Hanes Brwydr Waterloo/Yr Ymosodiad Ar Ganolbwynt Ein Byddin

← Dechreuad Yr Ymosodiad

Hanes Brwydr Waterloo gan Hugh Humphreys, Caernarfon

Terfyniad Y Frwydr, A Dynesiad Y Prwssiaid

YR YMOSODIAD AR GANOLBWYNT EIN BYDDIN,

Nid allai dim fod yn fwy ofnadwy na dull ymosodiad y Ffrangcod, o dan Iarll D'Erlon, ar ganol ein byddin. Fe'u harweiniwyd yn mlaen gan fagnelau, y rhai oeddynt yn bwrw cawodydd o beleni; ac yn y pen blaen yr oedd y Cuirassiers, mewn gwisgoedd haiarn, ar y rhai y clywid y peleni yn seinio, ac yn neidio ymaith heb niweidio y gwisgydd.

Cyfarfyddodd y Saeson yr ymosodiad yma yn ddiarswyd. Darfu i Syr Thomas Picton, heb aros yr ymosodiad, ffurfio el ddosparth i ysgwariau, cynwysedig o dri chatrawd, a chyda mintai Syr Denis Pack, cynwysedig o dri chatrawd, aethant yn mlaen i'r ymosodiad. Y Ffrangcod, ar ol dyoddef colled ddirfawr, a yrwyd i'r gwastadedd. Ymosododd marchfilwyr y Cadfridog Ponsonby ar asgell o'r fyddin Frangcaidd, pan y taflasant ymaith eu harfau, ac a ddiangasant bob ffordd. Cymerwyd eryr a dwy fil o garcharorion. Ond dylynodd y marchfilwyr Saesonig hwynt yn rhy bell; taniwyd arnynt gan golofn arall; a thrwy i fintai o farchfilwyr Ffrengig ymosod arnynt, gyrwyd hwynt yn ol gyda chryn golled. Yr oedd mintai Ponsonby yn gynwysedig o'r Royal Dragoons, Scotch Greys, a'r Enniskillens—byddinoedd Saesonig, Ysgotaidd, a Gwyddelig. Gwnaed yr ymosodiad yn dra doeth, canys nid cynt y gwelodd ef y milwyr Ffrengig mewn ymladdfa boeth, nag yr arweiniodd ei fintai i fyny ar hyd y llechwedd, ac yr aeth rhwng yr ysgwariau Prydeinaidd. Llym a gwyllt y seiniai y bibell o'r rhengau Yagotaidd, yn gymysgedig a'r bloeddiadau, "Scotland for ever!" Pan welodd milwyr y catrawd Yagotaidd eu cydwladwyr eon, y Scotch Greys, yn dyfod i'w cynorthwyo, atebasant yn llawen gyda'r cyffelyb fanllefau rhyfelgar, a rhuthrodd yr oll o'r fintai eon ar unwaith ar y gelyn. Nis gallai y Ffrangood sefyll yn erbyn y fath ymosodiad, diangasant ar unwaith—ac fel y nodwyd darfu i'r Prydeiniaid, yn eu penboethni, eu dylyn yn rhy bell. Yn yr erlyniad eon ond anghall yma y collodd Syr William Ponsonby ei fywyd. Gwelodd eofndra dibris ei filwyr gyda fath bryder, fel yn ei ofn am eu dyogelwch y collodd pob gofal am dano ei hun. Gan yspardynu ei geffyl, carlamodd ar eu holau, heb ond un swyddwr gydag ef. Yn fuan daeth i gae lle yr oedd y ddaear mor feddal fel y suddodd ei geffyl, creadur ieuangc, odditano ef. Pan yn ymdrechu dyfod allan, gwelodd fintai o'r Lancers Ffrangig yn dynesu, a chan weled nad oedd ganddo un gobaith i ddiangc, tynodd allan gyda phob brys awror a darlun, a phan yn y weithred o'u rhoddi i'r swyddwr, i'w rhoddi i'w wraig, daeth y lancers i fyny, a lladdwyd y ddau yn y fan. Cafwyd hyd i gorph Syr William Ponsonby ar ol y frwydr, yn gorwedd wrth ymyl ei geffyl, gyda saith o archollion oddiwrth y picellau. Ond ni chwympodd yn ddiddial; cyn diwedd y dydd cafodd y lancers eu tori i lawr bron i gyd gan y fintai ddewr a arweiniesid mor eon yn eu herbyn gan y swyddwr hwnw, cyn ei farwolaeth. Yn ol cofiant Syr Thomas Picton,—"Yr oedd y colofnau Ffrengig yn cerdded wrth ochr y gwrych, aeth y Saeson yn mlaen i'w cyfarfod hwynt, ac yr oedd ffroenau eu drylliau bron yn cydgyffwrdd. Gorchymynodd Picton i fintai Syr James Kempt fyned yn mlaen; llamasant dros y gwrych, a derbyniwyd hwynt gan gyflegriad arswydus. Yna cymerodd ymdrech ofnadwy le; rhuthrodd y Saeson gyda ffyrnigrwydd ar eu gwrthwynebwyr, heb aros i lenwi eu drylliau, ond ymddibynu yn gwbl ar eu bidogau. Yr oedd taniad y Ffrangcod, modd bynag, wedi lleihau eu nifer yn erchyll, ac yr oeddynt yn ymladd o leiaf chwech i un. Gorchymynodd Picton, gan hyny, i fintai y Cadfridog Pack fyned yn mlaen. A chan floeddio, "Ymosodwch! Hwrê! hwrê!" fe'u harweiniodd hwynt yn mlaen ei hun. Dychwelasant y fanllef tra y dylynent ef â phenderfyniad pwyllog, yr hyn yn ol geiriau y blaenor Yspaenaidd Alava, a "arswydodd y gelyn."

MARWOLAETH SYR THOMAS PICTON.

Cadwodd y cadfridog tu ol i'r gadres, gan ei hanog trwy ei siampl ei hun. Yn ol bryslythyr y Duc Wellington, "hwn oedd un o'r ymosodiadau mwyaf ofnadwy o eiddo y gelyn ar ein sefydliad ni." Yr oedd cadw hwn draw, o ganlyniad, o bwys annhraethol i lwyddiant y dydd. Gwyddai Picton hyn, a theimlodd yn ddiameu y gwnai ei bresenoldeb ei hun dueddu yn fawr i lenwi ei ddynion â gwroldeb. Yr oedd yn edrych ar ei gadres eofn, gan chwyfio ei gleddyf, pan y tarawodd pelen ef ar ei gern (temple), ac efe a syrthiodd yn ol ar ei gefn yn farw. Pan welodd Cadben Tyler ef yn syrthio, disgynodd yn union oddi ar ei geffyl, a rhedodd i'w gynorthwyo, a thrwy gymhorth milwr, cariasant ef oddiar ei geffyl; ond yr oedd pob cymhorth yn ofer—yr oedd ei yspryd wedi cymeryd ei hedfa. Cymro ydoedd y dewrgalon a'r gwrol Picton, genedigol o sir Gaerfyrddin, ac y mae cofadail iddo yn nhref Caerfyrddin.

Yr oedd rhuthr y frwydr yn myned yn mlaen, a'r lluaws gwrthwynebol wedi ymgyfarfod, ac nis gallai neb fod yn segur yn y fath amser. Gosodwyd ei gorph gan hyny o dan goeden, lle y gellid yn hawdd gael hyd iddo pan fyddai y frwydr drosodd.

Ar ol bod yr ymdrech waedlyd trosodd, ac i'r Saeson buddugoliaethus gael eu galw yn ol i faes y frwydr, gan adael y Prwssiaid i erlyn ar ol y gelyn, aeth Cadben Tyler i chwilio am gorph ei hen gadfridog, ac a'i cafodd yn hawdd. Wrth chwilio, cafwyd fod y belen wedi suddo i'w gern chwith, a myned trwy yr ymenydd, yr hyn o angenrheidrwydd a achosodd angeu disyfyd.

Wrth edrych ar wisg Syr Thomas Picton ar brydnawn y 18fed, ychydig oriau ar ol ei farwolaeth, canfyddwyd fod ei amwisg wedi rhwygo ar un ochr. Arweiniodd hyn i ymchwiliad pellach, ac yna daeth y gwirionedd yn amlwg:—Ar yr 16eg yr oedd wedi cael ei glwyfo yn Quatre Bras: tarewsid ef gan belen, a thorwyd dwy o'i asenau, heblaw gwneyd rhai niweidiau tumewnol; ond, gan ddysgwyl yr ymladdid rhyfel boethlyd mewn ychydig amser, cadwodd ei glwyf yn ddirgel, rhag ofn y cymhellid ef i absenoli ei hun. O'r amser y gadawsai y wlad hon, hyd nes yr ymunodd a'r fyddin, nid aethai i'w wely unwaith—prin y rhoisai ddigon o amser iddo ei hun i gymeryd lluniaeth, gan mor awyddus ydoedd yn ngyflawniad ei ddyledswydd. Ar ol y clwyf tost a dderbynissai, gallasai ef ymatal yn gyfiawn rhag ymuno â'r fyddin ar y 18fed. Yr oedd ei gorph nid yn unig wedi duo ar ol ei glwyf cyntaf, ond wedi chwyddo yn fawr; a'r rhai hyny a'i gwelsant, a ryfeddent iddo gymeryd rhan yn nyledswyddau y maes.

Yn yr ymosodiad ofnadwy ag y soniwyd am dano, yr oedd y Currassiers yn hynod o amlwg. Teimlid eu hymosodiadau yn dost, ac am beth amser yr oedd pob ymgais i'w cadw draw yn ofer. Yr oedd y gwŷr meirch ysgeifn Prydeinaidd yn dyoddef yn greulon yn yr ymosodiad anghyfartal gyda'r gwrthwynebwyr trymion ac haiarn—wing. Gyrwyd hwynt yn ol gyda chryn golled, a gwnaed llawer yn garcharorion. Yr oedd hyd yn nod y lleng Allmanaidd, mor hynod am eu dysgyblaeth a'u heofndra mewn brwydr flaenorol, yn anghyfartal i ddal ergyd y gwrthwynebwyr hyn.

Nid oedd y gwyr meirch Ffrengig, yn eu hymosodiad, yn cael eu cynorthwyo gan wyr traed. Deuent yn mlaen gyda'r eonder mwyaf, yn agos at yr ysgwariau Prydeinaidd. Yr oedd y magnelau, y rhai oeddynt yn y blaen, yn cadw tan parhaus ar y Ffrangcod fel yr oeddynt yn dynesu, ond ar ol dyfod yn bur agos, yr oedd y magnelwyr yn gorfod encilio i'r ysgwariau, gan adael y magnelau yn meddiant y gwŷr meirch Ffrengig, y rhai modd bynag, nas gallent gadw meddiant o honynt, nac hyd yn nod eu tyllu, pe buasai y moddion ganddynt, oherwydd y cyflegriad arswydus yr oeddynt yn agored iddo oddiwrth y drylliau. Goddefid i'r gwyr meirch ddynesu yn agos at y bidogau Prydeinaidd cyn tanio ohonynt arnynt. Yna fe'u herlynid yn ol gyda chryn ddistryw, a'r magnelwyr yn union, gyda deheurwydd hynod, a danient arnynt yn ddinystriol fel yr encilient.

Yn yr eiliadau mwyaf pwysig o'r ymosodiadau hyn dygwyd mintai fawr o wŷr meirch, o dan ofal Arglwydd Uxbridge (wedi hyny Ardalydd Mon,) i fyny, cynwysedig o'r Life Guards, Oxford Blues, a'r Scotch Greys, y rhai a ymosodasant, ac ymladdwyd y frwydr fwyaf gwaedlyd a welwyd erioed rhwng gwŷr meirch. Er pwysau ac arfogaeth y cuirassiers, a nerth eu ceffylau, yr oeddynt yn hollol analluog i wrthsefyll ymosodiad y fintai drom. Wrth arwain y meirch-filwyr yn y rhuthrgyrch ofnadwy hwn, cafodd Iarll Uxbridge ergyd gan belen yn ei glun, fel y bu yn anghenrheidiol ei thori i ffwrdd ar derfyn y frwydr; a derbyniodd gan ei frenin y teitl o Ardalydd Mon, fel cydnabyddiaeth o'i wrhydri.

Ar ol un o ymosodiadau y meirchlu, cymerodd ymladdfa lawlaw, amrai o ba rai a ddygwyddasant yn ystod y dydd, le ger gwydd y milwyr Prydeinaidd. Cyfarfyddodd hussar a chuirassier Ffrengig ar y gwastadedd; yr oedd y blaenaf wedi colli ei gap, ac yn gwaedu oddiwrth archoll ar ei ben. Ni phetrusodd, modd bynag, i ymosod ar ei wrthwynebwr haiarn—wisg, a gwelwyd yn fuan bod effeithiolrwydd meirchlu yn dibynu ar farchwriaeth da, a medrusrwydd yn nefnyddiad y cleddyf, ac nid mewn arfogaeth trwm amddiffynol Y foment y croesai y cleddyfau yr oedd medrusrwydd milwrol a blaenoriaeth yr hussar yn amlwg. Ar ol rhai yagarmesau, derbyniodd y Ffrengcyn archoll tost yn ei wyneb, yr hyn a'i hurtiodd; yr oedd yn awr yn amhosibl iddo ddiangc ei wrthwynebwr hoyw, ac yna brathodd yr hussar Prydeinaidd ei gleddyf iddo ef, yr hyn a'i dygodd i'r llawr, yn mysg bloeddiadau ei gymdeithion pryderus. Buonaparte, gan wybod yn dda y byddai raid i aberthiad ofnadwy o fywyd dynol gymeryd lle, i wthio yn ol y gwrthsafiadau dewr hyn, a feddyliodd am lethu y Prydeiniaid. Ond pan welodd ei golofnau yn cael ei gyru yn ol mewn annhrefn, pan yn cael ymosod arnynt ar yr aswy o'r rheng Saesonig gan Ponsonby ddewr; pan giliai ei feirchlu yn ol o'r ysgwariau nas gallent dreiddio iddynt; pan oedd byddin yn cael ei dwyn i lawr i gwmni bychan gan ei fagnelau, ac eto yr ychydig hyny yn safyll yn gadarn ar y tir a gymerasent ar y dechreu; nid rhyfedd iddo adrodd ei syndod i Soult—"Hardded y mae y Saeson yma yn ymladd—Eto y mae yn rhaid iddynt gilio."

Yr ydoedd yn awr yn bedwar o'r gloch. Yr oedd y fyddin gynghreiriol wedi derbyn amrai ymosodiadau gerwin, y rhai a gadwesid yn ol yn ddewrwych, ac nid oedd un fantais o bwys wedi cael ei henill gan y Ffrangcod. Cymerodd ataliad byr le ar ymosodiadau parhaus Buonaparte. Ymddengys ei fod wedi newid ei gynlluniau; trwy ei fod o'r amser hwn hyd haner awr wedi pump ar waith yn cydgynull ei cegorddion. Yn yr amser hwnw dechreuodd cyfres o ymosodiadau newyddion ar hyd yr holl reng. Darfu i'r holl feirchlu trymion, y cuirrassiers, y carbincers, y dragoons, a'r gwarchawdlu, ruthro ar y canolbwynt Prydeinaidd. Er mor ofnadwy oedd y gyflafan, buasai yn fwy ofnadwy fyth, oni fuasai i'r shells, oherwydd cyflwr gwlyb y ddaear, gael yn aml eu claddu yn y ddaear; a phan y torasant, ni wnaethant nemawr gyda thaflu i fyny lawer iawn o laid. Yr oedd pob gosgordd o eiddo Buonaparte y awr ar waith, oddigerth ei warchawdlu: a llefarai a theimlai megys pe buasaí y frwydr yn eiddo iddo ef. Dywedodd wrth Betrand, "Gallwn gyrhaedd Brussels erbyn pryd swper."

Cerid y rhyfel yn mlaen ar bob tu gyda hoywder annysgrifiol. Yr oedd pryder y Duc Wellington am ei filwyr dewr wedi dyfod yn fawr iawn. "Gwelais ef," meddai dyn oedd yn bresenol, "yn tynu ei awror allan amrai weithiau, a hyny yn ddiameu i gyfrif pa bryd y deuai y Prwssiaid." Dywedir hefyd ddarfod ei glywed yn dywedyd, "O na pharai Duw i naill ai y nos neu Blucher ddyfod!"

Chwech o'r gloch nid oedd y Prwssiaid wedi dyfod. Yr oedd y catrodau Prydeinaidd oll mewn gweithrediad yr oedd eu dinystr eisoes yn fawr iawn, a'u llwyddiant yn dra amheus. Yr amser yma, pan welodd y Cadfridog Syr Colin Halket, yr hwn oedd yn llywodraethu y bummed fintai Saesonig, fod ei rengau wedi eu lleihau yn erchyll, ac amrai o'i ddynion yn dihoeni gan ludded, anfonodd genad at y Duc, i ddywedyd fod ychydig o seibiant, pa mor fyr bynag, yn anhebgorol angenrheidiol. "Dywedwch wrtho," ebai y Duc, "fod yr hyn a gynygia yn amhosibl. Rhaid iddo ef a minau, a phob dyn ar y maes, farw yn y fan yn hytrach na llwfrhau." "Y mae hyna yn ddigon," atebai Syr Colin, "bydd i mi, a phob dyn o'm catrawd, gyfranogi o'i dynged ef."