyn bacyn,—bacyn, dalltwch, a 'roedd pawb yn ofni y cawse fo 'i dransportio. 'Roedd y siopwr ag yr oedd y dyn wedi dwyn y bacyn oddi arno, bacyn, cofiwch, wedi pluo Macintaiar i brosiciwtio; a'r dyn, druan, wedi pluo Morgan Llwyd i'myddiffyn o. Wel i chi, 'roedd Macintaiar yn dal ac yn gollwng yn ryfeddol, a 'roedd achos y dyn yn edrach yn ddu anwedd. Ond yn y man, mi ddoth tyrn Morgan Llwyd, a dene fo ati! Mi alwodd ymlaen gigydd, a mi ofynnodd iddo,—' Be' oedd o'n feddwl wrth facyn? 'be'r cigydd, Bacyn ydi 'nhorob,—neu mochyn wedi'i halltu a sychu.' 'Tw bi shwar,' ebe Morgan Llwyd; a mi alwodd y siopwr ymlaen, a mi 'fynnodd iddo fo, 'Oedd y cig yr ydach chi'n deyd fod y dyn yma wedi ddwyn, a oedd o wedi halltu a sychu?' Nag oedd,' 'be'r siopwr. Ffals deitment,' 'be Morgan Llwyd; a mi 'nillodd y case yn syth! Un garw ydi Morgan Llwyd. Dywed i mi, oes ene rai o'i deulu o yn byw yn Trawsfynydd 'rwan?

RHYS,—"Oes y mae, Tomos."

TOMOS,—" Bydase gen i amser, mi faswn yn mynd yno 'u gweld nhw, bydawn i byth o'r fan 'ma! Wyddoch chi be', fechgyn, mae hi'n glos ryfeddol yma; agor y ffenest yna, Rhys. Dydi o ryfedd yn y byd fod chi'ch dau yn edrach mor llwyd,—'does yma lwchyn o wynt. Waeth i chi fyw mewn bambocs nag mewn room fechan fel hon, a'r drws wedi'i gau, a dim ar affeth hon y ddaear yn'i, 'blaw bwrdd a chadeirie a llyfre,—'rydach chi'n bound o golli'ch iechyd! Bydawn i mewn lle fel hyn am ddau ddiwrnod, mi fyddwn farw ar y spot. Wel, Rhys, sut mae hi'n dwad ymlaen? Wyt ti'n leicio dy le ? Wyt ti'n cael digon o brofisiwns yma, dywed ?"

RHYS,—"Mae hi yn dwad ymlaen yn eitha da hyd yn hyn, Tomos. Sut mae Barbara, a sut na fase hi efo chi?"

TOMOS,—"Wel, rhw ddigon bethma ydi Barbara, yn siwr i ti. Mae hi'n cael ei thrwblo yn anwedd gan y riwmatis, a phoen yn 'i lode, a mi ges scyffyl ryfeddol i gael dwad yma heddyw. Mae hi yn cofio atat ti yn ods. Wyst ti be, fum i ddim oddicartre o'r blaen er's pum mlynedd ar hugain."

RHYS,—"Beth ydych chi yn 'i feddwl o'r Bala, Tomos?"

TOMOS,—"Tydw i wedi gweld fawr ohoni eto, ond yn ol hynny weles hi, mae hi'n edrach yn debyg iawn, yn ol'y meddwl i—i dre wedi'i bildio ar ganol cae. Sut ar affeth hon y ddaear na thorren nhw'r coed ene? Ydi'r brain ddim yn drwblus weithie, dwed? Weles i 'rioed o'r blaen res o goed mawr fel coed y Plas ar ganol stryt. Ond 'ddyliwn nad oes gynnoch chi 'run Local Board yma?"

WILLIAMS,—" Mae pobol y Bala yn meddwl llawer iawn o'r coed, Mr. Bartley."

TOMOS,—"Erbyn meddwl, wir, Mr. Williams, synnwn i ddim nad ydyn nhw yn ddigon handi ar ddiwrnod ffair i rwymo catel. Ond mi ddaru nhw yn nharo i yn od pan weles i nhw. Ond dyma ti, Rhys, wyt ti am 'y nghymyd i dipyn o gwmpas i weld y dre? 'Does gen i fawr o amser, a mi fydd acw dy ar ffyrch nes a i 'nol. Oes gynnat ti" amser

RHYS,—"Oes debyg. Mi ddanghosaf gymaint ag allaf. Yr wyf yn cymeryd yn ganiataol eich bod wedi cael bwyd."

TOMOS,—"Do, neno dyn; mi roth Barbara olwyth o facyn a bara i mi fyta ar y ffordd, a mi nes yn champion, syffiasiant i un—dyn."

RHYS,—"Well i mi 'molchi."

TOMOS,—"'Molchi! I be wyt ti isio molchi? Ond wyt ti fel pin mewn papur! 'Does yna yr un specyn armat ti. Wyt ti'n mynd dipyn yn gysetlyd yma, dywed?"

RHYS,— "Fydda i 'run dau funud."

(Ymneillduo am funud).

TOMOS,—"Aros di, Rhys, weles i monat ti yn cymeryd dim byd at dy ben er pan ydw i yma. Ches di ddim bwyd?"

RHYS,—"Do, Tomos, mi ges fwyd yn Rhyd—y—fen."

TOMOS,—"Rhyd—y—fen? Lle mae fan honno, dywed? Ydi hi'n daith?

RHYS,—"Na, ty tafarn ydi Rhyd—y—fen, hanner y ffordd rhwng y Bala a Ffestiniog."

TOMOS,—"Be, be? Ydyn nhw'n lowio i brygethwrs fynd i dyfarne yn y wlad ucha yma? Ond 'does dim harm yn y peth ynddo'i hun, yn ol y meddwli; a mi fyddwn yn wastad yn deyd fod Abel Hughes yn rhy strict efo hynny."

(TOMOS yn tynnu y fowl a'r bacyn i RHYS).

RHYS,—"Diolch yn fawr i chwi, Tomos; a diolchwch i Barbara."

TOMOS,—"Mae i ti groeso, machgen i,—(yn tanio ei getyn).—Mi gychwynna i, fechgyn."

RHYS,—"Hwyrach mai gwell fydda i chi beidio smocio yn y dre, Tomos."

TOMOS,—" Oes drwg am hynny? Ne ai pobol go gysetlyd sydd yn y Bala?

RHYS,—"'Does dim drwg yn y peth, am wn i, Tomos; ond nid oes neb parchus yn gwneyd hynny yma."

WILLIAMS,—"Na, smociwch eich gore, Mr. Bartley. Mae Rhys yn hynod o gysetlyd."

TOMOS,—"Hy—hy! a finne'n clwad mai rhai garw oeddach chi am smocio; ond bid a fynno am hynny, chwedl y dyn hwnnw o'r South, dowch i ni fynd i edrach be welwn Mae gen i eisio gweld tri pheth, Green y Bala, y Llyn, a'r Gloch. 'Rydw i'n cychwyn."

(Exit TOMOS. Plant yn chwerthin oddi allan, a TOMOS i'w glywed yn dweyd,—"Welsoch chi erioed ddyn o'r blaen, blant?")

WILLIAMS (Wedi ymlâdd yn chwerthin),—"Rhys anwyl, dyma'r original mwya weles i 'rioed â'm llygaid. Mae'r bechgyn wedi cael gwerth punt o sport hefo fo o Gorwen i'r Bala, a mae nhw wedi fy siarsio i ddeyd wrthat ti am 'i gadw fo yma cyd ag y medri di. Fedren ni mo'i smyglo fo i'r class, dywed? Mi fydde yn perfect treat."

RHYS,—"Fydde hynny ddim quite y peth. Mae o yn dipyn o brofedigaeth i mi, achos mi fydd raid i mi fynd ag o o gwmpas. Bydase'r creadur wedi gadael y goler fawr yna gartre, mi fase yn dda iawn gen i. Mi fydd pawb yn edrach ar y'n hola ni."

WILLIAMS,—"Paid a chyboli! Fase fo ddim chwarter cystal heb y goler.Mae'r goler yn werth can punt. Ga i ddod hefo chi? Os ca i, mi geiff y mathematics am heddyw'r prydnawn fynd i Jerico.

RHYS,—"Gei di, wir! Yr oeddwn ar fedr cynnyg pum swllt i ti am ddwad i gymeryd peth o'r cywilydd."

(Y LETYWRAIG yn estyn dau lythyr. WILLIAMS yn eu cymeryd).

WILLIAMS—"Rhys Lewis' sydd ar y ddau. Hwde, Rhys, dau fil, mi wn."

RHYS,—(Yn darllen un dan wenu).

WILLIAMS,—"Pa newydd oddiwrth Mary Jane? Ydi hi'n iach?

RHYS,—"Paid a lolian, Williams. Edrych, beth ddyliet ti yw hwn? Gwahoddiad oddiwrth fy hen eglwys, Bethel, i fynd yn weinidog arni."

WILLIAMS,—"Llongyfarchiadau lond gwlad. Unpeth eto, Rhys."

RHYS,—"Beth ydi hwnnw, Williams?"

WILLIAMS,—"Gwraig reit dda."

(Rhys yn darllen y llythyr arall ac yn gwelwi).

WILLIAMS,"—Pam mae dy wedd yn newid, pa newydd drwg?

RHYS,—"Dyma lythyr o garchar Birmingham, yn dweyd fod yno berthynas i mi ar ei wely angeu, ac fod yn rhaid i mi fynd yno ar unwaith i'w weld."

TOMOS(oddiallan),—"Ydach chi ddim yn dwad, fechgyn? 'Rydach chi'n hir iawn."

[CURTAIN.]

Nodiadau