Gwaith Goronwy Owen Cyf II/Mynegai a geirfa

← Esboniadau

Gwaith Goronwy Owen Cyf II gan Goronwy Owen golygwyd gan Owen Morgan Edwards

MEMORIAL TO WELSH POET →

Mynegai.
GYDAG ESBONIAD AR RAI GEIRIAU.

[Dynoda'r llythrennau "G.O." mai Goronwy Owen ei hun a ysgrifennodd y nodyn. Saif "L.M." am Lewis Morris, "R.J am y Parch. Robert Jones, Rotherhithe. Dynoda "J.D." awdurdod pwysig Dictionarium Britannico Latinum Dr. John Davies. o Fallwyd.]

A

Aball, 41, pall, diffyg
Achrwm, 11. 86, cam
Adwedd, 43, ail wedd
Adwrth, 11. 28, niwed, drwg
Acrawg, II. 72, rhyfelgar
Afar, II. So, prudd, trwm
Agwrdd, 41, II. 59. cryf
Anghor, 49, anchorite, ancr
Aine, II. 86, awydd
Albion, II. 53. Enw ar yr ynys cyn dyfodiad Prydain oedd Ynys Albion; a'r Albion hwnnw a'i frawd Bergion a hanoeddynt, fe allai o lin y Titaniaid neu Celtae, cynfrodorion Ffrainc a Phrydain; a meibion oeddynt i Neptun, medd Pomponius Mela ac ereill awduron Rhufeinig; sef llyngesyddion dewrion ac, atgatfydd, môr wylliaid dilesg; yn gymaint ag mai duw y moroedd oedd Neptun. A'u gorchfygu eill dau a wnaed, medd yr un awduron, gan ryw Ercwlif, neu Hercules, nis gwyddis pa'r un, gan fod amryw o naddunt. Ef a allai mai pen-lluyddwr Erewlff oedd Prydain, a gorchfygu o honaw Albion Gawr, a goresgyn ei ynys, a'i galw wrth ei enw ei hun, Ynys Prydain, fel y galwasai 'r llall hi Ynys Albion o'r blaen. Ond coelied pawb y chwedl a fynno." G.O."
Angelo, II. 21, Michael Angelo. Lluniedydd cywraint yn yr Eidal. Ni a ddarllennwn am ffrwgwd a fu rhwng diawl ag ef am wneuthur ei lun mor wrthun; a'r caredigrwydd a'r teuluedd a dyfodd rhyngddynt ar ol i Angelo wneuthur llun prydferth iddo yn ddadolwch am y sarhad o'r blaen." G.O.
Amodi, II. 36, syflyd, symud
Amorth, 63, 71, diffyg porthiant, newyn
Anacreon, II. 65, 96
Anhyfacth, II. 64, So, not well bred
Anisbur, 46, pur

An-nien, II. 66. Gwel dien
Anod, II. 53. ymddadleu cyfreithiol, demurrer
Annwyd, 13, cold. Cynhenir y gair yn "anwyd" ym Mhenllyn
Aphwys, II. 23. abyss, pwll diwaelod
Ardymyr, II. 18, tymheredd
Arail, 11, gofalu am, gwarchod, bugeilio
Areulbarth, II. 53. dwyrain
Arfod, 29, yr hyn dyrr pladur ag un tafliad. Gwaith "arf"
Arial, II. 38, nwyf, ynni
Arien, 89, gwlith. llwydrew
Arab, 22, 66, 67, llon, hyfryd
Arthur ap Urien, 43
Arwyrain, 23; II. 20, 29, cân o fawl
Armerth. 28, yr hyn a ymgymerir ag ef
Arwest, 88, sain cân
Arwylion, II. 29, 49, obsequies
Aserw, II. 80, teg, gloew
Asgre, II. 80, bron, mynwes, cydwybod. "Asgre lân, diogel ei pherchen."
Athrywyn, 23, peth yn cadw ar wahan

B

Bangaw, 53. clir, cain. "Bangaw lais cos dlosaf." D. ab G.
Baniar, II. 83, baner
Banon, manon; 111, queenie
Bar, 11, 86, pen, cangen. Cyd. "Bryn Barlwm," "Berwyn"
Bardd Coch, go, 62; II. 33. Huw ap Huw o Lwydiarth Esgob, Mon. Bu farw 1776, yn 83 oed.
Bardd Cwsg, 57, 78, 88; 11. 88
Bardd Du, so, Goronwy Owen
Bas, 30, shallows
Bawas, II, 59, Bavius, beiwr cenfigenllyd Virgilius a Horatius
Beirdd, II. 26. "Bardi, Britannorum poeta sic dicti Bardi quoque apud veteres Britannos caeterasque Celtica originis gentes, constituebant unum ex triplici druidicae hierarchica ordine, druides, bardi, cubates, sive ovates," G.O.
Bid, 12, byddid
Blerwin, 11. 86, "a noisy madcap." R.J.
Blith, II. 66, llaeth
Bod, II. 39, cartref
Bonwm, II. 86, cyff pren
Braendroch, 62, clwyfedig
Braenfriw, with putrid wound
Bram, 13. swn gwynt, crepitus ventris
Brau, II. 57. buan, parod, toradwy
Brawd, barn; dydd brawd=domesday, 58
Brawsgawn, 24, camargraff am "brasgawn," cawn bras
Breyrol, II, 63, baronial
Brithdir, II. 25, tyddyn bychan yn y Glyn Ceiriog. "Nid oes gan y rhai hynaf yn y Glyn," ebe Cynddelw yn 1861, "adgof yn y byd i'r Brithdir fod erioed yn eiddo i neb o Groesoswallt'
Broch. 43: II. 73, angerdd llid
Brwynfryd, II, 67, pryder, gofid
Brwysgwraig, II. 12, gwraig feddw gwerylgar
Bychodedd, 92, ychydig
Bygwl, 108, bygythiad, menace
Bygylog, II. 28, bygythiol
Bygylu, II, 37, bygwth

C

Caergwydion, 64, y Llwybr Llaethog
Callawr, 30, crochan

Canau, 37, Muses
Cânt, 40, canodd. Ysgrifennid y
gair weithiau fel hyn,-"a'i 100.'
Canwyll corff, 70, corpse candle
Carnbwl, 97, clumsy
Castell Coch, 100; II. 28, cartref ieirll Powys, ger y Trallwm
Ced, 52, 90; 11. 14, 63, rhodd
Cedawl, 107 hael,
Cedrwydd, 63, rhwydd ei gardod
Ceinych, II, 65. ysgytarnog
Ceis, II. 80, ceisiadau
Celi, 11, 65; II. 48, Duw
Cerrig y Borth, 59
Cestog. II. 22, paunchy
Cetog, II. 21, bag, basged
Cetyn, II, 72, ychydig amser, pibell fer
Cethern, 30, diafliaid uffern
Cidwm, 73, blaidd
Cimwch, II. 21, lobster
Ciried, 11. 68, elusen, haelder
Cis, II. 86, ergyd
Ciwdawd, II, 67, pobl, dinasyddion
Clais, maen, 43. marmor
Climach, 73, dyn talgryf
Clol, 91, pen y coryn
Cniff, cnif, II. 83, gofid, dolur
Cnithio, 12, rhwbio, cyffwrdd
Cnuchio, II. 44. ymgaru
Coddi, II. 85, irritate
Coethi, II. 41, enllibio, gyrru ar
Colwyn, 13. so, cenaw ci, ci anwes
Cors y Gedol, II, 63
Costog, II, 22, ci, mastiff
Crai, 38, newydd
Crapio, II, 19, meddwi
Crebach, II. 57. un wedi sychu, gwywedig
Crefyll, 11. 21, shoulder blades
Cribddail, extortion
Crisiant, 23. grisial
Croesoswallt, 75. 94, 98, Oswestry
Cudab, cudeb, 108, affection
Cwfl, 48, cored, penguwch abad
Cwl, 108, drwg, trosedd
Cwlio, 66, tynnu ymaith oherwydd bai
Cwrwm, II. 86, bend, stoop. Yn ei gwrwm stooping
Cyff cler, 68, jesting stock
Cyffoden, II. 44. gwraig ordderch
Cynghorfynt, envy, spite. "Y neb a laddo ddyn o gynghorfyn, taled bedwar gwas a phedair morwyn, a bid rydd o'r gyflafan."
Cyhafal, 42, cystal a
Cyhydlwybr, 46, equator
Cyhydreg, II. So, encounter
Cylch poethlosg, 46, Torrid zone
Cylus, II. 59, llawn bai
Cymlawdd, II. 52, tumult
Cymrodorion, 92, 110; II. 9. 41, 75-79: sefydlwyd Medi, 1751
Cynnor, II. 48, arglwydd
Cynwal, William, 101
Cyrrith, 73. cybyddlyd
Cysolion, II. 52, counsels
Cysteg, II. So, poen, dolur, trafferth

CH

Chwidr, 12; II. 64, anwadal, dibwyll, ofer brysur
Chwimio, II. 69, symud, prysuro
Chwyddawg, 30, ar syrthio, o "ewyddo" (megis yn "gogwyddo," "tramgwyddo"),
ebe Lewis Morris.

D

Dafydd ab Gwilym, 27, 101; II. 89. 92-93.96
Dafydd frenin Israel, 39, 47
Dau. 37, dy
Davies, Dr. John, o Fallwyd, 97. 98, 102: II. 93

Dean, John, II. 82. rhyw lyffant o Sais melyn. GO."
Deiryd, 37: II. 64, perthyn
Dera, 70, 71, fiend, ellyll, y gŵr drwg
Derwyddon, 96
Diadlam, 30, nas gellir mynd drosti'n ol
Diarab, II. 23. surly
Diardwy, II. 8a, diymgeledd
Dichlais. 39, toriad dydd, gwawr
Didawl, 32; II. 34. diderfyn, heb dewi
Didol, 62, alltudiedig: II. 36, 59. gwahanu
Didrwe, 71, heb ball, parhaus
Didwn, 31, heb goll, yn gyfan
Diddawr, 28, dawr, 34, 41, 74: II. 12. bod o ddyddordeb i
Diell, II. 36, tlos
Dien, 32, 52; 11. 30, bythol ieuanc, "di—hen." Cf. Dihenydd
Diferchwys, II. 57. chwys diferol
Dig, 64, malign influence
Digardd, 41, anrhydeddus
Digrain, 62, crwydrol, truan
Digron, digrawn, 72: II. 49. 56. heb gronni, yn llifo, llawn
Digwl, 11. 35. da, difeius
Digyrrith, ga; II. 67, nid cybyddlyd, hael
Dihadi, II. 65, iach
Dihafarchwaith, II. 32. gwaith cryf a chreulon
Dillynion, 63. pethau hardd
Dilorf, II. 28, dewr
Dinidr, 25, diymdroi
Diorn, II. 62, heddychlon
Diowryd, II. 32. 97. diofryd, pen—
derfyniad
Dir, 63, rhaid, naturiol, sicr; II. 63. sicrwydd
Dirperu, 65, hawlio, teilyngu
Disperod, 38, crwydredig, "ser disperod" comets
Dispinio, go, pilio, paratoi
Doddyw, II. 73. daeth. A'm doddyw ddaeth im
Dofydd, 64, Duw

Donnington, 15. 81, 93. 94—Dylwn ddweyd fod yn sir Amwythig ddau le o'r enw Donnington. Mae un, fel y dywedwch, tu hwnt i Shifnal. Mae'r llall bymtheng milldir yn nes i dref yr Amwythig, ac yn agos i Wroxeter (Uriconium). Hwn ydyw'r Donnington lle bu Goronwy. Llawer tro y bum yn edrych yr hen dŷ le bu o fyw, ac yn chwilota o gwmpas, yn hanner breuddwydio gweled Goronwy, Gwn i'r llathen ar Y ffordd fawr lle, yn debyg, Y bu lawer tro yn disgwyl am y Salop waggen. "Hefyd rai blynyddau yn ol, bum yn chwilio cofres—lyfrau yr eglwys yn Uffington (lle tua milldir a hanner o Donning ton). Cefais hyd i beth o law— ysgrifau Goronwy. Fel hyn y mae o yn cofnodi genedigaeth ei ail fab,— 1751 "May 5th Gronoce son of Gronowe Owen clerk & Ellinor his wife was born & privately baptis'd & had publick Bap tism the 5th of June following." D. G. GOODWIN, yn Cymru, XXII. 240

Dorfu, bod o ddyddordeb i
Dori, 42, 63. dyddori

Douglas, John. 18, 81. Amddiffynnydd Milton yn erbyn Lauder; athraw i fab hynaf Iarll Bath, wedi hynny esgob Carlisle a Salisbury. Cyfeirir ato yn "Retaliation" Oliver Goldsmith. Wrth ofyn yn 1754 pwy oedd y "brynteion sothachlyd a'r burgynieit gogleddig yn rhagymadrodd Sion Dafydd Rhys, dywed Goronwy. "Cennad i'm crogi onid yw Douglas, fy hen feistr, yn un o'u hepil hwy, neu'n tarddu o'r un grifft"

Drel, 30, churlish
Dryntol, 13. dolen a chlicied drws
Drudfawr, II. 72, llawn arwriaeth; drudion rhai dewr, arwrol. "Cerrig y Drudion."
Drych y Prif Oesoedd, 98; II. 93
Duddel, 70, caled ddu
Dul, II. 45, darn byr
Duryn, II, 20, pig, beak
Dwsmel. 39. 55. dulcimer
Dwyre, 89: II. 72. 76, codi
Dwywes, 89, duwies
Dychleim, 29, llamu mewn arswyd
Dyfydd, II. 17, tyred,
Dyfyn, 30, citation
Dyffo, II. 73, deuo, delo
Dyhedd, 11, 77, llwyr hedd
Dylaith, II. 22, dinistr, marwolaeth
Dyun, 33, unol
Dyw, 12, dydd

E

Ebach, II, 30, congl, agen
Ebrwy, 34, Hebraeg
Ebyr, so, aberoedd
Ebystyl, 31, apostolion
Echwydd, 39, nawn
Edlin, II. 61, aetheling, o lin ardderchog
Edwo, 39. 43. darfyddo, gwywo
Eddyl, II. 49, llwyth, cenedl
Egru, 12, cryfhau, blaenllymu
Ehedfaen, 19, loadstone
Ehudlorf, zo, gwel "llorf"
Eiddun, II. 36, dymuniad
Eirf, II. 28, arfau
Eirian, II. 43, disglaer dlws
Eirchiaid. 11. 63. rhai'n gofyn
Eirioes, II. 70, 83. 85. prydferth
Eirionyn, 98, ymyl brethyn
El Sadai, 11. 55. "Un o enwau Duw yn Hebraeg, yn ateb yn union i'r gair Groeg Pantokrátor yn Datguddiad iv. 8 (cymhared Esay vi. 3), a Hollalluog neu Hollddigonol a arwyddocâ. Cof yw gennyf mewn rhyw ymddiddan â Mr. Lewis Morris y mynnai ef mai Cymraeg oedd ELL SADAI, sef A ALL SYDD DDA; ac yn wir nis gwn pa sut well y gellid ei gyfieithu." G.O.
Elias, W., Plas y Glyn, 19
19 Elin, 22, 34. gwraig Goronwy Owen, merch Owen Hughes, ironmonger, Croesoswallt Priododd yn weddw ieuanc â Goronwy yn Selatyn, Awst, 1747. Nid oedd fawr o fyw ynddi, druan
Elin, merch Goronwy, 86, 110-112; II. 10
Elis Roberts, y cowper o Lanrwst, 69, 100; II. 74. Claddwyd yn Llanddoged, Rhag. 4, 1789. Yr oedd yn hen fardd lled wych, a gwna Goronwy gam a'i goffadwriaeth. "Pan yn hogyn, yn agos i Landdoged yr oedd fy nghartref i ac mi welais un hen ffarmwr oedd yn cofio Elis y Cowper, ac mi glywais hen bobl eraill yn son llawer iawn am dano; ac ni chlywais un o honynt erioed yn rhoi gair drwg iddo." R. GRIFFITH, yn Cymru, XXII. 240

Ellael, 89, ael
Ellis, Parch. D., B.D., Cymrawd o Goleg yr Iesu, a pheriglor Caergybi, 26, 50, 57. 75 105;
II. 10
Ellyll, 70, enw hen dduw paganaidd, enw ar ysbrydion anhygar, elves. "Tân ellyll," ignis fatuus. "Bwyd ellyllon"=agaric.
Emrys, Phylib, II. 97. Ambrose Phillips, y bardd. Cyfeirir at y cweryl rhwng ysgol Pope ac
ysgol Addison. Yr oedd yr hen Ddeon Swift a Gay o du Pope
Enwyn, II. 66, buttermilk
Erddigan, II. 26, harmony, can
Erddrym, II. 80, grymus, cryf
Erfai, II. 39. 72, llawn bywyd
Ergyr, 38, ymgais, cynhyrfiad, tarawiad
Erthwch, 13, hanner ochenaid, hanner gwich
Esgar, II. 76, gelyn. Can car fydd i ddyn, a chan esgar. II 27, gwahanu, gwrthwynebu
Esgud, II. 78,—cyflym
Ewybr, 39, buan, parod

F

Fau, 23. 25. 47. 62: II. 39, fy

FF

Ffel, 72, cyfrwys
Ffest, 40, cyflym, buan
Ffluwch, 24, gwallt llawn
Fflwch, 48; II. 40, llawn
Ffolennau, II. 21, haunches
Ffrancod. 11.63. franks a French men. Chwery'r prydydd ar y mwysedd
Ffrencyn, 19, 45. frank. Yr oedd arwyddo llythyr gan aelod seneddol yn ei roi yn rhydd
(frank) i fynd trwy'r llythyrdy heb dalu
Ffrau, II, 56, rhediad, llif
Ffraw, 107, teg, hardd
Ffrawd, II. 84, niwed
Ffrawddus, 52, llawn cynnwrf
Ffredrig, mab Sior yr Ail, fu
farw o flaen ei dad yn 175
Ffuant. 47. dychymyg. twyll, rhagrith
Ffull, 13, 38, 40, 46, brys
Ffur, II. 11, doeth
Ffwyr, II. 28, brwydr. Gwell gan J.D. yr ystyr "niwed"

G

Galon, II. 56, 83. gelynion
Garan, 73, creyr glas, heron
Garwfrwyn, 51, garw boen
Gawr, 29. 37. 38. 86, bloedd
Gleifwaith, 11, gwaith cledd
Glyw, 29; 11. 83. llywydd
Gnawd, 59, 111; 11. 18. 27. 35. 37. naturiol, arferol
Gne, II. 32, lliw
Goddau, 28, amcan
Gofuned, 22, 34. adduned, deisyfiad
Golyth, 111, gwan
Goradain II. 72, winged
Gorddrws, threshold, rhiniog, rhagddor
Gorddwy, II. 22, trais
Gorddyar, 30, trwst
Gorfodawglu, 79, troop, retinue
Gormail, 11. 23. trais
Gorthaw, II. 38. 51. taw
Goryw, II. 33, 76, gorfu. "Serch ar Ivor a'm goryw." D. ab G.
Gran, 47, 71, grudd, tan y llygad
Gwaisg, 89, cyflym, ysgafndroed
Gwale, 24, gwallt y pen ar ei sefyll, pen caer

Gwalchmai, II. 96
Gwanaf, 25, rhes, arfod
Gwasgawd-wydd, 22, coed cysgodol
Gwasgud, II. 27, tywyllu, cymylu
Gwastrodedd, 45, 104, meistroli
Gwawd, 41, 66, 88; 11. 36, mawl
Gwecry, 107, gwan, eiddil
Gwelygordd, 31, llwyth, cenedl
Gwener, 65. Venus
Gwiwiach, II. 31, squealing
Gwiddon, II. 32, witch
Gwilog. II. 32, caseg
Gwlydd, II. 84, tyner
Gwmon, 47. hesg môr
Gwofeg, 11. 8o, meddwl
Gwraf, 11. 61, mwyaf gwrol
Gwrdd, go, cryf
Gwyarlliw, lliw gwaed
Gwydlawn, 32, llawn pechod
Gwyll, II. 56, dylluan wen, drychiolaeth
Gwyndodeg, II. 80, iaith Gwynedd
Gwyndud, II. 71, Gwynedd
Gwyrenig, 66, llawn twf, hardd
Gwyros, 89, privet. "Nid unnaws gwyraws a gwern"

H

Hadl, 30, adfeiliedig
Haddef, 32, trigle
Hail, go, libation, llawnder
Hanpwyf, II. 11, may I be
Hawl, achos, prawf
He, 91, torf
Heiliaw, II. 63. paratoi'n ddibrin
Henffel, 74, cyfrwys, long-headed
Heng, 29, threat
Hergod. 70, creadur afrosgo
Hifwr, 25, eilliwr, piliwr
Hir, II. 85. Ieuan Brydydd
Hoewal, 30, gwyneb y môr neu afon
Honaid. 48, enwog
Hortair, as, gair gogan neu athrod
Hortio, II. 59. gogan. diraddio
Hurthgen, 70, blockhead
Hugh Goch, 74. Gwel Bardd Coch
Huw ap Huw, 62. Gwel Bardd Coch
Hwde, 55. II. 74. ar fy llawn, doing my utmost,
Hwrdd, 108, ymosodiad, rhuthr
Hwyntwyr, 87, 96, pobl hwnt i'r Ddyfi
Hyar, II. 85, gwastad, llyfn. Araf haf, hear gweilgi
Hydron, II. 36, 52, bold
Hyfael, II. 84, manteisiol
Hyfriw, 11, hawdd ei briwio
Hylon, II. 29, hapus
Hynaif, II. 64, 83, hynafiaid.

I

Iago, James II; addolwyr Iago, 58, Jacobites
Iau, II. 26, Jupiter
Ieuan Brydydd Hir. 35. 78, 93: II. 47. 59. 80, 85. Ganwyd yn Lledrod, yn 1731; bu farw yn Awst 1789. Bu'n gurad yn Nhowyn, Llanberis, a Llanfair Talhaiarn
Ifor, 43,
Io, 65. Job

L

Lyi, II. 82, lyfi

LL

Llabir, II. 81, cleddyf
Llanandreas, II. 56. St. Andrews, Brunswick County, Virginia

Llas, II. 37, lladdwyd
Llawch, II. So, protection
Llead, 67, darlleniad
Lledfegyn, II. 22, hanner peth, hanner gwyllt hanner dof
Lleir, 31, darllennir
Llemain, 38, neidio
Llerw, 39, esmwyth, meddal
Llew, 61, 109, gwel Lewis Morris; 75. 76, person Walton
Llill, II. 66, gafr
Llith, llyth, II. 73. gwan
Llofr, 11. 66, 77. ffurf benywaidd "llwfr"
Llong, 64
Llorf, 70, shin bone, shank. Legach lorf "of sluggish shank." "Ehudlorf" of nimble shank"
Llosgwrn, 105, cynffon
Llugyrn, 30; II. 76, goleuadau
Llyfr y Ficer, 155
Llysu, II. 68, gwrthwynebu, rhwystro
Llyth, II. 84, gwan
Llywelyn Morris Ddu, gwel Lewis

M

Mab Cryg. II. 37. Gruffydd Gryg
Mab Gwilym, gwel Dafydd II. 37. 59
Macwy, II. 73. llanc
Madws, 13. amser cyfleus
Mael, 47, ennill, gwobr
Maelgyn, 42
Mâl, II. 23, bounty
Maon, II. 72, pobl
Maro, II. 89, P. Virgilius Maro
Marwydos, 70. lludw poethgoch
Masweddion, II. 54. Nodwch yma nad yw'r gair 'maswedd," yn ei briod a'i gynefin ystyr, ddim yn arwyddocau serthedd neu fryntni; ond yn unig rhywbeth ysgafn, digrif, nwyfus, yn wrthwyneb i bethau dwysion pwysfawr." G.O.
Mau, 39, 42, 107: II. 16, 63, ty
Maws, II. 71, hyfrydwch
Meddaidd, II. 53. per fel medd
Meinais, 111, graceful, sylph-like
Mennu, 109, argraffu
Merchur, 12, Mercurius
Merddin. II. 73
Milton, John, 27; II. 88
Miwail, II. 59, gwan
Miweilgoes, 11. 30, of slender legs
Moesen, 11, 31, Moses
Mon, 22, 41. 44. 30. 39, 62-63, 80, 85. 93. 110, 112; II. 18, 36-40
Morris, Elin, 54. 85. 88; priododd Richard Morris, Mathafarn
Morris, Lewis. 34. 35. 42: II. 19. 34.45. 48-56
Morris, Marged. 44. 49. 51. 53
Morris, Rhisiart. 53. 56, o'r Navy Office
Morris, William, 53. 93. "Collector of Customs yng Nghaergybi
Muner, 54 tywysog. Muner nef-Dominus coeli
Musig, II. 55. "Nid wyf yn tybied y ceir mo'r gair 'musig' yn nemawr o'r geirlyfrau Cymraeg; eithr nid wyf yn amau nad oedd yn arferedig yn yr iaith er yn amser y Rhufeiniaid. Pa ddelw bynnag, fe ei harferodd Lewys Morgannwg, er ys gwell na deucan mlynedd, yn ei awdl wrth Leision, abad Glyn nedd,—Arithmetic, music, grymusion G.O.
Mwll, II. 66, llaith-gynnes
Mwnai, II. 23, money
Mwrllwch, 92, mwg neu niwl dudew

Mwyth, II. 65, sleek, delicate
Mwythig, yr, 69, 85, 94, Shrewsbury
Mygr, II. 73. ardderchog
Mynglwyd, 109, Morris Llew, Lewis
Mŷr, 23, 30, ffurt liosog "môr," moroedd
Mythder, II. 65, cyflymder, buandra

N

Neddair, 64, llaw
Nennawr, II. 11, garret
Ner, 11. 30, arglwydd
Neu, neud, II. 78, yn wir
No, 30, Noah
Northolt, II. 13. pentref ym Middlesex, tua deuddeng milltir o Lundain
Nycha, II. 31, wele, gwel
Nydd, 43. 54
Nyr, II. 86, meistri

O

Ofydd, II. 54. "Publius Ovidius Naso, un o brydyddion godidocaf Rhufain, hynod am serchawgrwydd ei destynau, melusder ei gynghaneddol beroriaeth, purdeb ei iaith, a gwastadlyfn lithrigrwydd ei ymadrodd; o achos paham y galwai ein hynafiaid bob nwyfus gywreinrwydd yn Ofyddiaeth. G.O.
Orohian, 89, gair i ddangos llawenydd. To paean
Owain, Lawgoch, 79
Owen, Edward, 106; II. 91. rheithor Warrington yn 1795. cyfieithydd Juvenal
Owen, John, Plas yn Ngheidio, II. 67-72,99

P

Paeled, 63. llafn, plastr
Pand, 28, 37; II. 32, pa nad, mai, fod, onid
Pannwl, 71, hollow
Pau, II. 49 gwlad
Parry, William, o'r Mint, Deputy Comptroller, II. 16, 45, 46, 48
Pedrain, II. 21, crwper
Pefr, II. 66, hardd, disglaer. Cf. Goronwy Befr
Peinioel. go, bara; "toes peinioel," dough; "bara peiníoel," bara cartref
Penllad, 65, summum bonum
Pennaubyliaid, 69, tadpoles
Pendraphen, II. 24. at loggerheads
Pentre Eiriannell, 51, 55: II. 14
Person, II. 23, parson. Ll. personiaid
Pib-ddall, 71, purblind
Pieriaid, II. 61, Pierides, yr Awenau
Pleidwellt, 24, gwellt garw sych
Pond, 42, 47, ponid, 43, onid
Por, II. 72, arglwydd
Posel deulaeth, 58, llefrith wedi ei ferwi, a llaeth enwyn ynddo
Preiddawl, II. 30, predatory
Priodawr, II. 72, un a hawl, tywysog

Prydain, II. 53. "Nid yw Prydain a Brutus ond yr un gŵr i'm tyb i. Ni ddadleuaf ar hyn o dro pa un ai gwir yw hanes Brutus, fel y mae yn Mrut y Brenhinoedd, ai nad e. Hyn, pa ddelw bynnag, sydd ddilys gennyf, nas gelwid mohono Brutus yn ein hiaith ni, namyn Prydain. A pha un ai'r hwn a eilw ein hanesyddion ni Prydain ap Aedd Mawr, ai rhyw un arall o'r un enw, hŷn nag ef, a roddodd ei enw ar yr ynys, nis gwn i, ac ni'm dawr ychwaith; pan yw ddiddadl ei galw Ynys Prydain yn ol enw y gŵr a'i goresgynnodd. pwy bynnag ydoedd." G,O.

Pryffwnt, II. So, prif beth
Prys, archddiacon, 101
Pyd, 32. perygl

R

Rhag, cyn
Rhawd, II. 85. tyrfa
Rhawg y. 30, yn hir
Rhefedd, 29, golud" ebe Dr. John Davies; "tewedd" ebe Lewis Morris
Rhefrog, II. 21, a phen ol mawr
Rhemwth, II. 21, glutton
Rhen, II. 35. Duw
Rhent, 22, cyflog, degwm
Rhial, II. 84. royal, ardderchog
Rhistyll, 71, horse-comb
Rhof, 88, 103, 108, rhyngof
Rh'om, II, 29, rhyngom
Rhombreth, II. 25. wmbreth
Rhumen, II. 21, the paunch
Rhus, 46; II, 86, to recoil
Rhwth, II. 21, ceg-agored, ysglyfaethus
Rhwy, 90, 108, gormod
Rhychor. 100; II. 85, cydmar, yr ych cryfaf o ddau o dan yr iau
Rhydain, II. 28, a fawn
Rhydda, 11, rhy dda
Rhyddiriaw, 22, erfyn
Rhyferig, II. 44. gwaradwyddus
Rhyforio, 105, ymdrechu, ymdaro
Rhyn, 46, cryndod gan oerni

S

San, 52, sy ndod
Sarllach, II. 52, llawenydd, llawen gerdd
Seithug, II, ofer, siomedig
Selef, Selyf, 39, 47, 105; II. 17, 29. Solomon
Sibli, Brut. 81-82. Dynwarediad medrus, direidus
Sin, 91; II. 68, alms
Sine cortice nare, 9, nofio heb gorcyn, ymdaro
Siol, II. 20, rhan uchaf y pen
Sion Dafydd Rhys. 75. 86. Cafodd Goronwy gopi o Ramadeg Sion Dafydd Rhys gan y Parch. D. Ellis, ac ysgrifennodd ei enw ynddo Mehefin 24, 1754
Sorth, 63, ffurf fenywaidd "swrth"
Soyl, II, 59, Zoilus, beiwr cenfigenllyd Homer
Sper, II. 84, spear
Suddas, II. 60, Judas
Swrn, 10, ennyd, ychydig fesur: II. 21, fetlock
Syll, 71, edrychiad
Syr, 91: II. 23
Syrn, II. 82, ffurf liosog "swrn
Sywedydd, 64, athronydd
Sywlyfr, 47. llyfr doethineb

T

Taliesin, 43, 88
Tandwng, II. 84, tan lw
Tau, 37 II. 38, dy
Tau, 71, ymestyn, stretch
Tawl, 46 II. 17, lleihau
Teirf, 42, tarfa

Telyn Ledr, 98, 99, 100; II. 41, 96; casgliad o farddoniaeth Gymreig yn llaw William Morris. Bu cweryl rhwng W. Morris a Goronwy oherwydd i Goronwy golli'r Llyfr. Mae'n awr yn yr Amgueddfa Brydeinig. R. J.
"Er dim a fo," ebe Goronwy yn 1754 "gadewch gael benthyg y Delyn Ledr, gael i mi rygnu ambell gainc arni tra bo'r dydd yn hir a'r hin yn deg. Odid na bydd rhywbeth ynddi a wna imi geisiaw ei ddynwared; neu, o'r hyn lleiaf, mi bigaf rai geiriau tuag at helaethu fy ngeirlyfr, fel yr wyf yn gwneuthur beunydd o'r hen Walchmai ac ereill.
Terrig, 21, chwyrn, llym
Tewdws, 64. Pleiades
Tid, 64, cadwyn, rhes
Toliant, ga; II. 68, eisieu, angen
Tolio, II. 76, lleihau
Tomas Huws, II. 66, mab Huw ab Ifan o Landegai, oedd yn was yn Lerpwl
Ton, II, ffurf fenywaidd "twn"
Trabludd, II. 53. ymboeni'n ddiwyd, bustle
Train, 71, aros, chwedleua. "Chwedl blaenfain fu'ch train a'ch tro"
Trawd, II. 85, mynediad, rhodfa
Trawswch, 25, moustache
Trec, II. 73, implements
Tremygu, II. 80, diystyrru
Trin, 41, 42, rhyfel
Troia, 96, 98
Trwch, II. 39. dybryd, drwg, anhapus
Trwsa, 23, truss, llwyn blew
Trybola, 11. 58, llaid, mire
Trybestod, 64, prysurdeb
Trychu, II. 21, 28, torri, dinistrio
Tud, 22; II. 27, 75, gwlad
Twn, 111, toredig
Twybil, II. 74, arf saer
Tyle, 37, lle
Tymp, 28, amser
Tregaron. Dywedodd y gŵr o Dregaron" nad oedd na iaith na chynghanedd ym marwnad Ieuan Brydydd Hir i Ffredrig, Tywysog Cymru. II. 60, Parch. Daniel Jones
Twm Sion Twm, 86, "a noted. bruiser," L. M. O Ddulas

U

Uchenawg, 52, groaning
Udd, 42; 11. 62, tywysog
Unon, II. 50, ofn
Uppington, 17, sir Amwythig. Gwel Donnington
Urael, asbestos, 89, 91, "Urael yw lleinwisg o'r manweiddiaf o'r maen ystinos, ac a olchid A'r tân wedi y budreddai." Geiriadur Dr. John Davies

W

Walton, ger Lerpwl, 73. 111. "Gwelsom goflyfrau'r eglwys, a llawysgrif Goronwy gweinyddwr priodasau yn un ohonynt yn ddi-dor am dair blynedd. Ni wyr neb ohonynt ddim am fedd Elin fach, ond gwelais ar hen femrwn melyn—The Reverend Mr. Owen's child, died April 11, 1755" CYNDDELW, yn y Brython, dechreu 1862. (Cyf. V., tud. 97)
Williams Parch. H., "person Williams," II. 94

Williamsburg, II. 43. 49. prif dref James City County, Virginia
Wybryddion, II. 52, meteorologists
Wynn, II. 99, Parch. William, o Langynhafal

Y

Ymddygwd, II. 51, ymlafurio, ymboeni, cweryla,
Ymhwrdd, 90, ynni
Yolaf, II. 81, gweddiaf
Ystig, II. 14, dyfalbarhaus
Ystwffwl, II. 24. staple