Gwaith ap Vychan/Ardal Mebyd
| ← Pennantlliw | Gwaith ap Vychan gan Robert Thomas (Ap Vychan) golygwyd gan Owen Morgan Edwards |
Gwen Bach |
ARDAL MEBYD.
"𝕹ES penelin nag arddwrn," medd hen air adabyddus yn mhlith ein cydwladwyr felly hefyd, nes yw yr ardal lle y ganwyd ac y magwyd ef at feddwl a serch ysgrifenydd y llinellau hyn nag un arall o fewn Cymru benbaladr;. a naturiol yw iddo, yn gyntaf oll, ysgrifennu ychydig o gofnodion am ardaloedd ei fro gysefin.
Mae llawer o hynodion ac amrywion yn perthyn i'r rhandir a elwir Penllyn. Yn ei chanol y mae y llyn mawr, môr canoldir Meirion, yr hwn, weithiau, a wisga wên hawddgar a deniadol iawn, ond sydd heddyw yn noethi ei ddannedd, ac yn rhuo megys bwystfil ysglyfaethus, fel pe byddai am falu a llyncu pob peth sydd yn agos i'w derfynau. Ond er ei fawredd a'i rwysg, mae yn rhy fychan i foddloni ei ddyfroedd, ant allan o hono i chwilio am gartref mwy cydnaws a'u naturiaeth ym mynwes y môr: rhywbeth yn debyg i ysbryd anfarwol dyn, yr hwn nis gall ymgartrefu ond am dymor byr yn unlle, nes y cyrhaeddo fynwes y Duw a'i gwnaeth. Mae yn y llyn doraeth mawr o amrywiol bysg, ac felly y mae yn yr afonydd a ymarllwysant iddo. Dywedwyd yn fynych fod y brif afon sydd yn ymdywallt iddo yn rhedeg drwyddo heb ymgymysgu a'i ddyfroedd, ond nid yw hynny ddim ond un o freuddwydion y trigolion gynt, pan oedd nos anwybodaeth yn gordoi y wlad.
Mae ym Mhenllyn lwyni prydferth o amryw goedydd, dolydd breision, porfaoedd meillionog, eithinoedd llymion, ucheldiroedd corsiog, marwddyfroedd cysglyd, rhaiadrau trochionog, brysiog, a thrystiog, mawnogydd dyfnion, gwastadeddau grugog, rhosydd grugwelltog, a llechweddau caregog a diffrwyth, lawer iawn. Mae rhannan uchaf y rhandir yn nodedig o fynyddog. Mae y creigiau daneddog, ysgythrog, yn lluosog iawn: ar y rhai y mae mellt, gwlawogydd, eiraoedd, rhewogydd, a gwres, wedi bod yn diwyd weithio, nes datod rhannau dirif o honynt, nes y mae y rhannau hynny megys plant o amgylch traed eu rhiaint, ac yn gwireddu y ddiareb,"Odid fab cystal a'i dad." Ymysg y cerrig hynotaf yn yr ardal y mae carreg y lluniau," ar yr hon y ceir lluniau o amryw ffurfiau, a rhai o honynt yn dwyn llawer o debygrwydd i waith llaw dyn, neu sangiad troed anifail, cyn i'r garreg galedu fel y mae yn bresennol. Bu llawer o bobl feddylgar yn myfyrio uwchben "carreg y lluniau." ac yn methu deall y dirgelwch sydd yn perthyn iddi. Ymysg eraill, bu y daearegydd cyfarwydd, y diweddar Ioan Pedr, yn ei hastudio, a sicrhai efe i ni mai gwaith natur yw y cyfan, ac na fu gan law dyn, na throed anifail, ran yn y byd yn ffurfiad y lluniau; ac yr oedd efe yn awdurdod led uchel ar y fath bynciau, fel yr addefir yn gyffredinol.
Mae yma hefyd domenau pridd a cherrig, wedi eu furfio yn agos yn grynion, i'w cael mewn amryw fannau. Gwaith dwylaw dynion yw y rhai hyn, yn ddiau. Creda rhai mai claddfeydd i'r meirw oeddynt, ond tybia eraill mai yn orsafoedd arwyddion y bwriadwyd hwynt, er trosglwyddo newyddion o'r naill ardal i'r llall. Tyb-osodiadau, heb nemawr o sierwydd yn perthyn iddynt yw llawer o bethau a ddywedir am danynt. Mae un o honynt yng Nglyn Dyfrdwy, ar yr unig lcyn, o ben Bwlch yr Ysgog i Gorwen, lle y canfyddir Castell Dinas Bran. Mae yn lled debyg mai derbyn arwydd o'r castell y byddai gwyliedydd y domen honno, a'i drosglwyddo ymlaen gan wneud defnydd o domen arall sydd gerllaw, ac y mae honno yng ngolwg tomen sy' gerllaw palas Rug. Parodd hyn, a phethau cyfatebol iddynt, i amryw feddwl yn gryf mai un o brif amcanion y tomenau oedd gwasanaethu fel lleoedd i osod arwyddion arnynt, banerau neu dân, i rybuddio gwahanol ardaloedd pan fyddai perygl oddiwrth elynion yn dynesu atynt. Ymddengys en bod i'w cael yn India, ac yn wir, yn y rhan amlaf o wledydd y byd. Nid yw chwaith yn amhosibl nad oedd amcanion coelgrefyddol hefyd, yn perthyn iddynt, a'u bod yn dal cysylltiad â Derwyddiaeth y dyddiau gynt. Mae amryw bethau yn peri i ddyn meddylgar dybio hynny.
Mae amryw leoedd ym Mhenllyn yn dwyn yr enw o gaer, a chastell, megys y Caerau, Caer Gai, Castell Carn Dochan, &c. Yr oedd Caer Gai yn wersyllfa i adran o filwyr Rhufain, yn yr hen amseroedd, fel y mae gweddillion eu gwaith yn y lle yn profi yn eglur: ac yr oedd ffordd Rufeinig yn arwain o Gaer Gai i Gwm Prysor, a Thomen y Mur, gweddillion yr hon a ganfyddir mewn amryw fannau yn y cyfeiriad hwnnw hyd y dydd heddyw. Mor anturiaethus raid fod gwyr Rhufain yn eu dydd, pan y sefydlent eu gwersylloedd yng nghanol mynyddoedd Cymru, ac y gweithient en ffyrdd drwy y cymoedd, a thros fynyddoedd Gwylit Walia, o'r naill wersyllfa i'r llall. Ond clywsom y diweddar Dr. O. O. Roberts, o Fangor yn dywedyd eu bod wedi cymeryd mantais ar ffyrdd yr hen Gymry yng ngwneuthuriad eu ffyrdd eu hunain yn mhob man y gallent, ac mai nid hwy a biau yr holl glod yn y mater dyddorol hwn. "Yr oedd gan yr hen Gynry gerbydau," meddai Dr. Roberts, "a chan hynny, rhaid fod ganddynt ffyrdd i'w dwyn o ardal i ardal. Mae cerbydau heb ffyrdd, nid yn unig yn anhebygol, ond yn amhosibl."
Cafodd yr ysgrifennydd ei eni a'i fagu wrth droed Castell Carn Dochan. Adeiladwyd y castell ar ben craig serth, uchel, ac mewn lle anlygyrch a thymhestlog dros ben. Nid oes yn awr olion ffyrdd yn arwain ato o unrhyw gyfeiriad: ond diau fod rhai yn yr hen oesoedd. Mae yn adeilad cadarn: y muriau o drwch dirfawr, ac wedi eu gweithio drwy yr hyn a elwir "morter poeth." Mae cregyn o'r môr, yn gystal a graian, yn gymysg a'r cymrwd, ac yr oedd yn amhosibl cael cregyn y môr yn nes na'r Traeth Bach, neu afon yr Abermaw, ac yr oedd yn rhaid eu cario yn bynnau, mae yn debyg, ar gefnau anifeiliaid. Mae y castell braidd yn hirgul, yn betryalawg yn y pen dwyreiniol, ac yn fwaog yn y pen gorllewinol. Mae ffos ddofn, sych, wedi ei thorri yn y graig, a ffos arall, lawn o ddwfr, ychydig o lathenni ym mhellach i'r gorllewin na'r ffos a dorrwyd yn y graig, er amddiffyn y pen hwnnw i'r castell a dyna yr unig ben iddo y gallai gelynion nesâu ato i geisio gwneud niwaid iddo. Mae y murian cedyrn wedi eu chwalu er ys oesoedd, a'r cerrig yn hanner lenwi gweddillion yr adeilad, ae wedi treiglo i'r ochrau, ar bob llaw. Trueni na chymerai pobl yr ardal y gorchwyl o lwyr lanhan yr hen adeilad, fel y gellid gweled y llawr drosto oll. Yr oedd yn y pen dwyreiniol, gynt, adeiladau eraill, heb fod o'r un wneuthuriad cadarn a'r castell ei hunan—adeiladau oeddynt, mae yn ddiau, i gynnwys pethau angenrheidiol at wasanaeth teulu y castell. Y mae llannerch deg o gryn faintioli ar yr ochr ddeheuol i'r amddiffynfa. Dyna lle yr oedd yr ardd a berthynai i'r lle, feallai: neu gwnai fan cyfleus i ddysgu y milwyr a amddiffynent y lle i drin en harfau, ac i ymsymud yn rhengoedd rheolaidd. Tebygol yw mai ar y gwastadedd, yng ngwaelod y cwmn, yr oedd perchenogion y castell yn arfer cartrefu, ac y mae yno hyd heddyw le a elwir "lle'r llys," ac mai cilio y byddent yn nydd rhyfel a therfysg i amddiffynfa Carn Dochan, lle y gallent herfeiddio unrhyw allu gelynol i'w gorchfygu. Tyb-osodiad ydyw hyn; ond y mae y goreu a all yr ysgrifennydd ffurfio.
Yr oedd yr ardaloedd hyn yn y dyddiau gynt, yn dryfrith o fân uchellwyr, y rhai oeddynt bob un yn perchenogi tyddyn, neu ddau, neu dri, ac yn byw yn lân ar eu moddion. Yr oedd ym mhlwyf Llanuwchllyn, yn unig, lawer o'r cyfryw fân uchelwyr; megys yn y Llwyn Gwern, y Prys, Plas Deon, Plas yn Nghynllwyd, Plas Madog, Glan Llyn, a Chaer Gai, yn nghyda mannau eraill; ond drwy briodasau, gwerthiadau, a gwastraff yr hen deuluoedd, y mae y tiroedd yn bresennol wedi myned i ychydig o ddwylaw, mewn cymhariaeth, er colled drom i anibyniaeth y wlad, mewn unrhyw faterion o bwys cyffredinol i'r trigolion. Pe buasem yn alluog i nodi allan pwy oedd sylfaenwyr hen deuluoedd yr ardal, a phwy oedd perchennog cyntaf Castell Carn Dochan, ai Riryd Flaidd, Arglwydd Penllyn, neu rywun arall (yr hyn nis gallwn), ni fuasai hynny o nemawr fudd i'n darllenwyr, er y buasai yn ddigon difyrrus i hoffwyr hynafiaeth; ond rhaid i ni adael y pethau hyn fel y cawsom hwynt, dan len gudd ebargofiant. Bu o bryd i bryd, amryw o wyr enwog, fel beirdd a llenorion, yn preswylio yn yr ardal hon, ac y mae enwau rhai o honynt wedi disgyn i lawr i'n dyddiau ni. Gallwn nodi y rhai canlynol.
LLYWARCH HEN. Efe yw y mwyaf ei athrylith o'r cynfeirdd. Collodd ei feddiannau yn y Gogledd, collodd ei feibion mewn rhyfeloedd, ffodd i lys Cyn ddylan am nodded, ond cwympodd ei noddwr, llosgwyd ei lys yn Pengwern, neu yr Amwythig, a goresgynwyd yr holl wlad o amgylch gan y Saeson; ffodd y bardd i Abercuawg, ond symudodd oddiyno i Benllyn, lle y bu farw, yn 150 oed, meddir, a chladdwyd ef, mae yn dra thebygol, yn Llanfor. Mae darnau o'i waith yn y Myvyrian Archaiology, ac y maent yn brofion diymwad o'i athrylith.
GWERFIL VYCHAN. Un o deulu Caer Gai oedd y farddones awenyddol hon. Blodeuodd, debygid, oddentu diwedd y bymthegfed ganrif. Mae ei chywydd i'r March Glas, neu yn hytrach y darnau ohono sydd ar gael, yn profi ei bod yn feddiannol ar athrylith gref, a medrusrwydd mawr, ac y mae rhai ergydion rhagorol yn ei chywydd ar Ddioddefaint Crist. Dywedir ei bod, yn amser llyfnu, yn tosturio wrth ryw hen geffyl blinedig oedd wedi llwyr ddiffygio yn ei waith, ac yn dywedyd wrth ei thad,—
Hen geffyl, gogul, digigog,—sypyn,
Swper brain a phiog;
Ceisio'r wyf, mae'n casâu'r ôg,
Wair i'r Iddew gorweiddiog.
Mae amryw o'i dywediadau, ar ffurf cynghanedd, wedi nofio i lawr ar lif llafar gwlad, hyd ein dyddiau ni.
ROWLAND VYCHAN o Gaer Gai, oedd yn ei flodau oddeutu canol yr unfed ganrif ar bymtheg. Yr oedd yn dirfeddiannwr helaeth a pharchus; ac felly yr oedd ei hynafiaid, er ys canrifoedd cyn ei ddyddian ef. Cyfieithodd yr "Ymarfer o Dduwioldeb," a chryn nifer o lyfrau buddiol eraill. Yr oedd Rowland Vychan yn freninoliad aiddgar, a dioddefodd lawer o herwydd hynny. Llosgwyd ei dy hyd y llawr gan fyddin y Senedd, adran o ba un fu yn aros am ychydig, y pryd hwnnw, yn y Bala, a throsglwyddwyd ei etifeddiaeth, neu o leiaf, ran fawr y honi, i gâr iddo, fel y dengys yr englyn canlynol a gyfansoddodd yr adeg honno:—
Caer Gai nid difai fu gwaith tân—arnad;
Oernych wyd yrwan,
Caer aethost i'm câr weithian,
Caer Gai, lle bu cywir gan.
Bu raid i Rowland Vychan droi o'r ardal yn ffoadur am dro, rhag dialedd gwyr y Senedd. Dengys y pennill canlynol ei fod yn eu casau â chas cyflawn
"Pe cawn i'r pengrynion
Rhwng ceulan ac afon,
Ac yn fy llaw goed-ffon o linon ar li—
Mi a gurwn yn erwin
Yng nghweryl fy mrenin,
Mi a'u gyrrwn yn un byddin i'w boddi."
Drwy lawer o drafferth, wedi adferiad yr aniolchgar Charles II, y cafodd ei etifeddiaeth yn ol. Ail adeiladodd Caer Gai, megys y mae yn bresennol, a chanodd yr englyn canlynol i'r adeilad newydd,—
Llawer caer yn daer i'w dydd,—a losgwyd,
Lesgwaith gwyr digrefydd;
Y Gaer hon i gywir rhydd.
Caer gain yw—Caer Gai newydd."
Dywedir ei fod yn ymladd o biaid y brenin ym mrwydr Naseby; ond diangodd yn ddiogel adref o'r trychineb a oddiweddodd blaid y brenin yn yr ornest honno. Mae adeg ei farwolaeth a'i gladdedigaeth yn anhysbys; er hynny, dir yw i seren ddisglaer fachludo pan y bu efe farw. Gwelsom waith barddonesau o deulu Caer Gai yn y Blodeugerdd rai blwyddi yn ol; ond nid ydym yn cofio eu henwau, nac yn gwybod eu cysylltiadau ar hyn o bryd; ond hannu o'r un teulu a Rowland Fychan yr oeddynt. Un o'r teulu hwnnw hefyd a adeiladodd yr elusendai sydd ym Mhennantlliw, ac a'u gwaddolodd, hyd y dydd hwn. Aeth yr etifeddiaeth i feddiant Wynniaid Wynnstay, trwy briodas, os na chamhysbyswyd ni am hynny.
SION DAFYDD LAS, yr hwn a flodeuodd rhwng 1650 a 1690, oedd frodor o Lanuwchllyn. Yr oedd yn gerddor tafod a thant i deulu Nannau, ac yn gyfansoddwr tra rhagorol. Pan glywodd am farwolaeth ei gyfaill, Edward Morris o'r Perthi Llwydion, yr hwn oedd borthmon wrth ei alwedigaeth, a bu farw yn Essecs, dywedodd Sion Dafydd Las,—
"I'r bedd, lle oeraidd yn llan,—cul feddiant!
Aeth celfyddyd weithian;
A'r hen iaith, ni a'i rho'wn weithian,
A'r awen fyth i'r un fan."
Gwendid mawr a pharhaus Siôn Dafydd Las oedd yfed i ormodedd. Bu ei gyfeillion yn ymliw gydag ef ar y mater yn fynych, ond y cwbl yn ofer. Ryw dro, pan dan eu cerydd a'n cynghorion, teimlai awydd cryf i ddiwygio, a dywedai,—
"At fy Nhad, fwriad edifeirwch, —ai
I ofyn ei heddwch,
Dan grynu, llechu'n y llwch,
A darostwng i dristwch.
—————————————
.jpg)
RHOS Y FEDWEN
"Wrth fy Naf glynaf yn glan,—a'i gyfarch,
A gofyn ar liniau,
Am ras im', wiw resymau,
A mwy llwydd i mi wellhau."
Ond syrthio beunydd i'r un bai yr oedd efe, a dywedai am dano ei hunan fel y canlyn—
"Ofer, pan hanner hunwyf,—a hefyd,
Ofer pan ddeffrowyf;
Afradus, ofer ydwyf,
Fe wyr Duw ofered wyf."
Parodd y boen a'r gwaew oedd yn ei ben ar ol yfed i ormodedd yn Nghorsygedol, iddo ddywedyd bore drannoeth—
"Pen brol, pen lledffol, pen llaith,—pen dadwrdd,
Pen dwedyd yn helaeth:
Pen croch alw, pen crych eilwaith,
Pen a swn fel pennau saith.
"Pen chwyrn, pen terfyn wyt ti,—pen brenlwnc,
Pen barilo meddwi:
Pen rhydd, di 'menydd i mi,
Pen ffwdan—pa' na pheidi?"
Bu farw fel y bu fyw, dipyn yn anystyriol. Yr oedd yn berchen awen o'r iawn ryw. Trueni na ddefnyddiasid hi i well diben. Nid oes neb, ar a wyddom, a edwyn "fan fechan ei fedd." Prin y gellir disgwyl i wr cyffredin, fel oedd efe, fod yn feistr ar ddeddfau y gynghanedd; ond er ei holl fan feiau cynghaneddol, rhaid addef fod gwir athrylith yn berwi ynddo; a than amgylchiadau eraill mwy manteisiol, gallasai fod cystal cyfansoddwr barddoniaeth a William Lleyn.
Yr oedd hen gyfansoddwr barddoniaeth pur wych, meddir, yn byw yn yr ardal hon oddeutu 400 mlynedd yn ol, o'r enw Tudur Penllyn; a dywedir fod peth o'i waith eto ar gael, ond ni ddygwyddodd i ni weled dim o hono. Hefyd, yr oedd gwr o'r enw William Penllyn, dros dri chan' mlynedd yn ol, yn fardd a cherddor. Yr oedd yn hannu, meddir, o'r fan hon; ac urddwyd ef yn Eisteddfod Caerwys, yn 1566, yn brif-fardd, ac yn ddysgawdwr cerdd. Yr oedd Morys ap Rhobert o'r Bala wedi hannu yn wreiddiol o Lanuwchllyn, ac yn meddu traws-amcan go lew at gyfansoddi barddoniaeth. Yr oedd yn ddyn pur grefyddol, ac yn awyddus am droi pob peth y canai arno, hyd yn nod Llyn Tegid, i wneud rhyw wasanneth i grefydd. Gwel ei gywydd i'r Llyn. Digon heddyw. Dychwelir at y mater eto pan geir hamdden.