Drama Rhys Lewis/Act 4 Golygfa 2

Drama Rhys Lewis

gan Daniel Owen

golygwyd gan John Morgan Edwards

CRIB WIL BRYAN.

BWRDD BACH, DWY GADER, BOCS I DDAL DESGIL OLCHI, A LLIAN YMSYCHU.

GOLYGFA 2.—Lle mae RHYS yn adrodd beth welodd yn y Carchar.—WIL yn dweyd fath letywraig oedd ganddo.—Yn adrodd ei hanes ar ol gadael cartref.—RHYS yn dweyd ei fod wedi cael galwad gan ei hen eglwys.—WIL BRYAN yn dechreu dwad yn ei ol.—Cynnwrf wrth y drws.—Eu trybini yn 65 Gregg Street.—Cynllunio os cymerid hwy yn garcharorion.—Yr heddgeidwad yn dod i'r ty.—SERGEANT WILLIAMS yn hysbysu ei hun.—Cydgyfarfyddiad hapus.—WIL BRYAN yn dwad yn ei ol.

WIL BRYAN,—"Dyma'r crib iti. Dydw i ddim wedi dechra cadw bwtler eto. Aros di, lle mae'r ganwyll? Dyma hi. Fase'n well i ni beidio mynd at y ty hwnnw, ond pwy fase'n meddwl y base raid i ti gael mynd i hen y ffenestr? Ond be ydi'r row? Be ydi meaning of all this? Spowtia."

RHYS,—"Wel, mi ges lythyr fod 'ne rywun yn y Carchar yna wedi marw, ac yn gofyn am danaf cyn marw. Dois yma ar unwaith, ac aethum i'r Carchar, a phwy oedd yno ond fy ewythr James Lewis wedi marw. Prin y medrwn i gredu ei fod wedi marw o ddifrif; ond mai rhyw gynllun cyfrwysddrwg oedd ganddo i ddyfod allan o'r carchar. Er mwyn bod yn sicr, teimlais ei ddwylaw a'i dalcen, ac yr oeddynt can oered a'r muriau llaith oedd o'n cwmpas. Yr oedd cyn farwed a hoel, ac er ei fod yn ewythr i mi, frawd fy nhad, mae arnaf ofn na ddodwyd ond ychydig o'i waeth rhwng pedair ystyllen. Fedra i ddim llai na theimlo yn falch, nad all ef fy mlino i mwy. Mi ddois allan o'r Carchar, ac mi wyddost y gweddill."

WIL BRYAN,—"Gwna dy hun gartref tra bydda i yn ceisio'r grub yn barod. Dacw le i ti 'molchi yn y fan yna, achos chei di ddim byta yn y nhy i heb molchi, a tithe wedi bod yn handlo corff y son of a gun ene.—(RHYS yn ymolchi, ac yn synnu ynddo ei hun dlodi'r crib).—Wel, mi welaf fod ti'n cymeryd stoc."

RHYS,—"Wel, Wil bach, wyt ti wedi dwad i hyn?

WIL BRYAN—" Dwad i be? I un room? 'Rydw i'n dal fod o'n true to nature. Mae pob creadur 'blaw dyn yn byw mewn un room ar ol iddo adael yr open air, a dydi o ddim ond humbug cael lot o rooms, ond paid di a meddwl mai hard up ydw i, fel y ca i ddangos i ti toc. Dywed y gair,—te neu goffi ?"

RHYS,—"Te."

WIL BRYAN,—"Same here. Daset ti wedi dweyd coffi, does yma ddim yn ty. Does dim isio gwell gwraig na'r landlady yma, ond mae gen i ofn 'i bod hi yn go ffri hefo nhe i. Cyn mynd allan heddyw, mi rois i wybedyn yn y canister 'ma, a mi gawn weld ydi o yno 'rwan, edrych di yr ochr yma, a mi edrycha inna yr ochr yna. Wyt ti yna? 'Rwan. Gone! Dene ti certain proof. Ond arna i mae'r bai, hefyd. Mae'n debyg fod y wraig yn eitha gonest daswn i yn cloi y cwpwrdd. Draw your chair to the table. Mi wela fod yna un drawback,—'does yma ond un gwpan a sowser; ond am y tro, cymera di y gwpan, a mi gymera inne y sowser. Does gen i ddim llefrith chwaith,—ma'r tuberculosis yn enbyd ar y gwartheg yma, ac mae te heb laeth ynddo 'n torri syched yn well lawer, Rhys."

RHYS,—"Wel, 'rwan, Wil bach, dywed dipyn o dy hanes i mi."

WIL BRYAN,—"Wel, mi wyddost pan yr es i oddi cartre. Wel i ti, mi fu dipyn yn galed arna i tan ges i job i ddreivio cab. Mi weithies yn galed, a byw yn gynnil,—a deyd y gwir i it, mi es yn gybydd, ac yr oeddwn i yn cyfri mhres bob nos. Un nosweth, mi ges mod i yn werth £48, heblaw y ceffyl a'r cab, a mi brynnes chwarter o sausage i'm swper; ar ol y swper, yr oeddwn i yn teimlo rwsut yn hapus ac independent. Y sausage nath y job, 'rydw i'n meddwl. Mi ddechreuais fwmian canu, a be ddyliet ti oedd y dune? 'Yr hen flotyn du!' A dydw i ddim yn meddwl i neb 'blaw fi gael bendith wrth 'i chanu hi 'rioed. Pan ddois i at y geirie,—

'Pa sut mae hynt fy mam a'm tad?
Pa sut mae'r stad yn 'styried?

mi ges break-down, a mi ddoth hireth sobor arna i, a mi gries lond y mol. Doeddwn i ddim wedi 'sgrifennu at yr hen bobol er pan es i oddicartre; a wyddwn i ddim oeddan nhw yn cael bwyd, ne oeddan nhw'n fyw. This is not true to nature,' 'be fi, a mi gries spel wedyn, a mi es ati i'sgrifennu at y gaffer i ofyn oedd o yn fyw, sut yr oedd o'n dwad ymlaen, faint oedd amount 'i failure o? A mi rois y llythyr yn y post y noswaith honno. Yr oeddwn i ar dân nes cael ateb, a mi ges by return. Yr hen wraig oedd wedi'i sgrifennu o, achos 'roedd y nhad, medde hi, yn rhy cut up. Ond mi wyddwn mai dodge yr hen wraig oedd hynny, achos dydi'r hen Hugh ddim mor dyner—galon a hi. 'Roedd yr hen wraig yn crefu fel cripil arna i ddwad adre, ac yn deyd mor dda oedd ganddi glywed oddiwrth ei 'mab afradlon.' 'Roedd hi yn gneyd mistake yn y fan ene hefyd! 'Does ene ddim analogy rhwng y Mab Afradlon a fi. 'Roedd tad y chap hwnnw yn wr bonheddig, a mi roth hanner 'i stad iddo fo, a mi wariodd ynte filoedd o bunnau, a mi ath i dendio ar y moch, a mi ath adre mewn rags! 'Roedd 'y nhad i wedi torri i fyny, a ches i 'rioed mo'r chance i wario pum punt o'i arian, a ddaru mi ddim lorio fy hun i fynd i dendio ar y moch, a da'i byth adre mewn rags, mi gymra fy llw! Does ene ddim analogy at all. Wel, £400 oedd failure yr hen law, ac yr oedd y creditors wedi acceptio pum swllt yn y bunt. 'Roedd o'n dwad yn 'i flaen yn o lew, a just ffansia gyfrwystra 'r hen wraig,—mae hi'n deyd yn y llythyr,— Mae Sus yn ferch ifanc o hyd.' Fasa'r gaffer byth yn meddwl am tactics fel ene, wyddost. Mi effeithiodd hynny yn arw arna i, a mi faswn yn rhoi cymin ag oedd gen i am gipolwg arni hi. Ond to make a long story short, mi yrris yn ol i ddeyd nad awn i ddim adre nes bydde nhad wedi talu pob dimai o'i ddyled, a mi ddeydis yr helpiwn i o, a dene sydd yn mynd ymlaen rwan. Mae'r cwbl just a chael ei dalu rhyngom ni."

RHYS,—" Yr oeddwn yn deall fod dy dad bron a thalu ei holl ddyled, ond bychan y gwyddwn i dy fod di yn 'i helpu o. Yr wyt yn gwneyd yn dda iawn, ond fe wnaet yn well pe ddoit adref."

WIL BRYAN,—"Mi ddof rai o'r dyddiau nesaf yma, pan fydd yr accounts yn glir."

RHYS, " Be ddyliet, Wil, yr wyf fi wedi cael galwad i fod yn fugail yr hen eglwys y cawsom ein dau ein magu ynddi. A fuasai ddim yn well gennyf, os atebaf yr alwad yn gadarnhaol, na dy gael di unwaith eto yn aelod ohoni."

WIL BRYAN, "Wait till the clouds roll by. Stranger things have happened. Hwyrach na choeli di mona i; ond mi gymra fy llw, yr ydw i yn credu fod Wil Bryan yn dechreu dwad yn ei ol."

(Cyffro wrth y drws).

WIL BRYAN (yn synn),—"Beth oedd y swn yna, dywed? Ddylies i'n siwr mai y got las oedd ene, having run us down to earth."

RHYS,—"O na, mae'n debyg ei fod yn gweld nad oeddym yn gwneyd drwg, ac wedi ein rhoi i fyny."

WIL BRYAN,—"Never be too sure! Rhai garw ydi'r bobbies yma. Synnwn i ddim na welwn ni o eto. Os daw'r officer yma, be ddeydwn ni wrtho, dywed?"

RHYS,—"'Does dim i'w wneyd ond deyd y gwir, a chymeryd y canlyniadau. Ond mi fynnaf wybod pwy oedd ar y gwely yn y ty yna, dae raid i mi fynd i ben y ffenestr eto."

WIL BRYAN,—"Deyd y gwir! Chreda nhw byth mo'r gwir. Bydae ni yn deyd mai eisio gweld drwy shutters y ffenestr pwy oedd yn y ty ene hefo'r hen Niclas, wyt ti'n meddwl y coelien nhw ni? Dim peryg!

(Enter SERGEANT WILLIAMS yn ddirgel).

SERGEANT WILLIAMS (yn ddistaw),—"Here are my men as safe as rats in a trap. I'll teach them to go prying around honest people's houses at night."

WIL BRYAN,—"Os ffeindiff y got las ni, mi eiff a ni o flaen His Worship,' a mi baliff lot o glwydde am danom ni, a mi gawn 14 days cyn i ti ddeyd Jack Robinson. Mi fydd yn go chwith i brygethwr Methodus fod yn y quad, hefyd. Mae o'n taro i meddwl i ydi Rhagluniaeth wedi penderfynu i bob un o'ch teulu chi gael y fraint o fynd i'r carchar am spel? 'Roedd dy dad a dy ewythr, no offence, cofia, quite at home yno; a dene dy frawd Bob, —un o'r dynion gore allan, mi gafodd yntau spel; a dyma tithe 'rwan. Aros di, fu Paul a Samson,—be oedd 'i enw o, Rhys?—Seilas, ddim mewn durance vile unwaith? Wel, yr ydan ni mor ddiniwed ag oedden nhwthe'u dau. A sut y daethon nhw allan o'r row? Ai nid wrth ganu ? Wel, mi gana inne nes bydd y lle yn speden, mi gymra fy llw!"

SERGEANT WILLIAMS,—" Boys!" (dychryn mawr).

WIL BRYAN," Officer, I must give you credit, you are a smart fellow. But I am at a loss to understand what has been the cause of giving us the honour of this visit?" SERGEANT WILLIAMS,—"Fechgyn, mi welaf mai Cymry ydych."

WIL BRYAN," Holo ! John Jones o Hen Wlad fy Nhadau ! Oes y Byd i'r Iaith Gymraeg Cymru Rydd! Cymru Fydd!"

SERGEANT WILLIAMS,—"Rhys Lewis a William Bryan, os nad ydw i'n methu ? Rhys, a ydych yn fy adnabod?

RHYS,—"Nag ydw i'n wir."

SERGEANT WILLIAMS,—"Bryan, a ydych chwi?"

WIL BRYAN—"To be sure! Bydawn i byth yn bren gwely os nad y chi ydi Sergeant Williams. Wel, sut yr ydach chi yr hen A 1? Take a seat." (Gan estyn ei gadair iddo ac eistedd ar y bocs ei hun).

SERGEANT WILLIAMS,—"Yr ydych chwi'n debyg iawn i chwi eich hun o hyd, William."

WIL BRYAN,—"Wel, mi fuase'n rhyfedd iawn i mi fod fel neb arall, Sergeant. Yr ydych chwi wedi newid yn fawr."

SERGEANT WILLIAMS, "Chwith iawn yw byw mewn mwg tref yn lle awelon iach Cymru."

WIL BRYAN,—"Sylwi 'ron i fod eich trwyn chwi'n gochach lawer nag oedd o."

SERGEANT WILLIAMS,—"Wyddoch chi pwy oedd yn y ty hwnnw, Rhys Lewis?"

RHYS,—"Mi wn fod yr hen Niclas yno."

SERGEANT WILLIAMS,—" Ydi, ac y mae eich tad yno hefyd.—ar ei wely angau."

WIL BRYAN," It never rains but it pours! Newydd i ti fod yn gweld corff d'ewythr yn yr Old Bailey, dyma'r newydd yn cyrraedd fod dy dad yn cicio'r bwced mewn private house."

SERGEANT WILLIAMS,"Fuasech chi yn leicio ei weld o?"

RHYS, "Na fuaswn! Ond yr ydw i wedi gwneyd addewid,—Buaswn."

WIL BRYAN,—"Ie, cyn iddo'i gloewi hi."

SERGEANT WILLIAMS,—"Mi ddof hefo chwi."

RHYS, "Wel, mi awn; ond aros di, Wil, 'does gen i ddim llawer o amser i ddal y tren, achos rhaid i mi fynd yn ol i'r Bala yn ddiymdroi, am fod yr Exam. gennon ni drwy'r wythnos nesaf."

WIL BRYAN,—"Wel, paid a synnu os bydd yours truly yn troi adref yn fuan, achos rydw i yn mawr gredu fod Wil Bryan yn dwad yn ei ol."

(Sefyll ar eu traed).

[CURTAIN.]

Nodiadau