Geiriadur Bywgraffyddol o Enwogion Cymru 1867-Cyf I/Arthur Frenin

← Arthur, Parch D

Geiriadur Bywgraffyddol o Enwogion Cymru 1867-Cyf I gan Josiah Thomas Jones

Arthwys

ARTHUR FRENIN, ydoedd fab Meurig ab Tewdrig, tywysog y Prydeiniaid Siluriaidd, yn nechreuad y chweched ganrif, yr hwn mae'n debyg yw yr Uthyr, neu yr Uther, oedd o fri mawr yn yr hen ffug chwedlau; enwad mae'n debygol, o roddwyd iddo o herwydd ei orchestion rhyfeddol yn ei frwydrau a'r Sacsoniaid. Yn mherthynas i'w fam, yr ydys mewn anwybod pwy ydoedd, ac nis gellir ymddibynu ar chwedl Geoffrey o Fynwy, yr hwn a ddywed genhedlu o Feurig Arthur yn anghyfreithlon, yn ei gyfrinachau â thywysoges brydweddol o Gernyw. Dywedir fod ganddo chwaer o'r enw Anna, yr hon a briododd Llew, brawd Urien, penaeth y Prydeiniaid Cumbriaidd; a'r Anna hon ydoedd fam Medrod, yr hwn a luniodd lawer o fradwriaethau yn erbyn ei ewythr Arthur, fel y sylwir rhagllaw. Yn ol a ddywed haneswyr, ganed Arthur yn Tindagel, yn Nghernyw, yr hon wlad a gyfaneddid y pryd hyny gan bobl o'r un cyff, mewn arferiad o'r un iaith, ac yn blaid yn yr un cyngrair er gwrthsefyll gormes y Sacsoniaid. Ac wrth ystyried hyn, nid ydyw yn annhebygol na fyddai Meurig yn cael ei arwain, yn neillduol ar achosion ei hyntiau milwraidd, i gyfaneddu ar brydiau yn y parth hwn o'r wlad. A dywed y Trioedd fod gan Arthur lys yn Nghernyw, a elwid Celliwig; ond pa un ai yr un ydoedd hwn a Tindagel, y mae yn anhawdd ar y pryd hwn ddywedyd. Am ddyddiau ieuengaidd Arthur, a'i ddysgeidiaeth foreuol, nid oes ond ychydig i'w fynegu; ond iddo pan yn ieuanc gael ei ddysgu mewn arferion milwraidd a ellir gasglu oddiwrth natur yr amserau, yn nghyd Ag iddo yn moreuddydd ei oes gael ei ddethol i arglwyddiaethu ar y Prydeiniaid. Ac y mae yn debygol, wrth ystyried cymeriad ei dad Meurig, yr hwn oedd ya dra selog i ledaenu egwyddorion Cristionogaeth yn mhell ac yn agos; a'r hwn hefyd a sefydlodd ysgoldy Llancarfan, yn Neheudir Cymru, nad esgeuluswyd, hyd yr ydoedd alluadwy, argraffu ar feddyliau Arthur bethau pwysig crefydd, yn ol eu hymarferiad yr oes hono. Yn nghylch y flwyddyn 517, galwyd Arthur, trwy gyd-ddewisiad, i lywyddu Prydain, ac i arwain ei byddinoedd yn erbyn galluoedd cynhyddol yr estroniaid Sacsonaidd, un wedd ag y gwnaed mewn amserau boreuach, pan y penodwyd Caswallon a Charadog yn awr galed cyfyngder, i wrthwynebu arfau cedyrn a llwyddianus y Rhufeiniaid. Yn ol hanes rhai, nid oedd Arthur y pryd hyn dros bumtheg mlwydd oed, er yr arferai ei awdurdod fel tywysog cyn hyn dros ei dreftadaeth ei hun yn Neheudir Cymru. Coronwyd ef gyda mawredd a gorwychder mawr gan Dyfrig, archesgob Llandaf, yn Nghaerlleon-ar- Wyag, ger gwydd amryw o dywysogion Prydeinaidd, y rhai a alwyd yn nghyd er cadarnhau etholiad y wladwriaeth. Ac y mae yn naturiol i gasglu oddiwrth ansawdd y wlad pan ddyrchafwyd Arthur i'r deyrngadair, y byddai i'w deyrnasiad gael ei nodi â llawer o ymladdfeydd a thywallt gwaed. Yn Ngogledd Lloegr, yn Nghymru, ac yn Nghernyw, yr ydoedd y Prydeiniaid yn wrol ac yn lluosog iawn; ac aml yr ymruthrent ar eu gelynion, ar mor ddewr yr ymladdent. Y mae Neunius yn ei hanes, pan yn crybwyll gorchestion Arthur, yn cyfrif deuddeg o frwydrau penodol, yn mha rai yr arweiniodd ac y rheolodd efe ei fyddinoedd yn erbyn y Sacsoniaid. Ond y mae yn anhawdd iawn ymddiried i hen hanesyddiaethau, yn neillduol pan brofir eu bod yn cynwys chwedlau celwyddog mewn lluosogrwydd; eto y mae yn gredadwy oddiwrth gyd darawiad hen awduron, fod Arthur wedi ymgydio mewn llawer cad â'r gelyn, yn nghyd a bod ei hyntiau milwraidd yn gyffredinol yn cael eu coroni â llwyddiant. Ond dywedir mai y frwydr benaf a ymladdodd efe oedd hono ar fryn Baddon, yn nghymydogaeth Nânt Baddon (Bath.) Yn ol yr awduron mwyaf credadwy, hon ydoedd y frwydr benigol gyntaf a ymladdwyd gan Arthur â'r Sacsoniaid, yn y flwyddyn 520, dair blynedd wedi ei etholiad, a'r ddeunawfed o'i oed. Y Sacsoniaid a arweinid gan y gwrol Cerdic, ymladdwr dewr a chynefin â rhyfel; ond wedi ymgydio o'r ddwy blaid, Arthur, yn ddiystyr o ofn, a chan watwar arswyd, a dynai ei gleddyf o'r wain, a buan y syrthiai y gelyn yn archolledig gan rym ei ergydion, fel y dywedir iddo a'i law ei hun ddieneidio naw cant a deugain o honynt! Ac wrth weled eu llywydd ieuanc yn effeithio y fath alanasdra, syrthiodd yr un ysbryd ar y milwyr, fel wedi gadael miloedd yn lladdedig ac yn archolledig, bu Cerdic dan yr angenrheidrwydd o encilio, a'r gweddill o'i fyddin gydag ef, gan adael Arthur i gyhwfanu baniar buddugoliaeth ar y bryn, ac i fedi effeithiau yr orfodaeth fawr hon. Nid oedd i'w weled yn ngwersyll y Prydeiniaid ond cwcyllau llawn o flodau; ac ni chlywid ond twrf bloeddiadau y byddinoedd yn dyrchu molawd Arthur, am eu tywys a'u llywyddu i lwyddiant. Wedi y frwydr gwnaeth gyngrair â Cerdic, yr hwn fu dan yr angenrheidrwydd o gydnabod anymddibyniaeth Arthur yn ei arglwyddiaeth o'r ddau tu i'r Hafren. Y mae yn gwbl annichonadwy coffau brwydrau ereill Arthur yn rheolaidd, rhwng brwydr Bryn Baddon a'r un angeuol yn Camlan. Amryw yn ddiau a ymladdwyd â'r Sacsoniaid, yn gystal ag ereill a achoswyd o herwydd rhwygiadau gwladol y Prydeiniaid eu hunain. Nodir dwy gan Llywarch Hen, y bardd, ei gydoeswr; un yn Llongborth, a'r llall ar y Llawen. Am frwydr Llongborth, (yr un, medd rhai, a Phortsmouth,) yr ydoedd yn waedlyd uwchlaw darluniad, yn ol yr ymddengys oddiwrth gyfansoddiad barddonawl Llywarch Hen; ac er fod ymadroddion mawreddog barddoniaeth yn myned dros y terfynau, eto hawdd canfod natur pethau yn narluniadau beirdd. A rhaid fod y frwydr hon yn echrydus, amgen ni ddywedasai Llywarch fod y milwyr yn ymgydio hyd eu gliniau mewn gwaed; ac am elorau yn llwythog o laddedigion dirif. Ni ddywedir am ganlyniadau uniongyrch y frwydr; ond y mae gwythien barddoniaeth Llywarch yn rhoddi lle i gasglu, mai Arthur a'i filwyr a gawsant reolaeth y maes, ac iddynt gael yr hyfrydwch o weled y gelyn yn cymeryd y traed, ac yn ymddeol o'u gwydd. Am frwydr Llawen, y mae yn gorwedd mewn tywyllwch, fel mai rhyfyg o'r mwyaf fyddai ychwanegu, mwy nag i Arthur ymddwyn yn deilwng o'i gymeriad, a chwareu y gwron, yn ol ei arferiad gyffredin. Ond y mae gwyr o fri yn mhob oes mewn llai perygl oddiwrth elynion agored nag oddiwrth gyfeillion bradwrus; ac felly y profodd Arthur. Mynegwyd eisoes fod ganddo nai fab ei chwaer Anna, o'r enw Medrod; yr hwn fel yr ymddengys, a gymerwyd yn ieuanc i lys ei ewythr, lle yr enillodd fri nid bychan o herwydd ei ymddygiadau moesgar, yn gystal ag am ei wroldeb milwrol. Ac oddiar yr ystyriaethau hyn ei ewythr a roddodd iddo ymddiried o bwys. Ond ar un achlysur, pan oedd y brenin yn gorfod gadael ei lys i fyned i'r rhyfel, penododd ei nai i weinyddu fel rhaglaw yn ei absenoldeb. Eithr Medrod, yn lle bod yn ffyddlawn yn yr ymddiried a roesid iddo gan ei ewythr, a ddefnyddiodd y cyfleusdra i ffurfio brad yn ei erbyn, gan gymeryd i'r gyfrinach un arall o wyr y llys, a elwid Iddog. Ac nid hir y bu y brad dirgelaidd hwn heb dori allan mewn gweithredoedd cyhoeddus o wrthryfel. Ac y mae yn debygol i Medrod trwy ei ddawn crybwylledig o foddio dynion, enill cryn rifedi o'i gydwladwyr i bleidio ei anturiaethau. Ei weithred gyntaf o gamwri ydoedd anrheithio tiroedd y brenin yn Nghornwal; a dywedir i hyn gael ei gyflawni mor llwyr, fel nad arbedwyd dim a ellid ei ddyfethia. Ac fel pe na buasai hyny yn digoni ei fariaeth, dywedir iddo halogi Gwenhwyfar, gwraig y brenin! Ond nid hir y bu ei ddyhirwch heb ddyfod yn hysbys i'w ewythr, yr hwn pan glywodd am ymddygiadau bradwrus Medrod, a benderfynedd ddial yr unrhyw i'r eithaf; ac i'r perwyl hwnw ymosododd yn ddioed ar diriogaethau treftadol y bradwr yn y Gogledd, gan eu difrodi mor llwyr ag y difrodasid yr eiddo ef ei hun yn Nghornwal. Y difrodiadau hyn o'r ddau tu a roddasant achlysur i ymddialau mwy cyffredinol; Medrod, i ychwanegu dial at fradwriaeth, a gysylltodd ei hun a'i bleidwyr â byddin y Saeson, i ymladd yn erbyn Arthur a'i gydgenedl; ac y mae yn ymddangos i hyn fod yn achlysur o amryw frwydrau rhwng y ddwy blaid; ac er mai y Cymry yn gyffredin oeddynt fuddugol yn y brwydrau hyny, eto yr olaf o honynt a amddifadodd y genedl o'i phenigamp ryfelwr; a hono a elwid "Brwydr Camlan." Pa faint bynag o aneglurdeb sydd yn cymylu rhanau ereill o fywyd Arthur, y mae tystiolaethau dibetrus yn profi mai y frwydr uchod a derfynodd ei yrfa ; a hono a ddygwyddodd, mor agos ag y gellir casglu, tua'r flwyddyn 542. Mae yr hen ysgrifeniadau Cymreig, barddonol a hanesiol, yn gydsain mewn perthynas i'r amgylchiad hwn. Eto y mae amrywiaeth barnau yn nghylch sefyllfa y lle a elwir Camlan; rhai a haerant mai yn Ngogledd—barth Lloegr yr ydoedd, ac ereill mai yn Nghornwal. Pa fodd bynag, y mae tystiolaethau yn mantoli gyda y dyb olaf, gan roddi ar ddeall mai bro enedigol Arthur a fu hefyd ei fro farwolaethol. Desgrifir y frwydr hon fel un o'r rhai mwyaf gwaedlyd a gofnodir mewn hanesyddiaeth, canys y mae y Trioedd yn dywedyd na adawyd dim ond tri o'r rhyfelwyr yn fyw, er fe allai mai math o ormodiaith yw hyny, er rhoi desgrifiad mwy alaethus o'r alanas. Ond beth bynag am hyny, cyfarfu Medrod yma a thaledigaeth ei frad; syrthiodd ar faes y frwydr; ond nid cyn bod Arthur hefyd wedi cael archoll farwol, a hyny medd rhai, trwy ddwylaw ei nai ysgeler ei hun! Dyma fel y darfu am brif ryfelwr y Cymry, a chydag ef am fawrfri y genedl fel pobl annibynol; canys o hyny allan ymddengys i rwysg y Saeson gynyddu yn raddol, nes o'r diwedd iddynt ddifeddianu y cyndrigolion o'u treftadaeth gysefin, a'u cyfyngu o fewn cyffiniau Cymru. Dywed yr hanesion ddarfod i gorff Arthur gael ei gymeryd o faes Camlan, a'i gladdu yn Ynys Afallon (Glastonbury,) yn swydd Somerset, ac i'r brenin Harri II. ryw dro pan ar ymweliad a Chastell Cilgeran, yn swydd Benfro, wrth glywed y traddodiad yn mysg y Cymry o fod Arthur wedi ei gladdu yn y lle crybwylledig, roddi gorchymyn i chwiliad gael ei wneuthur am ei gorff, a darfod dyfod o hyd i lech faen tua saith troedfedd islaw gwyneb y ddaear, ac oddidani groes blwm, ac arni y darlleniad canlynol:

"HIC JACET SEPULTUS INCLYTUS REX

ARTHURIUS IN INSULA AVALONIA."

Hyny yw, "Yma y gorwedd yr enwog Frenin Arthur yn Ynys Afallon." Ac medd traddodiad yn mhellach—Ar ol cloddio yn nghylch naw troedfedd yn ddyfnach, daethant o hyd i'r gweddillion o gorff y brenin, yn amgauedig mewn bonyn pren derwen; a bernid wrth ei esgyrn ei fod yn ddyn o faintioli anarferol; a bod ôl deg archoll ar asgwn ei ben, ac un o'r rhai hyny yn helaethach ac yn fwy agored na'r lleill, a hwnw, fel y tybid, a fuasai ei archoll marwol. Y brenin Harri a orchymynodd i'r gweddillion hyn gael eu hail gladdu yn eglwys Glastonbury, mewn bedd—gell farmor, yr hon wedi hyny a symudwyd i ymyl yr allor yn yr eglwys hono, trwy orchymyn y brenin Edward I.; ac yno y bu hyd oni ddinystriwyd holl fynachlogydd y deyrnas, a'r cwbl oedd ynddynt, trwy orchymyn Harri VIII. Mae rhai awduron, yn wir, yn ameu gwirionedd y traddodiadau blaenorol mewn perthynas i gladdiad Arthur yn Glastonbury, a hyny o herwydd na ddarfu i un o'r beirdd cydnabyddus ag ef, a'r rhai oedd yn byw ar ei ol, son dim am yr amgylchiad, eithr i'r gwrthwyneb, fod Taliesin wedi dadgan fod ei ddiwedd yn ddirgelwch i'r byd. Ac y mae rhai o'r hen haneswyr yn dywedyd na choeliai y Cymry iddo farw, eithr eu bod yn ei geisio am lawer cant o flynyddoedd wedi brwydr Camlan. Hyn mae'n debygol a roddodd achlysur i'r gyfadgan newydd a ddodwyd ar droed yn ddiweddar yn Neheubarth Cymru, gan Mons. Rio, y boneddwr o Lydaw, sef, Ni bu farw Arthur," gan arwyddo, ysgatfydd, fod ei anian yn hanfodi o hyd yn mysg y Cymry. Ar y cyfan, y mae yn amlwg fod clodusrwydd Arthur yn gynwysedig gan mwyaf yn ei lewder a'i lwyddiant fel rhyfelwr; eto hynodir ef am ansoddau ereill hefyd. Fel y crybwyllwyd eisoes, ymddengys ei fod yn gefnogol i Gristionogrwydd, yn ol siampl ragorol ei dad; a dywedir hefyd y byddai weithiau yn cymeryd y duwiol esgob Dyfrig gydag ef i'r rhyfel, fel y byddai iddo gynghori y milwyr. A chyn dybenu cofiant Arthur, rhaid i ni beidio anghofio ei fod hefyd, nid yn unig yn noddwr i feirdd, ond heblaw hyny yn cael ei gyfrif yn un o'r frawdoliaeth hono ei hunan, er nad oedd ei amgylchiadau helbulus yn caniatau iddo nemawr o hamdden i goleddu ei awen; ac nid oes ar gael ond un dernyn bychan o'i gyfansoddiad, sef y Triban canlynol, yr hwn ydoedd un o ddewisedig fesurau yr oes hono:—

"Sefynt fy nhri chadfarchawg,
Mael Hir a Llur Lluyddawg,
A cholofn Cymru, Caradawg."