Gwaith John Thomas/Y Capel
| ← Siop Dafydd Llwyd | Gwaith John Thomas gan John Thomas, Lerpwl |
Y Daith Gyntaf |
V. Y CAPEL.
Yn fuan wedi i mi fyned yno, cyn diwedd 1832, cychwynwyd y Gymdeithas Cymedroldeb, a chynhelid cyfarfodydd bob wythnos yn yr Infant School. Yr oeddym oll yn aelodau o'r Gymdeithas, ac yn selog o'i phlaid, ac yr oedd Ebenezer Thomas wedi bod yn areithio amryw weithiau yn y cyfarfodydd. Yn un cyfarfod yr oedd Eben Morris i areithio, a gwyddem hynny, ac yr oedd yn ddiwyd yn parotoi. Noson y cyfarfod a ddaeth, ac wele yntau i fyny. Yr oedd yn danllyd a bywiog ym mhob peth a wnai, oblegid un bychan hawdd ei gyffroi ydoedd. Rywle yn ystod ei araeth, wrth ddesgrifio cyflwr y wlad, ac mor resynol ydoedd, dywedai eiriau y proffwyd Jeremiah,—"Ona bai fy mhen yn ddyfroedd!" a dywedai hwy yn gyffrous, mewn llais llefog, a chan wasgu ei ben a'i ddwylaw. Trannoeth digiodd fi am rywbeth, ac nid oedd gennyf ddim i'w wneyd er dial arno ond ei ddynwared y nos
————————————————————————————————————
.jpg)
"OWEN, FY MRAWD."
(O'r Oriel Gymreig.)
"Owen, ty mrawd' oedd ganddo yn wastad. Credai mai efe
oedd y pregethwr gorau, y mab tyneraf, a'r brawd anwylaf
fagodd Cymru erioed; a chredaf finnau ei fod yn agos iawn i'w
le. Mr. Josiah Thomas yn Cofiant John Thomas, tud. 618.
————————————————————————————————————
llefog. Gwylltiodd mewn munud, a bygythiai fy nharo â'r pren troed oedd yn ei law, tra y chwarddai pawb yn y lle. Wedi gweled fod hynny yn cymeryd, a'i fod yntau yn gwylltio, gwnawn yr un peth yn fynych; ac yr oedd wedi myned o'r diwedd nad oedd raid i mi wneyd dim ond rhoddi fy nwylaw am fy mhen nad elai yn benwan mewn natur ddrwg. Methwyd a chael ganddo areithio ar ol hynny rhag i mi wneyd difyrrwch o hono. Yr hen greadur, yr oedd llawer o ddaioni ynddo, ac er iddo weled llawer o dreigliadau, a newid ei enwad, glynodd gyda chrefydd hyd ei ddiwedd. Byrr oedd ei dalent a bychan oedd ei wybodaeth, ond yr oedd ei sel yn fawr, yr hon a ddygai mewn peth da yn wastadol. Nid oedd dim o dalent ei fam, na'i ewythr Pedr Fardd, na'i frawd Nicander ynddo, ond nid oedd yn ol i'r un o honynt mewn daioni.
Yn y blynyddoedd hynny gwrandewais lawer iawn o bregethwyr—prif bregethwyr y Methodistiaid yn y cyfnod hwnnw. John Jones Treffynnon a Dafydd Cadwaladr yw y ddau y mae yn rhaid i mi fyned bellaf yn ol er mwyn eu cofio, ond y mae gennyf gof clir am danynt, yn enwedig am yr olaf. John Elias a John Jones, Talysarn, o bregethwyr y wlad, a glywais amlaf. Clywais hwy ddegau, os nad ugeiniau o weithiau, ac ni chaent ddod i unlle o fewn pum milldir i Fangor na fynnwn i ac amryw eraill fyned ar eu hol. Ychydig o weithiau y clywais Henry Rees, oblegid anaml y devai i'r wlad; ond pan y deuai byddai tynnu mawr ar ei ol. Unwaith y clywais John Hughes Wrecsam, Liverpool wedi hynny. Gwrandewais Ebenezer Richards a Thomas Richards, a John Evans New Inn, amryw weithiau, a William Morris Cilgeran yn amlach na hynny. Efe o holl weinidogion y De fyddai yn dod amlaf, ac nid oedd neb yn fwy derbyniol, Cof gennyf am ddyfodiad Morgan Howell i gasglu at gapel Casnewydd, ac erioed ni welais y fath dynnu ar ol yr un dyn. Yr oedd y wlad wedi ynfydu arno. Yr wyf yn cofio ymweliad cyntaf Lewis Edwards Penllwyn—Dr. Edwards yn awr; John Phillips, Rhaiadr Wy, Bangor wedi hynny; Richard Jones, Llanllugan, Llanfair wedi hynny; a Roger Edwards, Dolgellau, yn ddynion ieuainc; ond John Phillips, o honynt oll, oedd yn fwyaf poblogaidd, er y dywedai y beirniaid y pryd hwnnw mai pregethwr bychan ydoedd, ac mai y lleill oedd y meddylwyr. Ond ar swn yr oedd mwyaf o fynd y pryd hwnnw, fel y mae eto. Yr wyf yn cofio myned ir Carneddi i gyfarfod. Pregethai John Phillips yno yn y bore, o flaen John Elias, oddiar y geisiau,—"Syr, ni a ewyllysiem weled yr Iesu". Dyna yr unig destyn o'i eiddo yn ei ymweliad cyntaf ydwyf yn gofio, ac nid wyf yn cofio dim o'r bregeth. Ychydig o bregethwyr o enwadau eraill a glywais, nac y deuthym o i unrhyw cydnabyddiaeth â hwy, cyn fy mod yn bymtheg oed. Mae yn gof gennyf cyn hynny i mi fyned i Gapel yr Anibynwyr i glywed William Jones, Penybont ar Ogwr. Yr oedd yn pregethu ar y Cyramod Gras, ac yn sylwi, yn gyntaf, ar y cyfamod gras "fel bond, ysgrif, neu weithred." Ni wyddwn yn y byd beth oedd ystyr y fath eiriau, ac yr oedd hwnnw yn asgwrn i fyned uwch ei ben drannoeth. Yr oeddwn i, drwy help un oedd hynach na mi, wedi dod i ddeall ystyr y geiriau cyn cysgu, ond yr oedd pawb yn y gweithdy mor ddiddeall ag oeddwn innau cyn cael y weledigaeth. Mynnai Eben Morris mais pont neu ysgraff" a olygai, rhywbeth i groesi y culfor, a bod y Cyfamod Gras i groesi yr agendor rhyngom a Duw; ond ni wyddai pa beth a wnai a'r gweddill, "neu weithred." Llawer gwaith y gwnaed gwawd o hono ar ol hynny wrth ddweyd am unrhyw beth na ddeallid mai "pont neu ysgraff" ydoedd.
Byddai llawer iawn o gyrchu i Dy'r Capel—ty Shon Dafydd—cyn ac ar ol pob oedfa. Ychydig oedd yno o gadeiriau, rhyw hanner dwsin i'r eithaf. Eisteddai y pregethwr mewn cadair a breichiau iddi, yn ymyl yr hon yr oedd bwrdd crwn, a blwch myglys mawr arno, a'r "Tabernacl" ar y blwch. Dyna "baco'r achos." Rhoddid glasiad bychan o gwrw i'r pregethwr cyn pregethu, ac un arall wedi dibennu. Dyna oedd yr arfer. Ni welais ond dau cyn cychwyniad dirwest yn gwrthod y glasiad—John Hughes Pontrobert ac Ebenezer Richard Tregaron. Os byddai ail bregethwr— y cyfaill—eisteddai ef yr ochr arall ar gyfer ei gydymaith, tra y meddiennid y cadeiriau eraill gan y pregethwyr cartrefol a ddigwyddai fod yno, neu rai o'r blaenoriaid. Yr oedd yno fwrdd o flaen y ffenestr a'i dalcen yn rhedeg at y bwrdd crwn, a bron i ymyl y pregethwr. Thomas Bywater fyddai fynychaf ar ben y bwrdd hwn, ac Edward Ellis yn ei ymyl, ac ni byddwn innau ymhell yn ol. Ychydig iawn a siaradai y pregethwyr fel rheol, oddieithr yr hyn a ofynnid iddynt, ac ni byddai llawer o siarad yn y lle gan neb. Ond weithiau deuai ambell un pur siaradus heibio, yn enwedig pregethwyr y De. Arhosid weithiau ar ol wedi i'r pregethwr fyned, a'r pryd hynny byddai y siarad yn bur rhydd, a denai Shon Dafydd ymlaen,—yr hwn hyd hynny a gadwai yn ol heb ddyweyd gair—oblegid nid oedd neb mor barod i rythu ei farn ar bawb a phopeth.
Yn yr adeg yr oeddwn i gyda Dafydd Llwyd yr ailadeiladwyd ac yr helaethwyd capel Bangor, Gwnaed hynny yn 1834. Yn y flwyddyn honno y dechreuodd fy mrawd bregethu. Ni phregethodd erioed yn yr hen gapel, ond yr wyf yn ei gofio yn dda, ychydig cyn chwalu y capel, yn myned i fyny i'r pulpud, o flaen John Jones, i ddechreu yr oedfa. Dyna y tro cyntaf erioed y gwelais ef yn myned ir pulpud, ac yr wyf yn cofio y munud yma y teimladau a aeth drosof pan welais ef. Yr oedd wedi pregethu, yr wyf yn meddwl, cyn hynny yn Caerhun ar un nos Sabboth, neu wedi bod yn esbonio dameg y Mab Afradlon, a'r unig gof sydd geonyf am hynny ydyw imi glywed iddo fod yn hir iawn. Yn yr adeg yr oedd y capel ar lawr pregethid y bore yng Nghapel yr Anibynwyr, a'r hwyr yn yr awyr agored, oddiar hen gerbyd, yng ngwaelod Cae'r Deon. Yno pregethodd fy mrawd fwy nag unwaith. Clywais William Morris Carmel, Rhuddlan wedi hynny, yn pregethu yno oddiar y geiriau,—"Yr holl ddaear yn aros yn llonydd." Clywais John Jones yno yn pregethu oddiar y geiriau,—"Na thwyller chwi, ni watworir Duw." Ac ar y diwedd rhoddodd fy mrawd allan bennill a gyfansoddwyd ganddo ar y pryd. Yr oedd hynny yn beth pur gyffredin yn y dyddiau hynny, oblegid nid oedd llyfrau hymnau ar y pulpudau. Y pennill oedd,—
"Na thwyller neb gan bechod cas,
Byth ni watworir Duwe pob gras;
Beth bynnag hauo dyn yn awr
A fêd yn y bythol-fyd mawr."
Lled ddiawen a dieneiniad, ond canwyd ef gyda hwyl. Pan gafwyd y capel yn barod yr oedd yno rai am gael clustog felfed ar astell y pulpud o dan y Beibl; ond codai eraill gri mawr yn erbyn hynny. Haerid mai balchder oedd, a'i fod yn halogi y cysegr. Yr oedd teimlad cryf yng ngweithdy Dafydd Llwyd yn erbyn y glustog: ac er mwyn dangos yr anghymeradwyaeth hwnnw cytunwyd fod i mi ddysgu y drydedd bennod ar ddeg o Ezeciel, lle y cyhoeddir gwae uwch ben y "gwniedyddesau clustogau o dan benelinoedd fy mbobl," i'w hadrodd yn y capel y Sabboth cyntaf wedi dwyn y glustog iddo. Felly dysgais hi, ac adroddais hi, ac am wn i mai dyna yr unig beth a wnaethum wrth fodd calon Eben Morris, ac yr oedd Shon Dafydd hefyd yn fy nghanmol yn fawr, ac eraill o'r ysgol honno; ond gwelais hefyd fod eraill wedi brochi yn ddirfawr.
Ystormus iawn oedd ystad pethau yn yr Eglwys Fethodistaidd ym Mangor yn y cyfnod hwn. Cwerylon personol oedd y cwbl, ond yr oedd cryn nifer o deuluoedd wedi eu tynnu iddynt, a'r holl eglwys ar y naill ochr neu y llall. Yr oedd yn hen gweryl er dyddiau yr hyn a elwid y "Llythyr Crwn"; ac er symud llawer ymaith yr oedd drwg yn aros. Yr oedd teimladau yn rhedeg yn uchel. Cyfansoddai y pleidiau gerddi isel i ddirmygu a goganu eu gilydd, a lledaenid y cyfryw, a dywedent bob drygair y naill am y llall. Dygwyd yr achos i brawf o'r diwedd, a diarddelwyd y tri a ystyrrid yn flaenoriaid y terfysg o bob ochr, sef Dafydd Roberts—yr hwn oedd yn bregethwr—William Griffith, teiliwr, a William Davies, llyfrwerthwr. Ni buaswn yn crybwyll am y rhai hyn oni bai fy mod am gael cyfle i ddweyd mai anfantais ddirfawr i fachgen yw cael ei fagu yn swn dadleuon a chwerylon crefyddol. Er na chlywais odid air erioed am hyn ar yr aelwyd gartref, ac er na ddeallais i sicrwydd hyd y dydd hwn pa ochr yn y ddadl a gymerodd fy mam a mrawd hynaf—yr unig rai o'r teulu oedd yn gyflawn aelodau ar y pryd; eto yn y siop dadleuid yr holl gwestiwn, gwyddid yr holl achwynion, ac adroddid yr holl ganeuon, er y ceisid hefyd ofalu na byddai i neb o'r rhai oeddynt yn ddieithriaid hollol i'r enwad wybod. Shon Dafydd oedd un o'r rhai amlycaf yn a cweryl, a bum yn synnu lawer gwaith pa fodd y diangodd ef rhag bod ymysg y diarddeledigion. Ond yr wyf yn sicr fod y cweryl wedi gwneyd niwed mawr i lawer o feddyliau.
Yr oedd y Cyfarfodydd Cymedroldeb yn cael eu cario ymlaen yn rheolaidd. Mr. Cotton—Deon Bangor wedi hynny—Dr. Arthur Jones, a mrawd oedd yn blaenori ynddynt; ond yr oedd yno nifer fawr fyddai yn arfer eu dawn yn achlysurol. Ni wnaed trwy y gymdeithas y daioni a ddisgwylid, oblegid ei bod yn caniatau yfed yn gymedrol y ddiod oedd yn fwyaf o fagl. Mai 5ed, 1835, daeth Robert Williams, teiliwr o Liverpool, i ysgoldy y Tabernacl, lle yr oedd fy mrawd erbyn hynny yn cadw ysgol, i areithio ar Lwyrymataliad. Siaradwr afrwydd iawn ydoedd, a llediaith Seisnig yn drwm arno. Cymerodd Samuel Roberts, John Owen, a minnau docynau ganddo i fod yn aelodau o Gymdeithas Llwyrymataliad Rose Place, Liverpool. Yr oeddwn i ar y pryd wedi troi pedair ar ddeg oed.