Dringo'r Andes/Cyn Y Diluw

← Penodau

Dringo'r Andes gan Eluned Morgan

Wedi'r Diluw →

DRINGO'R ANDES.

—————————————
—————————————

PENNOD I

CYN Y DILUW

 CHYDIG dros bedair blynedd yn ol, brithid colofnau newydduro: Cymru à lo speckle hanes y llifogydd dinistriol ym Mhatagonia bell. Nid pawb sy'n gwybod, hwyrach, mor agos yw'r cysylltiad rhwng Cymru a Phatagonia; ond yn un o ddyffrynnoedd ffrwythlon y wlad eang honno mae dros dair mil o Gymry wedi sefydlu Gwladfa Gymreig ar lan yr afon Camwy; ac hyd nes y daeth y dwir diluw yr oedd y dyffryn tawel yn ddarlun gwych o'r hyn allai diwydrwydd a dyfais y Cymro ei gyflawni mewn estron fro. A rhyw ymgais carbwl yw cy hyn o bennod i geisio desgrifio y Dyffryn cyn ac wedi'r diluw.

Fel un o blant cynhenid y wlad, ac fel un a fu yn bed llygad-dyst o'r holl ddinistr a'r trueni, diau fod i mi gymwysderau arbennig, ond yn anffortunus mae eisieu cymwysderau ereill i ddesgrifio stormydd bywyd.

Cyn eich arwain drwy'r diluw, hoffwn roi i chwi gip— drem frysing o Ddyffryn y Gamwy fel yr oedd cyn y diluw —dyffryn bychan gwastad rhwng bryniau graeanog, yn rhyw dringain milltir o hyd wrth bedair o led, a'r afon Camwy yn rhedeg drwy'r canol: hen afon fawr, droellog, Maling at its lang hamddenol pan yn ei hiawn bwyll, a'r helyg wylofus yn tyfu ar ei glannau gan chwareu mig â'r pysgod rhadlon ddeuant am wib i'r wyneb i wel'd yr haul.

Gwastad iawn yw y dyffryn, a chyn ei sefydlu gan y gwladfawyr yr oedd yn hollol ddigoed, oddigerth y coed ar lannau yr afon; ond erbyn blwyddyn y diluw yr oedd yno filoedd lawer o goed ar hyd a lled y dyffryn, wedi eu plannu gan y ffermwyr Cymreig, yn ceisio gwneud eu cartrefi fel bythynnod gwynion Cymru, yn nythu mewn llwyni coed. Ac yn wir, yr oedd golwg hapus, lwyddiannus arno—y ffermdai clyd o briddfeini neu gerryg, y caeau destlus, y berllan a'r ardd gylch y tŷ,—y daoedd porthiannus yn blewynna'r melusion, y ffarmwr diwyd yn dilyn ei arad ddwbwl yn hyderus baratoi ei dir erbyn y delai'r amser i fwrw'r hâd i'r ddaear; y plant ar eu ceffylau chwim yn cyrchu tua'r ysgolion mewn hwyl ac afiaith, please yn chwareu mabol gampau ar y ffordd; y mån bentrefi hal yn llawn brwdfrydedd gyda'u cyrddau llenyddol, y corau yn dechreu ymgasglu ynghyd er paratoi ar gyfer y frwydr eisteddfodol oedd i fod yn ystod y gaeaf—rhyw fywyd ac afiaith ymhob peth, fel pe byddai ffawd yn dechreu gwenu ar yr hen Wladfa wedi llawer o helbulon a gorthrymderau. Ond—diwrnod machlud haul oedd hi er hynny. "Canys yn y dydd hwnnw y rhwygwyd holl ffynhonnau y dyfnder mawr, a ffenestri y nefoedd a agorwyd, a'r gwlaw a fu ar y ddaear ddeugain niwrnod a deugain nos."

Dechreuodd y gwlaw ym mis Mai; nid oedd neb yn synnu at y gwlaw ar y cychwyn, canys dechreu ein gaeaf ni yw Mai, a byddai'r gwlaw yn dod yn ei dymor, a phawb yn paratoi ar ei gyfer. Ond yn y flwyddyn 1899 ni chafwyd ffordd sych dramwyol o fis Mai hyd ddiwedd Tachwedd. Gwlawiai am ryw bythefnos yn ddwys-ddyfal, yna delai'r haul allan yn ei ogoniant, a'r wybren las uwchben yn edrych mor hafaidd a siriol fel y gallesid tybied. fod y cyfan drosodd am ysbaid maith. Ond ail-ddechreu wnae cyn pen ychydig ddyddiau, nes erbyn canol Mehefin yr oedd y dyffryn fel cors, a thrafnidiaeth a masnach wedi eu parlysu.

Yn araf ond sicr fe godai'r afon, a'r dwr llwyd-felyn yn corddi yn chwyrn ar ei ffordd tua'r môr. Dechreuai tun rhai o'r hen sefydlwyr ddarogan fod llif yn agosâu, canys cawsid llifogydd bychain ym mlynyddoedd cyntaf y Wladfa: ond gwenu'n anghrediniol a wnae'r mwyafrif, gan dybied mai rhyw dymor ychydig yn wlypach nag arferol ydoedd, ac y deuai haul ar fryn eto. Ond dal i wlawio yr oedd, a'r afor yn dal i godi, ac yn y mannau isaf ar y dyffryn yr oedd eisoes wedi torri dros ei cheu-l lannau; ond yr oedd y Dyffryn Uchaf, a'r mwyaf ffrwyth- lon, yn ddiogel hyd yn hyn. Yr oedd yno gannoedd o Gymry dewr yn gweithio ddydd a nos ar genlannau'r afon i gadw'r gelyn rhag dinistrio eu cartrefi clyd.

Nid oedd yr hin yn oer fel arferol, ac nid oedd chwa o wynt yn cynhyrfu mân donnau'r afon, nac yn sibrwd ym mrig y coed: y wybren lâs ddigwmwl wedi troi yn un cwmwl mawr caddugawl. Ni welwyd haul y dydd na ser y nos am yn agos i bedwar mis. Disgynnai'r gwlaw o ddydd i dydd ac o nos i nos mewn distawrwydd ofnadwy.

Yr oedd hyd yn oed yr anifeiliaid fel pe'n deall fod rhywbeth allan o le; ymgynullent yn yrroedd mawrion ar yr ucheldiroedd gan sgrwtian yn anfoddog yn y gwlybaniaeth oedd mor ddieithr iddynt. Cwynfannai'r defaid yn ddolefus ar y gwastadeddau corsiog mewn hiraeth am ddaear gadarn a chorlannau diddos. A thrwy'r dyffryn i gyd yr oedd pob calon yn curo mewn pryder ac ofn.

Ar y 15fed o Orffennaf, ar nos Sul fythgofiadwy, disgynnodd y dinistr ar y dyffryn tawel gyda rhuthr dychrynllyd, gan ysgubo ymaith mewn ychydig oriau. lafur ac aberth deg mlynedd ar hugain.

Noson ddu, ddiloer, yn nyfnder gaeaf, a'r gwlaw yn dyfal ddisgyn,—carlamai'r bechgyn glew ar eu ceffylau heinyf drwy'r cyfan o dŷ i dŷ, ac o bentref i bentref, a'r un oedd y gri ymhob man, "Ffowch am eich einioes, mae'r dwr yn dod!"

Y tadau a frysient i'r caeau i gyrchu'r ceffylau i'w dodi yn y wagen, a'r mamau dychrynedig a godent eu rhai bychain o'u cwrlid clyd, cynnes, gan frysio i'w dilladu oreu y gallent; y gwyr ieuainc a'r gwyryfon gasglent ynghyd y daoedd i'w gyrru tua'r bryniau, rhag eu colli yn y dyfroedd. Ond pwy all ddesgrifio y mudo rhyfedd hwnnw? Dim. ond chwarter awr o rybudd a geffid yn aml, a rhaid oedd ceisio gofalu am ymborth a dillad i gadw newyn ac oerni draw; ond yn aml iawn, cyn y byddai'r wagen wedi cychwyn, byddai y dwr wedi cyrraedd,—chwip ar y ceffylau ffyddlon, ac yna i ffwrdd am einioes, a'r dwfr diluw fel mynyddau o'u hôl.

Nid hanes un person nac un teulu sydd yma, ond hanes tair mil, yn wŷr, gwragedd, a phlant bychain. Ac i ba le yr oeddynt yn mynd, a sut le oedd eu lloches ? Dim ond y bryniau moelion graeanog gylchynnent y dyffryn, lle nad oedd cysgod coeden na gwrych,—a chofiwch mai nos oedd hi, a'r gwlaw yn dal i dywallt yn ddidosturi ar y ffoaduriaid dychrynedig.

Yr oedd miloedd o anifeiliaid ar y bryniau erbyn hyn hefyd, a phob un yn dweyd ei gwyn yn ei iaith ei hun. Ond uwchlaw'r cyfan clywid swn y dinistrydd; rhuai fel llew ysglyfaethus ar ei daith drwy'r goedwig. Clywid y tai yn syrthio o un i un, a phob calon yn gofyn yn ei hing, tybed ai cartref clyd ei pherchen oedd hwnna, ac yn cofio am y mil myrdd creiriau teuluaidd nas gwelid byth mwy.

Ond, drwy drugaredd, nid oedd llawer o amser na hamdden i feddwl; yr oedd yn rhaid trefnu rhyw gysgod i'r gwragedd a'r plant. Ac mewn llawer dull a modd y gwnaed hynny ar hyd a lled y dyffryn yn ystod misoedd y diluw, yn ddigon amrywiol i ysgrifennu llyfr arnynt. Credaf fod trigolion gwledydd newyddion yn fwy cyflym eu hamgyffrediad gyda phethau y bywyd beunyddiol;hes dyfeisiant bob math o bethau i ddod allan o ddyryswch neu benbleth: mae'r lanci dyfeisgar wedi profi hynny y distraction tuhwnt i amheuaeth erbyn heddyw.

Wele'r Wladfa bellach yn pabellu ar ben y bryniau, ac yn disgwyl am y wawr, ac ni fu gwylwyr mwy pryderus ar gaerau unrhyw wersyllfa erioed. Yr oeddynt yn dyheu am y wawr, ac eto yn ei hofni ag ofn mawr iawn. Fel pe mewn gwawd, fe gododd yr haul yn ei holl ogoniant arferol y bore cyntaf yma, ynte ai fel cennad hedd a gobaith y daeth? canys diau i'w belydrau siriol fod yn nerth i lawer calon ysig yn y dydd du hwnnw.

'Rwy'n digalonni wrth feddwl tynnu'r darlun, ddarllenydd tirion: mae mor amhosibl ei sylweddoli ond i'r rhai fu'n dystion mud o'r trueni. Ond nid llawer o ddim. ond dwr oedd i'w weled yn ystod dyddiau cyntaf y lli: cyrhaeddai o fryniau i fryniau, heb son am afon na chamlas, na thai na thiroedd, d'm ond brig y llwyni coed yma ac acw fel mân ynysoedd ynghanol y môr. Dadleuai'r plant a'u gilydd er ceisio penderfynu lle y dylasai eu cartrefi fod: byddai ambell dŷ cadarnach na'r cyffredin wedi sefyll hwyrach, a dim ond y tô a'r simneiau yn y golwg.

Pe daethai estron i ben y bryniau ar ddamwain, hawdd fuasai iddo ddychmygu mai bau mawr oedd y dyffryn, yn llawn o gychod pysgota, canys yr oedd yno lawer iawn o bethau yn nofio ar wyneb y dwr; ymddanghosent o bell fel cychod, ond pan elid i lawr i'r pentref agosaf, sef y Gaiman, lle nad oedd y dyffryn onid rhyw ddwy filltir o led o fryn i fryn, ceid eglurhad buan a thrist ar y cychod. Yr oedd pont fawr gref yn croesi'r afon yn y Gaiman, ac yn ystod dyddiau cyntaf y lli cedwid cwmni o ddynion ar y bont ddydd a nos, rhag fod y teisi gwenith, a'r teisi gwair, a'r dodrefn, a'r celfi amaethu, ddeuent yn llu gyda'r dwr yn ei blocio a'i hysigo. Ie, dyna oedd y cychod-holl gynnwys y cartrefi clyd yn mynd tua'r môr.

Ffoasai ugeiniau o deuluoedd i'r Gaiman gan feddwl fod pentref ar y llethr felly yn berffaith ddiogel, a dyna oedd syniad y pentrefwyr hefyd, canys nid oeddynt yn cyffro fawr i symud, ond yn gwneud eu goreu i gynorthwyo eu cyfeillion anffodus.

Ond ar hanner nos y bu gwaedd!—Wele mae'r dyfroedd yn dyfod! a bu'r dychryn a'r rhuthr mor fawr nes yr aeth yn ddyryswch difrifol, pawb yn ffoi heb geisio achub dim; ond cofiwch mor gul oedd y dyffryn fan hyn, a'r dwr wedi bod yn cronni am ddyddiau, a phan dorrodd, yr oedd fel y Bay of Biscay mewn storm. Cyn pen hanner awr nid oedd ond rhyw hanner dwsin o dai yn sefyll yn y pentref i gyd. Ysgubfa ofnadwy oedd honno, ond cawn weled ei gwaith eto wrth fyned ar i lawr.

Oni bae fod acen y Gymraeg i'w chlywed wrth deithio ar hyd y bryniau, gallesid tybio fod llwythi lawer o hen frodorion y wlad wedi dod ar ymweliad ac yn pabellu ar yr ucheldiroedd, canys dyna oedd i'w weled ar hyd y triugain milltir, pebyll o bob lliw a llun—gwagenni a cherbydau, corlarrau wedi eu gwneud o ddrain y peith, prairie lle 'roedd y merched a'r plant yn godro'r da, a'r dynion yn dal eu ceffylau ac yn corlarru'r defaid y nos. Canys nid pobl i blethu dwylaw mewn anobaith a dweyd fod y byd ar ben yw Cymry Patagonia, ond pobl wedi wynebu llawer storm, ac wedi dysgu gwreud y goreu o'r. gwaethaf.

Wedi teithio ryw 30 milltir ar i lawr o ben uchaf y dyffryn, deuir i Drelew, prif bentref masnachol y Gamwy, a therfyn ein rheilffordd fechan; a dyna'r unig fan drwy y dyffryn a achubwyd rhag y dinistr, a thrugaredd fawr oedd hynny.

Ar hyd y ffordd arferol nid oes ond rhyw naw milltir rhwng Trelew a Rawson, prif dref y Diriogaeth, ac eisteddfa'r Rhaglawiaeth: ond i fyned yno ym misoedd y lli Thaid oedd teithio dros y paith anial am ddeg milltir ar hugain, ac wedi cyrraedd yno, dyna olygfa druanaidd a geffid.

Dyma oedd Canan yr hen Wladfawyr 35 mlynedd yn ol: yma y dechreuasant sylweddoli rhai o ddyheadau a breuddwydion eu bywyd; yma yr adeiladasant eu bythynnod cyntaf o dywyrch a gwellt, a'u toi à brwyn a helyg, gan dorri'r coed a chasglu'r brwyn, a dewis eu tiroedd heb ofyn caniatad i neb pwy bynnag.

grab Yma y gwelsant yr Indiaid gyntaf: mintai fawr o honynt yn cyrraedd ryw nawn-gwaith tawel, a golwg wyllt, beryglus arnynt gyda'u gwisg groen a'u gwallt du hir, a'u meirch nwyfus wedi eu gwisgo mor orwych gyda charpedau amryliw, a ffrwyni a gwrthaflau arian yn fflachio ym mhelydrau'r haul. Bu dychryn mawr yn y gwersyll bychan gwledfaol y dydd hwnnw; anawdd gwybod syndod pwy oedd fwyaf, eiddo'r Indiaid wrth weled cymaint o bobl wynion, ynte eiddo'r Cymry wrth weled cymaint o bobl felyn. Ond dydd gwyn iawn fu yn hanes y Wladfa, er hynny,-dydd ffurfio cyfeillgarwch rhwng yr Indiad a'r Cymro bery'n bur mi obeithiaf tra bo brodor yn troedio'r peithdir.

Eithr ymhell cyn blwyddyn y lli, mudasai y Cymry o un i un i'w ffermydd ar hyd a lled y dyffryn, gan adael yr hen gartref cyntefig i fynd yn eiddo'r Hispaeniaid a'r Italiaid. Yr oedd wedi tyfu yn dref weddol lewyrchus, a channoedd o dai heirdd ynddi, a chan ei bod wedi ei hadeiladu ar lan yr afon, yr oedd perllannau a gerddi hyfryd o'i chylch ymhob man. Cyrhaeddodd y dwr i Rawson tua'r 22ain o Orffennaf; yr oedd wedi cael wythnos o amser i gasglu ei nerthoedd ynghyd, a rhuthrodd ar y dref fel bwystfil theibus ar ci ysglyfaeth. Yr oedd yn noson ystormus, ddrycinog; chwythai'r gwynt yn ei anterth, dylifai'r gwlaw yn ddi- drugaredd, rhuai'r dwr fel taranau, clywid swn y tai yn cwympo o un i un fel swn magnelau lawer, fel erbyn toriad gwawr nid oedd mur yn sefyll ar yr holl wastadedd, od dim ond temenni o falurion.

Gan fod yn y dref lawer o fásnachdai, bu'r golled yn ddinistriol iawn i lawer Eidalwr diwyd, canys un prysur iawn yw'r Italian; mae fyny fel ehedydd yn y bore, a phob amser yn canu, ac fel y Cymro, mae ei gân yn wastad yn y cywair lleddí. A pha ryfedd onide? Mor helbulus a thrist yw ei hanes, a chymaint o filoedd o honynt sy'n alltudion o'u gwlad, a'u hiraeth yn angherddol am gael dychwel eto cyn delo'r alwad olaf. Dyhead ac uchelgais pob Eidalwr yw crynhoi digon o arian i fynd yn ol i/o collect Italia i dreulio dyddiau henaint, ac fe synnech gyn lleied sydd yn ei foddloni, canys gall Eidalwr fyw yn hapus a chysurus lle y byddai Cymro neu Sais farw o newyn. Nid yw byth yn digalonni: plentyn yr haul ydyw, ac y mae gwenau'r haul yn wastad er ei wyneb.

Melus cael dweyd, yn swn y storm fel hyn, na ddigalonnodd Cymry'r Gamwy ychwaith, er mor anobeithiol yr olygfa o ben y bryniau moelion. Wedi i'r hen afon ymbwyllo, ac i'r ffurfafen lasu, ac i'r dyffryn adgyfodi o'i ddyfrllyd fedd, yr oedd y Wladfa fel cyniweirfa morgrug. pawb wrthi a'u holl egni yn cario priddfeini a choed, brwyn a helyg, i ben pob bryn, ac yno yn adeiladu bwthyn unnos i lechu hyd doriad gwawr y dyfodol gwell. Ac ni fu eu ffydd yn ofer; mae'r nef yn gwenu heddyw ar blant y tonnau, a grawn aeddfed Ionawr yn gwledda'n helaeth ar waddod y diluw.