Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Adolygiad Sir Fynwy
| ← Blaenafon (Saesonaeg) | Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl |
Sir Drefaldwyn → |
ADOLYGIAD AR HANES Y SIR
Wrth adolygu hanes yr achos yn sir Fynwy, am fwy na dau cant a deg ar hugain o flynyddoedd, yr ydym yn barod i ddywedyd, "Mor gadarn y cynyddodd gair yr Arglwydd, ac y cryfhaodd." Mae y winwydden a blanwyd yn Llanfaches yn mis Tachwedd 1639, wedi gwreiddio a llenwi y tir. "Cuddiwyd y mynyddoedd gan ei chysgod, a'i changhenau oedd fel cedrwydd rhagorol. Hi a estynodd ei changau hyd y mor, a'i blagur hyd yr afon." Er na bu y llwyddiant mor helaeth ag y buasid yn dymuno, nac mor helaeth hwyrach ag y gallesid disgwyl yn ol yr afael foreu a gafodd yr efengyl yn y sir; etto ni bu y "llafur yn ofer yn yr Arglwydd." Mae yr eglwys hono oedd y pryd hwnw yn "trigo yn unig yn y coed," erbyn heddyw wedi ymledu yn 62 o ganghenau, a llawer o honynt yn cyfrif eu haelodau wrth y canoedd. Y mae sir Fynwy wedi ei rhanu yn ddau gyfundeb-y cyfundeb Cymreig yn cynwys 35 o eglwysi, a'r cyfundeb Saesonaeg yn cynwys 27 o eglwysi. Mae y rhanau brasaf o'r sir gan y Saeson, ond yn y rhanau hyny y mae lleiaf o gynydd wedi bod. A gadael allan yr achosion newydd sydd wedi eu codi yn Nghasnewydd, a'r eglwysi Saesonaeg sydd wedi eu ffurfio yn y rhanau gweithfaol, ychydig iawn o gynydd sydd wedi ei wneyd yn y rhanau hollol Seisnigaidd o'r sir, yn yr haner can' mlynedd diweddaf; ac y mae yn ddrwg genym ddyweyd fod amryw o'r eglwysi yn wanach yn mhob ystyr yn awr nag yr oeddynt yn nechreuad y ganrif bresenol. Nid yw yr hen eglwysi Saesonaeg, a ddylasai fod yn ffynonellau cryfion o ddylanwadau iachusol ar y wlad fras o'u hamgylch, wedi gwneyd ond y nesaf peth i ddim o blaid eangiad achos y Gwaredwr yn y sir; ac am yr achosion Saesonaeg yn y rhanau gweithfaol, y mae agos y cwbl a wnaed wedi ei wneyd gan y gweinidogion a'r eglwysi Cymreig, gyda chynnorthwy ychydig o gyfeillion gweithgar a haelionus y tu allan iddynt. Mae yr eglwysi Cymreig wedi darparu, nid yn unig ar gyfer eu hangenrheidiau eu hunain, ond y maent hefyd wedi gorfod darparu ar gyfer y dyfodiaid Saesonaeg, a'r Cymry sydd yn troi yn Saeson; neu yntau oddef i'w holl lafur crefyddol gael ei wrth-weithio gan ddylanwad arferion llygredig a ddygid i'w mysg gan estroniaid o iaith a chenedl.
Mae yr eglwysi Cymreig gan mwyaf oll yn gyfyngedig i'r rhanau gweithfaol o'r sir, ac felly yn cyfranogi o holl fanteision ac anfanteision yr eglwysi hyny yn gyffredinol. Dyfodiaid o siroedd Aberteifi, a Phenfro, a Chaerfyrddin, ac yn neillduol o sir Frycheiniog, ydyw llawer iawn o aelodau hynaf yr eglwysi Cymreig yn sir Fynwy. Mae yn wir fod plant llawer o'r rhai hyny yn awr, y rhai a anwyd ac a fagwyd yn y sir, yn gwneyd i fyny ran fawr o'r eglwysi; ond dyfodiaid i'r wlad oedd rhieni y rhan fwyaf o honynt. Ceir mewn amryw o'r eglwysi gryn nifer o ddyfodiaid o'r Gogledd, neu y rhai y daeth eu rhieni yn yr oes o'r blaen i lawr o'r Gogledd.
Os nad ydym yn camsynied, y mae yn eglwysi sir Fynwy yn ol eu rhifedi fwy o Ogleddwyr nag a geir mewn eglwysi o'r un dosbarth yn sir Forganwg. Dichon fod yr hawsdra gyda pha un y gallesid dyfod i lawr o'r Gogledd i'r sir, mewn blynyddau a aethant heibio, yn rheswm am hyny; a hwyrach fod y ffaith fod cryn lawer o Ogleddwyr wedi bod yn gweinidogaethu yn y sir, fel y gwelir yn hanes amryw o'r eglwysi, yn cyfrif am hyny. Ond y mae yn yr eglwysi er hyny nifer luosog o frodorion gwreiddiol y sir; ac nid ydynt, a dyweyd y lleiaf, "yn ol mewn un dawn" i'r dyfodiaid o siroedd eraill sydd wedi ymsefydlu yn eu plith; a dyfod bellach gyda hwy yn un bobl, a thrwy wahanol gysylltiadau wedi ymdoddi i'w gilydd. Ond yr oedd yr amrywiaeth yma ar un adeg yn anfantais i gyd-weithrediad. Deuai pob un o'i wlad gan dybied fod y cynlluniau a welodd yn gweithio yn yr eglwys lle y dygwyd efi fyny yn anffaeledig; ac wrth fod yn aml gynifer o wahanol gynlluniau ag oedd o bersonau, gorchwyl anhawdd yn fynych oedd atal gwrthdarawiad rhyngddynt; ac edrychai yr hen frodorion gyda llygad eiddigus ar y newydd—ddyfodiaid hyn, y rhai a ddygent eu dyeithr gynlluniau i'w plith. Hyd yr ydym wedi sylwi, yr ydym yn cael mai yr eglwysi gadwyd lwyraf oddiwrth gymysg bobl sydd wedi bod yn fwyaf unol a thangnefeddus trwy holl gyfnod eu hanes; er nad hwynt hwy bob amser sydd wedi bod yn fwyaf egniol i helaethu terfynau yr achos.
Blinwyd nifer o eglwysi y sir i raddau gofidus mewn un cyfnod yn eu hanes gan gwerylon ac ymrysonau; ac mewn rhai engreifftiau, torodd hyny allan yn ymraniadau. Cydgyfarfyddodd amryw bethau i achosi hyny. Bu ysbryd Siartiaeth yn gryf iawn yn sir Fynwy, yn arbenig, ryw ddeuddeg neu bymtheg mlynedd ar hugain yn ol. Nid yw yn perthyn i ni yma roddi ein barn ar y pwyntiau dros y rhai y dadleuent; ond y mae yn sicr fod dull y dygent eu cyffroad yn mlaen, a'r moddion gorfodol a ddefnyddid ganddynt, wedi effeithio yn andwyol ar gysur a heddwch llawer o'r eglwysi. Yr oedd rhai o'r aelodau eglwysig yn Siartiaid eithafol, ac yn cario gyda hwy i'r eglwysi yr ysbryd hyf, diofn, a dibarch i swyddogaeth ac awdurdod oedd yn hynodi Siartiaeth y dyddiau hyny; a llawer nad oeddynt yn Siartiaid proffesedig wedi cyfranogi o'u hysbryd. Cariwyd yr ysbryd gwerinol sydd wedi ei fwriadu mewn Annibyniaeth i fod yn amddiffyn i'r aelodau, i'r fath eithafion nes peryglu eu heddwch ac yspeilio eu cysur yn hollol; a dadleuai llawer dros ryddid i bob dyn "i wneyd yr hyn oedd uniawn yn ei olwg ei hun." Blynyddoedd tymhestlog oedd y blynyddoedd hyny. Siglwyd yr eglwysi gan mwyaf i'w sylfeini—gwanychwyd eu nerth i weinyddu dysgyblaeth—rhoddwyd cyfle i ddynion hyfion a siaradus ymwthio i'r golwg—sychwyd i fyny deimlad crefyddol, ac ireidd-dra ysbryd y dynion goreu—ymddangosai y gweinidogion yn fwy fel gwylwyr ar y tyrau yn sefyll er eu hamddiffyn, nag fel hedd-negeswyr yn myned allan dros eu Duw i gynyg heddwch i wrthryfelwyr—a chollwyd dros dymor lawer iawn o'r anwyldeb serchiadol hwnw rhwng gweinidogion a'u pobl sydd yn hanfodol i gysur a defnyddioldeb.
Nid ydym yn sicr i bawb o'r gweinidogion ymddwyn yn y modd doethaf dan yr amgylchiadau. Gwyddom yn eithaf da fod yn haws i ni yn awr wedi i bethau fyned heibio weled pa le a pha fodd y camgymerwyd, nag a fuasai gweithredu yn briodol pe buasem yn yr amgylchiadau; ond gan y dichon i eraill etto gael eu harwain i amgylchiadau cyffelyb, bydd gweled pa le y camsyniodd y rhai a fu o'r blaen yn help iddynt hwythau i ochel y peryglon. Tybiai llawer yn yr eglwysi fod rhai gweinidogion yn ymyraeth yn ormodol a hawliau yr eglwysi; nid yn unig yn llywodraethiad eu heglwysi gartref, ond hefyd yn eu cyfarfodydd chwarterol a'u cymanfaoedd. Yr oedd son am dderbyn eglwysi i'r cyfundeb—ceryddu eglwysi yn y cyfundeb a diarddel eglwysi o'r cyfundeb, yn rhywbeth nad ydoedd yn gydnaws a'u teimladau. Nid felly y dysgasant hwy Annibyniaeth, ac aethant i gredu fod rhyw rai am eu hysbeilio o'r rhyddid y mae Annibyniaeth yn ei sicrhau, a'u dwyn yn gaeth dan iau ryw gaethiwed. Yr ydym yn mhell o feddwl fod neb yn amcanu at ddim o'r fath beth; ond yr ydym ar yr un pryd yn addef fod y dull anochelgar y geiriwyd rhai penderfyniadau a gyhoeddwyd yn enw cyfundeb Mynwy, yn rhoddi sail i ddynion drwgdybus i feddwl hyny; yn enwedig gan eu bod cael eu cyhoeddi pan oedd Siartiaeth wedi llenwi meddyliau y lluaws a'r fath eiddigedd o swyddogaeth ac awdurdod pawb a gyfrifid mewn goruchafiaeth. Ond y mae hyn oll yn mysg y pethau a fu; ac am fwy na phum' mlynedd ar hugain, y mae eglwysi Mynwy wedi mwynhau heddwch agos yn ddidor; a thô newydd o weinidogion ac aelodau wedi codi na wyddant, ond yn unig mewn hanes, am y tymhestloedd brofodd eglwysi y gweithfeydd mewn amser a fu; ond a ddangosodd er hyny fod eu gwreiddyn yn ir ynddynt, ac y gallasant oroesi yr holl ystormydd.
Yr ydym yn teimlo fod y wedd symudol sydd wedi bod ar y weinidogaeth yn y sir yn anfantais i'w llwyddiant; ac y mae yr eglwysi Saesonig yn y rhanau gweithfaol, yn arbenig, wedi dyoddef oddiwrth hyn. Dynion ieuaingc heb gael ond ychydig o brofiad, yn dyfod i'r ardal ac heb aros yno ond dros dymor byr, nis gallesid disgwyl iddynt wneyd y gwaith sydd yn rhaid ei wneyd, cyn y bydd i achos wreiddio a chael gafael mewn ardal. Mae amryw o'r achosion Saesonaeg newyddion, wedi dyoddef yn fawr oddiwrth y mynych symudiadau sydd wedi cymeryd lle; a chyfle wedi ei roddi yn yr argyfwng rhwng y naill weinidog a'r llall, i ddynion hyfion i ymwthio i'r awdurdod o'r rhai y mae digonedd i'w cael bob amser yn nglyn ag achosion newyddion.
Mae yn nodedig i'w ganfod yn hanes eglwysi y sir yma, mai ychydig mewn cydmariaeth o'r rhai a anwyd ynddi godwyd i bregethu. Cawn nifer luosog o bregethwyr wedi codi yn eglwysi y sir; ond dyfodiaid o'r siroedd gorllewinol oeddynt gan mwyaf; nid rhyw lawer o arweinwyr sydd iddi o'r meibion a fagodd. Mae amryw wedi codi o bryd i bryd—yn wir, oddiyma y daeth y pregethwyr enwocaf yn nghychwyniad Ymneillduaeth yn Nghymru, ac y mae nifer ar y maes yn awr sydd yn weinidogion cymeradwy, ac yn bregethwyr poblogaidd, a fagwyd ynddi, ond buasai sir Fynwy yn lled amddifaid o weinidogion pe buasai raid iddi ymddibynu yn hollol ar ei phlant ei hun. Nis gallwn yn hawdd gyfrif am hyn. Dichon fod gan yr iaith Saesonaeg lawer i'w wneyd a hyn, ac y mae dylanwadau Saesonaeg yn gweithio, a dullwedd Saesonaeg i'w gweled hyd yn nod lle y mae y bobl yn siarad Cymraeg. Yr oedd cyfleusterau i'w meibion droi i gylchoedd eraill, pan nad oedd mewn llawer o ranau mwy gwledig a Chymreig, ddim ond y pulpud i godi uchelgais bachgen tlawd i ddringo iddo; ac nid ydym yn sicr fod cynhesrwydd a gwres digonol wedi bod yn y sir mewn unrhyw gyfnod yn ei hanes i fod yn fagwrfa effeithiol i bregethwyr ieuaingc. Y mae yn ffaith mai o'r eglwysi gwresocaf yn eu haddoliadau, lle y maethrinid doniau neillduol mewn gweddi, y mae mwyaf o bregethwyr wedi codi; ac yn yr adegau mwyaf tanllyd ar yr eglwysi hyny, y maent yn gyffredin yn fwyaf lluosog. Mae rhai eglwysi yn sir Fynwy wedi bod yn nodedig am eu gwresawgrwydd, ac yr ydym yn meddwl mai o'r eglwysi hyny y cododd y nifer amlaf o bregethwyr; ar yr un pryd, nid gwresawgrwydd ydyw nodwedd arbenig eglwysi sir Fynwy; ac fe allai fod hyny yn cyfrif paham na fuasai mwy o'r meibion a fagwyd ynddi yn ymgysegru i'r weinidogaeth.
Os cymerir y lledaeniad helaeth a wneir ar lyfrau a chyhoeddiadau cyfnodol yr enwad, yn safon i farnu cymeriad deallol sir wrthi, yr ydym yn meddwl y saif sir Fynwy yn lled uchel ar y rhestr. Rhoddir gan yr eglwysi dderbyniad helaeth i lyfrau da; ac y maent yn gallu mwynhau gweinidogaeth bur a sylweddol, fyddo er cynydd ac adeiladaeth yn hytrach na gweinidogaeth arwynebol na wnelo ddim ond goglais teimladau, fel y dengys y dewisiad y maent fynychaf yn ei wneyd o rai i'w llywodraethu yn yr Arglwydd, ac i'w blaenori. Mae eglwysi y sir wedi profi nad ydynt yn ol i'r siroedd eraill mewn haelioni; ac y mae rhai o honynt wedi bod yn helaeth yn y gras hwn." Os edrychir ar adroddiadau cenhadol, ac adroddiadau ein hathrofau, ceir gweled eu bod, yn ol rhifedi yr aelodau, i fyny ag unrhyw sir arall; ac y mae haelioni mawr wedi cael ei ddangos gan amryw o honynt yn nghynnaliad yr achos yn gartrefol. Yr oedd syniadau uwch yn sir Fynwy bum' mlynedd ar hugain yn ol am y gydnabyddiaeth ddylasai gweinidogion gael am eu llafur, nag oedd yn gyffredinol yn mysg eglwysi o'r un dosbarth mewn siroedd eraill. Mae siroedd eraill erbyn hyn wedi dyfod i fyny a hi, os nad wedi myned heibio iddi, ond sir Fynwy a fu ar y blaen am flynyddau.
Ond yr hyn yn arbenig sydd yn nodweddu sir Fynwy ydyw, mai yma y mae agwedd drawsnewidiol Cymru o'r Gymraeg i'r Saesonaeg yn fwyaf amlwg o un sir yn y Dywysogaeth. Mae yma eglwysi lle na phregethid gair o Saesonaeg bum' mlynedd ar hugain yn ol, na chlywir nemawr air o Gymraeg ynddynt yn awr; ac eglwysi eraill, oblegid glynu yn ormodol wrth yr iaith, wedi colli eu gafael ar yr ardalwyr, ac enwadau eraill wedi myned i mewn i'w llafur. Yr ydym mor awyddus a neb am barhad yr iaith Gymraeg, ond nid yw ond gwaith ofer i geisio rhwyfo yn erbyn y llifeiriant. Rhaid i ni gymeryd pethau fel y maent, a gwneyd y goreu o honynt. Y ffaith yw, y mae yr iaith Saesonaeg yn dyfod yn genllif dros rai rhanau o'r wlad, ac y mae sir Fynwy yn engraifft nodedig o hyny; ac os mynwn ni ddal ein gafael yn y tir sydd wedi ei feddianu gan ein tadau, a sicrhau yr oes sydd yn codi i grefydd ac i'n henwad, y mae yn rhaid darparu moddion gras iddynt yn yr iaith y maent yn medru arni. Mae y mwnau wedi eu gweithio allan mewn rhai parthau o'r sir, a lluaws o'r Cymry wedi ymfudo, fel nad yw yn debyg y gwelir yr eglwysi Cymreig yn lluosocach nag ydynt yn bresenol, ac oni wneir ymdrech egniol i ddarparu ar gyfer cynydd y boblogaeth Saesonaeg, nis gellir disgwyl y bydd i'r enwad yn y sir ddal i fyny mewn rhifedi. Mae yn dda genym weled arwyddion mor eglur fod yr eglwysi Cymreig yn teimlo hyn, ac yn cydweithredu er gwneyd y ddarpariaeth angenrheidiol. Buasai yn dda genym allu dyweyd fod yr un egni a pharodrwydd i'w weled yn eglwysi y cyfundeb Saesonaeg. Ac edrych ar bethau yn gyffredinol, yr ydym yn teimlo wrth adael sir Fynwy fod golwg iachus a chalonog ar ein henwad. Mae heddwch a chydweithrediad yn ffynu yn yr eglwysi—y pwlpudau yn cael eu llenwi gan weinidogion o fywyd pur, a doniau cymeradwy—holl sefydliadau crefydd yn cael eu cadw mewn cyflwr o fywiogrwydd a gweithgarwch; ac er nad oes llwyddiant neillduol yn cymeryd lle, nes peri "sain can a moliant yn mhyrth merch Seion;" etto y mae arwyddion amlwg a diamheuol fod yr "amddiffyn ar yr holl ogoniant."