Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Mynydd Seion, Casnewydd

← Abersychan (Saesonaeg)

Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl

Raglan →

MYNYDD SEION, CASNEWYDD.

Dechreuodd yr achos hwn dan yr amgylchiadau canlynol: Yn y flwyddyn 1830, cyfododd anghydfod yn yr eglwys yn Heol y Felin, a chafodd pump o'r aelodau eu diarddel. Barnodd naw ar hugain o'u cyd-aelodau fod eu diarddeliad yn annheg, ac felly ymadawsant gyda eu cyfeillion diarddeledig, a derbyniwyd y pedwar ar ddeg ar hugain y Sul canlynol, gan yr enwog Dr. Jenkyn Lewis, i'r eglwys dan ei ofal ef yn Hope Chapel. Buont yno yn gysurus hyd farwolaeth y Doctor; canys byddai ef yn pregethu ychydig yn Gymraeg iddynt yn achlysurol: ond wedi ei farwolaeth ef, a dewisiad Mr. Byron, yr hwn oedd Sais, yn ganlyniedydd iddo, teimlai y rhan fwyaf o'r Cymry yn annedwydd. Ar ol ymgynghori a rhai o weinidogion Cymreig y sir, a chael addewid o'u cymorth i gychwyn achos Cymreig, darfu i bedwar ar hugain o honynt gyduno i ymadael o Hope Chapel, ac ardrethu ysgoldy yn Charles Street, at gynnal gwasanaeth crefyddol yn yr iaith Gymraeg. Corpholwyd hwy yn eglwys gan Mr. D. Davies, Penywaun, Awst 17eg, 1834, a chynyddasant yn fuan nes i'r ysgoldy fyned yn rhy fychan i'w cynwys. Yn mhen ychydig o amser cymerwyd tir at adeiladu capel, yr hwn a orphenwyd, ac a agorwyd ar yr 2il a'r 3ydd o Ragfyr 1835. Gweinyddwyd yn nghyfarfodydd yr agoriad gan y Meistriaid J. Mathews, Mynyddislwyn (yn awr o Gastellnedd); D. Jones, Hermon, Llandilo; D. Davies, Penywaun; L. Powell, Caerdydd; J. Williams, Merthyr; I. Harris, Morfa; a D. Davies, New Inn. Costiodd y capel 500p. a chydunwyd i dalu 50p. y flwyddyn o't ddyled, yr hyn a wnaed nes ei lwyr ddileu. Rhoddwyd galwad i Mr. G. Griffiths, Llanbedr, a dechreuodd ei weinidogaeth yma yn Mawrth 1837. Yn Medi 1840, symudodd oddiyma i gymeryd gofal yr eglwys yn nghapel y Plough, Aberhonddu. Dilynwyd Mr. Griffiths yn Mynydd Seion. yn Ebrill 1841, gan Mr. J. Mathews, Maesllech. Wedi llafurio yma, gyda gradd helaeth o lwyddiant am chwe' blynedd a haner, derbyniodd Mr. Mathews alwad oddiwrth yr eglwys yn Zoar, Castellnedd, a symudodd yno yn Medi 1847. Yr Ebrill canlynol, llwyddodd eglwys Mynydd Seion i gael gan ei hen weinidog, Mr. Griffiths, i ddychwelyd atynt o Aberhonddu. O hyny hyd Rhagfyr 1860, parhaodd i weinidogaethu yma gyda pharch mawr. Yna, o herwydd methiant ei iechyd, ymneillduodd o'r weinidogaeth, a symudodd i Aberhonddu, lle y bu farw yn fuan wedi hyny. Ar ol ymadawiad Mr. Griffiths, bu yr eglwys am tua blwyddyn a haner heb weinidog, ac yn anffodus methasant a chyduno i ddewis un. Yn Mawrth 1862, rhoddodd mwyafrif yr eglwys alwad i Mr. Levi Laurence, Adulam, Merthyr, ac ymneillduodd ei wrthwynebwyr, a gosodasant achos i fynu mewn ystafell yn y dref, lle y buont am rai blynyddau yn cynal gwasanaeth crefyddol. Er i'r ymraniad hwn gymeryd lle yn lled ddistaw a diwaradwydd, mae yn ddiau y gallesid ei ragflaenu, pe buasai y ddwy blaid yn arfer ychydig mwy o ddoethineb a phwyll. Ni bu arosiad Mr. Laurence yma yn hir. Barnodd yr eglwys yn angenrheidiol i dori ei chysylltiad ag ef yn Rhagfyr 1864. Buwyd drachefn heb weinidog sefydlog hyd 1867. Yn Gorphenaf y flwyddyn hono, urddwyd Mr. David Davies, myfyriwr o athrofa Aberhonddu, yma, ac y mae efe yn parhau i gyflawni ei swydd er boddlonrwydd cyffredinol, hyd yn awr. Ni bu yr eglwys hon ar un cyfnod o'i hanes yn cynwys dros o gant i gant a haner o aelodau, ond y mae, o'i dechreuad hyd yn awr, wedi bod yn nodedig am ei gwresogrwydd, ei gweithgarwch, a'i haelioni. Meibion Mr. Griffiths, sef Mr. Henry Griffiths, Aberhonddu, Mr. Eliezer Griffiths, Kensington, South Australia, a Mr. W. Griffiths, M.A., Yarmouth, yn nghyd a Mr. David Nathan, Casnewydd, yw yr unig bregeth- wyr, hyd y gwyddom ni, a gyfodasant yn yr eglwys hon."

COFNODION BYWGRAPHYDDOL.

GRIFFITH GRIFFITHS. Ganwyd y gweinidog enwog hwn yn mhlwyf Llanedi, sir Gaerfyrddin, yn y flwyddyn 1794. Yr oedd ei rieni aelodau parchus o'r hen eglwys Annibynol yn Llanedi. Bu farw ei dad pan yr oedd ef yn lled ieuangc. Yn fuan wedi hyny gosodwyd ef yn egwyddorwas i Saer, a bu yn gweithio yn yr alwedigaeth hono am rai blynyddau. Wedi iddo ymuno a'r eglwys yn Llanedi, a chael anogaeth ganddi i ddechreu pregethu, rhoddodd heibio ei alwedigaeth ac aeth i ysgol ragbarotoawl, ac oddiyno i athrofa y Neuaddlwyd. Ar ol bod yno am rai blynyddau, derbyniodd alwad oddiwrth yr eglwysi yn Ebenezer a Thynygwndwn, sir Aberteifi, lle yr urddwyd ef Ebrill 5ed, 1821. Rhoddir yr hanes canlynol o gyfarfodydd yr urddiad yn Seren Gomer am 1821:—
"Ar y 5ed o Ebrill diweddaf, urddwyd y brawd G. Griffiths (yn ddiweddar myfyriwr yn athrofa Neuaddlwyd), yn weinidog ar eglwysi Anymddibynol Tynygwndwn ac Ebenezer, sir Aberteifi. Dechreuwyd yr addoliad y dydd o'r blaen yn y lle blaenaf, am 12 o'r gloch. Gweddiodd y brawd T. Griffiths, Hawen; a phregethodd y brodyr W. Williams, Drewen, a D. Griffiths, Cydwely, (Esay x. 3; ac Act. xxviii. 22). Am 5 o'r gloch, yn yr un lle, gweddiodd y brawd T. Phillip, Llanedi; pregethodd y brodyr D. Davies, Aberteifi, a J. Evans, Penygroes, (Col. iii. 13; Gen. xviii. 12). Ar yr un pryd yn Ebenezer, pregethodd y brodyr Ll. Samuel (myfyriwr yn athrofa Neuaddlwyd), W. Williams, Drewen, ac S. Price, Llanedi (Eph. iii. 10; a 1 Cor. iii. 11). Iau am 10, yn Ebenezer, gweddiodd y brawd T. Jones, Saron; traethwyd y rhag-bregeth gan y brawd T. Griffiths, Hawen, (Act. xi. 31); derbyniwyd y gyffes ffydd gan y brawd A. Shadrach, Aberystwyth; derchafwyd yr urdd-weddi gan y brawd S. Price, Llanedi; traddodwyd dyledswydd y gweinidog a'r eglwys gan y brawd T. Phillips, Neuaddlwydd, (1 Cor. iv. 1, 2); pregethodd y brawd D. Davies, Aberteifi (Ioan xviii. 38), a therfynwyd trwy weddi gan y brawd D. Thomas, Tearson." Yn ystod yr un mlynedd ar bymtheg y bu Mr. Griffiths yn llafurio yn y cylch hwn, bu yn foddion i sefydlu achosion yn Llanfairclydogau a Llanbedr. Fel y nodasom, symudodd yn 1837 i'r Casnewydd, oddiyno yn 1840 i Aberhonddu, ac yn ol drachefn i'r Casnewydd yn 1848, lle y bu yn barchus a derbyniol nes i sefyllfa ei iechyd yn 1860 ei orfodi i roddi y weinidogaeth i fynu. Yna symudodd i Aberhonddu at ei fab, gan feddwl y buasai newid yr awyr yn fanteisiol i'w iechyd; ond yr oedd ei waith ef wedi ei orphen, a'i ysbryd wedi addfedu i fyned i dderbyn ei wobr. Ar ol ychydig fisoedd o nychdod, hunodd yn yr Arglwydd Mawrth, 15ed, 1861. Ar y 21ain o'r un mis, dilynwyd ei ran farwol i'r fynwent gyhoeddus yn Aberhonddu, gan dorf liosog o alarwyr. Pregethodd T. Rees, Cendl, yn nghapel y plough, oddiar Act. xx. 24, cyn cychwyn tua'r gladdfa. Yr oedd Mr. Griffiths yn ddyn tawel, hynaws, a boneddigaidd dros ben; yn llawn o bwyll a synwyr cyffredin, ac yn wr o dduwioldeb diamheuol. Fel pregethwr, yr oedd yn tra rhagori ar y rhan fwyaf o'i frodyr yn y weinidogaeth. Yr oedd ei holl bre- gethau yn efengylaidd o ran athrawiaeth, yn eglur a threfnus o ran eu cyfansoddiad, ac yn cael eu traddodi mewn iaith syml, dirodres a choethedig iawn, a chyda llais mwyn, eglur, ac effeithiol, ac agwedd gorphorol pregethwr yn mhob ystyr yn deilwng o genad Arglwydd y lluoedd. Ychydig iawn o bregethwyr mwy difai, yn mhob ystyr, y cawsom y fraint o'u gwrandaw yn ein hoes. Clywsom rai mwy gafaelgar a goruchel eu galluoedd; mwy hyawdl a chyffrous eu doniau; a rhai galluocach i orchfygu a dryllio teimladau eu gwrandawyr, ond anfynych, os erioed, y clywsom neb a'r fath gydgyfarfyddiad hapus ynddo o bob cymhwysder i draethu ewyllys Duw i ddynion mewn dull nas gallesid ei feio. Treuliodd ei holl fywyd cyhoeddus yn barchus, ac a gair da iddo gan bawb, a chan y gwirionedd ei hun. Bu yn ddedwydd iawn yn ei deulu. Cyfododd ei dri mab i'r weinidogaeth, ac y maent eill tri yn gwisgo cymeriad teilwng o'u swydd.