Gwaith ap Vychan/Adgofion Maboed
| ← Gwen Bach | Gwaith ap Vychan gan Robert Thomas (Ap Vychan) golygwyd gan Owen Morgan Edwards |
Ar fedd Gwr Ieuanc |
ADGOFION MABOED.
"Mae y pethau hyn yn hen."
𝖄N nechreu haf y flwyddyn 1818, yr oedd gwr a gwraig, a thyaid o blant nwyfus a chwareus, yn byw dan gysgod craig fawr ac ysgythrog, ac mewn ty bychan, a'i do o redyn y mynydd-dir oedd gerllaw iddo, ac nid oedd yr haul yn tywynnu arno am rai wythnosau yn nyfnder y gauaf. Yr oedd yn cael ei gysgodi yn dda rhag gwyntoedd o'r Gorllewin, ac o'r Deheu; ond yr oedd awelon oerion y Gogledd. a'r Dwyrain yn ymosod arno yn ddidrugaredd. Mynnai y mŵg hefyd ymgartrefn yn y ty a'r to rhedyn, gyda y teulu, ac nid ai allan o'i fodd, os na fyddai y gwynt yn chwythu o ryw bwynt a ryngai ei fodd ef. Yr oedd megys un o'r teulu.
Ond yr oedd amryw o bethau manteisiol a dymunol yn y fangre wladaidd honno wedi y ewbl. Yr oedd y teulu, wedi iddynt ddyfod drwy un bangfa galed o waeledd, yn cael iechyd pur dda ar y cyfan. Yr ydoedd ffynnon o ddwfr iachus yn tarddu o ganol y mynydd mawr, yn union wrth dalcen y ty. Ceid digon o danwydd o fawnog oedd yn y mynydd uwchlaw y ty, yr hyn a barai fod yr aelwyd ar nosweithiau hirion y dyddiau byrion, yn hynod o gysurus. Eisteddai y tad yn un gornel, a'r fam ar ei gyfer yn y gornel arall, a'r plant yn hanner cylch o flaen y tân, a phob un oedd yn ddigon o faint yn gwau hosan mor gyflym ag y gallai, fel y gallai y fam fyned a hanner dwsin o barau i'r farchnad ar y Sadwrn, a'u cyfnewid yno am angenrheidiau teuluaidd.
Nid oedd yn hawdd peidio a chysgu yng ngwres y tân. Teimlai y plant hynny yn fynych, ac anfonai y fam hwynt allan am dro i edrych beth a welent rhwng y ty a Moel Llyfnant; yna dychwelent i'r ty yn ol i drin y gweill, fel o'r blaen, hyd amser swper, a'r addoliad teuluaidd a'i dilynai, ac yna pawb i orffwys, ac mor felus oedd cwsg yn y dyddiau hynny. Ac mor hoenus a diflinder oedd y cyfansoddiad pan ddeffroid yn y bore, wedi cysgu drwy y nos.
Nid llawer o lyfrau oedd ym meddiant y teulu; ond yr oedd yr ychydig a feddiannent yn rhai hynod o sylweddol ac adeiladol. Dysgwyd i'r rhai hynaf o'r plant ddarllen ac ysgrifennu, a rhifyddu rhyw ychydig, a darllen peroriaeth yn ol yr Hen Nodiant, sef yr unig nodiant oedd yn adnabyddus y pryd hwnnw ar aelwyd eu rhieni, cyn troi o honynt allan i'r byd i ymladd drostynt eu hunain. Eu gwaith ar ddyddiau gwlawog fyddai cordeddu a gwau; ond ar ddyddiau teg, agorodd Rhagluniaeth ddrws iddynt i ddilyn gorchwyl mwy enillfawr na gwau.
Ar ol terfynu o'r rhyfel mawr rhwng y wlad hon a Napoleon Bonaparte, daeth amser caled iawn ar weithwyr amaethyddol, crefft wyr, a man amaethwyr Cymru. Yr ydym yn cofio blwyddyn o falldod cyff- redinol ar yr yd, ac yr oedd bara iach yn beth di- eithr yn y wlad. Bychan iawn oedd cyflog gwr y ty a'r to rhedyn; ac er pob ymdrech o eiddo y fam a'r plant er ychwanegu tipyn at gyflog gwr y ty hwnnw, byd cyfyng a chaled oedd arnynt fel teulu dros amryw flynyddau. Ond fel yr awgrymwyd uchod, agorodd Rhaglun. iaeth dirion y nef iddynt ddrws o ymwared, i ryw raddau. Daeth y cen gwyn sydd yn tyfu ar gerrig yn nwydd i fasnachu ynddo. Cesglid ef oddiar y cerrig, a gwerthid ef i fasnachwr am geiniog y pwys, ceiniog a ffyrling, ceiniog a dimai, ac ychwaneg na hynny, pan y byddai galwad nehel am dano. Yr oedd tri o blant y teulu sydd dan ein sylw yn ei gasglu bob dydd, sych a theg. Casglai y tri rhyngddynt oddeutu deunaw pwys, yr hyn oedd yn gryn gymorth i'r rhieni a'r plant allu byw, a thalu eu ffordd. Troes lluoedd allan i'r ffriddoedd a'r mynyddoedd i'w gasglu, ac yr oedd y casglwyr gyda eu cynion yn hel y cen yn llawer cynt nag y tyfai ar y cerrig; ac felly, aeth y nwydd yn brin yn yr holl leoedd oeddynt yn gyfleus i gyrchu iddynt; a rhaid oedd myned yn bellach, bellach, yn barhaus. Yr oedd dau o fechgyn y ty a'r to rhedyn yn myned mor bell a'r Arennig i hel y cen. Cychwynnent gyda chodiad yr haul, a'u tamaid bwyd gyda hwynt— gweithient yn ddiwyd a chaled, bwytaent eu tamaid lluniaeth wrth ffynnon oedd yn berffaith adnabyddus iddynt hwy, a dychwelent adref gyda'r nos—taith, rhwng myned a dyfod, o ddeuddeg milldir o ffordd. Parhausant i deithio felly ar hyd mis Mai, a hanner Mehefin. Ond aeth y teithio hwnnw, bob yn tipyn, yn flin ganddynt; a rhyw fore teg yng nghanol Mehefin, 1818, cymerasant gyda hwy ddigon o luniaeth i barhau dros ddau ddydd, ac aethant ymaith i gefn yr Arennig, lle y buont yn cenna nes aeth yn hwyr. Yna aethant at dy o'r enw Amnoedd Wen, a gofynasant a allent gael llety am noswaith. Holwyd hwy pwy oeddynt, a pha beth a'u dygasai yno. Wedi cael eglurhad perffaith foddlawn gan wraig y ty, cawsant lety a chroesaw mawr gan y wraig, yr hon oedd yn weddw ar y pryd, a chanddi un plentyn amddifad, naw mlwydd oed. Bore drannoeth, deisyfodd y wraig ar y ddau fachgen aros gyda hi, i helpu am fis yn y cynhauaf gwair, ac i wneud y peth a allent—taenu ystodiau, tywys y ceffylau, a'r cyffelyb, a chymerodd arni ei hunan i roddi hysbysrwydd i'w rhieni pa le yr oedd y bechgyn. Bu y ddau fachgenyn yno yn ddedwydd dros ben nes y daeth y mis i fyny. Byddai yn burion dywedyd ychydig yma am wraig y ty a dull y teulu hwnnw o fyw. Yr oedd y wraig yn ddynes brydweddol a theg iawn yr olwg arni. Yr oedd yn proffesu crefydd gyda y Methodistiaid Calfinaidd. Buasai yn America gyda ei gwr cyntaf; ond dychwelodd adref i'w hen drigfan, Amnoedd Wen. Daeth dros y môr ei hunan; ond dychwelodd ei gwr, Mr. Griffiths, yn fuan ar ei hol, a bu farw cyn hir wedi dyfod i'w hen wlad. Yr oedd llawer o bobl yn yr Amnoedd Wen tra y parhai y cynhanaf gwair; ond nid oedd yno yr un dyn yn proffesu crefydd y pryd hwnnw. Yr oedd Ysgol Sabbathol yn y ty, ac felly nid oedd prinder Beiblau a Thestamentau at wasanaeth pob un a allai ddarllen. Byddai yno ddyledswydd deuluaidd bob bore, a phob hwyr, pa mor brysur bynnag y byddid gyda'r cynhauaf. Byddai pob un a allai ddarllen, yn darllen ar gylch bob yn ail adnod, a dysgwylid i bawb gofio, ac adrodd rhyw air a ddarllenasid. Mrs. Griffiths ei hun fyddai yn gweddio, a gwnai hynny yn berffaith weddus ac urddasol.
Ar ddyddiau teg iawn, parotoid siot llaeth enwyn i'r dynion, am ei fod yn fwyd oer a dymunol ar y tywydd tesog. Mewn dysgl ddofn y gwneid yr arlwy honno. Yna cymerai pob un ei lwy, ac estynai hi i'r ddysgl, a chodai ei llonaid i'w safn; ond yr oedd y ddau fachgen yn fyrion, a'r ddysgl yn ddofn, ac wyth neu ddeg o lwyau i mewn ynddi ar unwaith, a mynych y byddai llwythi eu llwyau hwy wedi eu dadymchwelyd cyn gallu o honynt eu cael yn agos i'w safnau. Gwelai Mrs. Griffiths eu hanfantais, a pharai iddynt aros ar ol, a chaent fwyd wrthynt eu hunain, wedi i'r lleill fyned at y gwair i'r maes. Yr oedd gwir diriondeb yn y wraig honno. Gwnaeth y fath argraff ddofn ar feddwl yr ieuangaf o'r bechgyn, fel yr aeth, un mlynedd ar hugain wedi hynny, gryn dipyn o'i ffordd, yn unig er mwyn cael ei gweled, a siglo llaw à hi. Cafodd hynny; ond yn anffodus, nis gallodd beri iddi ei gofio. Y mae wedi marw bellach. er ys blynyddoedd lawer. Heddwch i'w llwch, i aros adgyfodiad y cyfiawnion. Sylwn:—
1. Tra yn aros dan gronglwyd y wraig ragorol honno, dyfnhawyd yr argraff o werth gwir grefydd yn fawr ar feddwl y bachgen ieuengaf o'r ddau, ac nid yw yr argraffiadau a wnaed y pryd hwnnw wedi eu gwisgo allan hyd heddyw.
2. Fod crefydd deuluaidd yn help neillduol i gael llywodraeth dda, gariadlawn, a chref mewn teulu. Nid oedd geiriau cas a bryntion i'w clywed rhwng y gweithwyr a'u gilydd, ar adeg yn y byd, pan oedd y bechgyn yn Amnoedd Wen. Yr oedd y dynion digrefydd oeddynt yn gweithio y cynhauaf yno, yn ymddwyn yn barchus hollol at eu gilydd, ar y meusydd ac yn y ty. Ni roddent sarhad i neb. Nid yw rhifedi mawr o ysgrifenwyr ffugenwol ein papyrau Cymreig, yn y dyddiau hyn, yn gymhwys i ddatod careiau esgidian gweithwyr dibroffes Amnoedd Wen. Yn sicr, nis gall fod proffeswyr crefydd sydd yn ymhyfrydn mewn pardduo ac enllibio dynion diniwaid a difeddwl-ddrwg, yn credu yn "adgyfodiad y meirw, a'r farn dragwyddol."
3. Mor ddedwydd a hardd fyddai y byd hwn pe dygid ef dan lywodraeth crefydd bur a dihalogedig gerbron Duw a'r Tad. Crefydd bersonol yn meithrin crefydd deuluaidd—crefydd deuluaidd yn meithrin crefydd gynulleidfaol—teuluoedd yn tywallt poblogaeth pob aelwyd i dŷ Dduw ar y Sabbathau— pechod wedi gwywo a dihoeni, a sancteiddrwydd i'r Arglwydd yn argraffedig ar bob peth,—beth pe ceid y byd hwn am un ganrif dan lywodraeth cariad, cyfiawnder, a phurdeb? Byddai cael peth felly yma yn nefoedd ar y ddaear, yn lle y genfigen, y falais, a'r ddrwg ewyllys sydd yn ei anurddo, ac yn ei andwyo yn bresennol.
Mae y ddau fachgen fu gynt yn taenu ystodiau yn Amnoedd, ac yn dringo, fel mwnciod, ar hyd llorpiau y ceir cefnau, er mwyn marchogaeth y ceffylau, wrth gario y cnwd i'r weirlan, eto ill dau yn fyw ac yn iach. Trwy gael llawer o help gan Dduw, y maent yn aros hyd y dydd hwn; ond ni bu yr un o'r ddau, debygwyf, byth wedi hynny dros riniog y ty lle y treuliassnt bedair wythnos gynt mor ddedwydd. Pobl newyddion sydd yn byw hefyd yn y cwm, ac nid oes dim yn aros lieddyw fel yr oedd y pryd hwnnw ond yr Arennig a Moel Llyfnant.