Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Sardis, Farteg

← Cefn-y-Crib

Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl

Y Morfa →

SARDIS, FARTEG.

Mae y capel hwn wedi ei adeiladu ar lechwedd a elwir y Garnddiffaith, yn mhlwyf Trefethin, ychydig gyda milldir uwchlaw Abersychan. Mae dechreuad yr achos yn y lle hwn fel y canlyn:—Yr oedd tri o aelodau perthynol i'r Bedyddwyr, ac un Annibynwr o'r enw George Jayne, yn byw yn yr ardal. Ar ol cydymgynghoriad penderfynodd y pedwar brawd gychwyn cyfarfod gweddio, i fod yn symudol o dy i dy yn y gymydogaeth. Wedi glynu gyda y cyfarfod gweddio, gyda gradd o lwyddiant am tua dwy flynedd, ceisiasant gan eu gweinidogion, Mr. Evans, Penygarn, a Mr. Jones, Pontypool, ddyfod i bregethu i'r ardal bob yn ail, arnos Sabbothau, a llwyddasant i gael ganddynt hwy a'u cynnorthwywyr i ddyfod. Aeth yr anedd—dai mwyaf yn fuan yn rhy fychain i gynwys y cynnulleidfaoedd. Gan fod ysgoldy digon eang i gynwys 400 o bobl gan gwmni gwaith haiarn y Farteg, gofynwyd am ei fenthyg at gynal y cyfarfodydd pregethu. Wedi i hwnw drachefn fyned yn rhy fychan i gynwys y torfeydd, penderfynodd y ddau enwad i ymranu yn heddychol, ac adeiladu dau gapel. Adeiladodd y Bedyddwyr eu capel ar Dalywaun, a galwasant ef Pisgah, ac adeiladodd yr Annibynwyr Sardis ar y Garnddiffaith, tua haner milldir oddiwrth Pisgah. Agorwyd y ddau gapel yn y flwyddyn 1827. Yn fuan ar ol agoriad Sardis rhoddodd yr eglwys ieuangc alwadi Mr. Morris Jones, myfyriwr o athrofa y Neuaddlwyd, a gwr genedigol o Meifod, Maldwyn. Cynaliwyd cyfarfodydd urddiad Mr. Jones Chwefror 5ed a'r 6ed, 1828. Rhoddir hanes yr urddiad yn Lleuad yr Oes fel y canlyn:—"Dechreuwyd y dydd cyntaf, am dri, gan y brawd Evan Davies, Neuaddlwyd; pregethwyd gan y brawd Evan Jones, Neuaddlwyd; y Parch. Hugh Jones, Tredegar, a'r Parch. R. Jones, Ffaldy brenin. Am saith, dechreuwyd gan y Parch. D. E. Owen, Cendl; pregethodd y Parchedigion E. Griffiths, Browyr; D. Jones, Llanharan, a J. Rowlands, Cwmllynfell. Am saith, yn y bore, yr ail ddydd, dechreuwyd gan y brawd T. Williams, Cwmaman; a phregethodd y brodyr H. Morgans, Samah, ac E. Williams, Caerphili. Am 10, dechreuwyd gan y Parch. E. Davies, Hanover; pregethodd y Parch. T. Evans, Aberhonddu, ar natur eglwys; gofynodd y Parch. J. Jones, Main, y gofyniadau; dyrchafodd y Parch. E. Jones, Pontypool, yr urdd-weddi; pregethodd y Parch. J. Rowlands, Cwmllynfell, i'r gweinidog, a'r Parch. D. Lewis, Aber, i'r eglwys. Am 3, dechreuwyd gan y Parch. W. Hopkins, Llangattwg; pregethodd y Parchedigion D. Griffiths, Castellnedd; E. Griffiths, Browyr, (yn Saesonaeg), a J. Jones, Main. Am 7, dechreuwyd gan y brawd Joshua Thomas, Penmain; a phregethodd y Parchedigion T. Thomas, Caerlleon-ar-wysg; D. E. Owen, Cendl, a J. Hughes, Maendy." Bu Mr. Jones yn llafurio yn ddiwyd a llwyddianus iawn fel gweinidog i'r eglwys hon am ddeng mlynedd ar hugain, o fewn ychydig fisoedd. Teithiodd lawer trwy Loegr a Chymru i gasglu at ddyled y capel, ac ni orphwysodd nes ei llwyr ddileu. Yn fuan ar ol ei sefydliad yn y lle llwyddodd yr achos yn fawr, a lluosogodd yr aelodau, fel yr oeddynt yn y flwyddyn 1839 yn rhifo tua 300. Wedi hyny, o herwydd dyryswch a marweidd-dra y gweithiau haiarn, ac ymadawiad canoedd o'r trigolion o'r ardal, syrthiodd yr eglwys a'r gynnulleidfa i nifer fechan iawn. Gydag ychydig o adfywiad yn y gweithfeydd, cryfhaodd yr achos i raddau drachefn, ond ni ddaeth byth mor gryf a llewyrchus ag yr ydoedd yn 1839. Yn niwedd y flwyddyn 1857, rhoddodd Mr. Jones ei ofal gweinidogaethol i fyny, a symudodd i Cheltenham, lle genedigaeth ei wraig, ac yno y mae yn bresenol.

Bu Mr. John Williams yn aelod defnyddiol iawn yn yr eglwys hon am lawer o flynyddau yn nhymor gweinidogaeth Mr. Jones. Gan ei fod yn ddyn nodedig o grefyddol, yn wr cymharol gyfoethog, ac yn un rhyfeddol o haelionus a gweithgar, bu o wasanaeth dirfawr i'r achos, a phan yr ymadawodd a'r lle i fyned i gychwyn gwaith haiarn Onllwyn, cafodd eglwys Sardis golled annirnadwy.

Wedi ymadawiad Mr. Jones, bu yr eglwys am tua dwy flynedd heb weinidog. Yn 1859, rhoddwyd galwad i Mr. David M. Davies, o athrofa Caerfyrddin, yr hwn sydd yn wyr i'r enwog Morgan Jones, Trelech.

Yn y Diwygiwr am 1859, tudalen 220, rhoddir hanes urddiad Mr. Davies yn y drefn a ganlyn:

Ar ddyddiau Mercher ac Iau, yr 11eg a'r 12fed o Fai, neilldu vyd Mr. D. M. Davies, o Goleg Caerfyrddin, yn weinidog yn y lle uchod. Nos Fercher, gweddiodd y Parch. D. Williams, Glynnedd, a phregethodd y Parchedigion W. Williams, Adulam, Tredegar; W. Griffiths, Goshen, Rhymni; a D. Hughes, B. A., Saron, Tredegar. Boreu dydd Iau am 10, gweddiodd y Parch. S. Davies, Soar, Aberdare. Holwyd y gofyniadau arferol, a dyrchafwyd yr urdd-weddi gan y Parch. I. Williams, Trelech. Pregethwyd i'r gweinidog ieuangc gan y Parch. W. Morgan, Caerfyrddin, ac i'r eglwys gan y Parch. T. Jeffreys, Penycae. Am 2, gweddiodd y Parch. D. Palmer, B.A., Aberteifi, a phregethodd y Parchedigion D. Williams, Glynnedd; Joseph Jones, Bryste, a W. Jenkins, Brynmawr. Am 6, gweddiodd Mr. Morgan, cenadwr, Pontypool, a phregethodd y Parchedigion S. Davies, Aberdare, ac I. Williams, Trelech.

Mae Mr. Davies wedi gwasanaethu yr achos yma yn ffyddlon oddiar ddechreuad ei weinidogaeth hyd yn bresenol, ond o herwydd sefyllfa isel y gweithfaoedd, a thaeniad cyflym yr iaith Saesonaeg yn mysg ieuengetyd y gymydogaeth, nis gall ef, na neb arall, obeithio gweled yma achos mor lewyrchus a chynt, heb i amgylchiadau yr ardal newid llawer er gwell; ac yn ol yr argoelion presenol, nid oes ond gobaith gwan am hyny. Cant oedd rhif yr aelodau yma 1865.^[1]

Nodiadau

1. Beirniad, Cyf. vi. tudalen 114.