Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Saron, Penycae
| ← Ebenezer, Maesaleg | Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl |
Ebenezer, Sirhowy → |
SARON, PENYCAE.
Cangen o eglwys Carmel, Cendl, ydyw Saron. Arferai nifer o aelodau Carmel, y rhai oeddynt yn byw i lawr yn Nghwm Ebbwy, gyfarfod yn nha eu gilydd i gynal cyfarfodydd gweddi a chyfeillachau crefyddol er y flwyddyn 1825. Yn nhy un Theophilus Thomas y cyfarfyddent ar y dechreu, ac wedi hyny yn nhy un Benjamin John. Yr oedd o 15 i 20 o aelodau Carmel yn dyfod yn nghyd i'r cyfeillachau hyn; ac yr oedd Dafydd Davies, Dafydd Rees, Benjamin John, John Humphreys, a William Jacob o'u nifer, ac yn cymeryd rhan flaenllaw yn y cyfarfodydd. Ychwanegwyd amryw at eu rhifedi, y rhai a dderbyniwyd yn gyhoeddus yn Carmel. Yn y flwyddyn 1829, dechreuwyd ysgol Sabbothol yn nhy un Isaac Edwards yn rhestr y ceryg calch. Yr oedd eu rhif y Sabboth cyntaf yn 80, ond erbyn yr ail Sabboth yr oeddynt wedi cynyddu i 50, fel y bu raid yn fuan ymwahanu i bump o dai i'w chynal. Teimlid yn anhwylus iawn o eisiau lle mwy cyfleus fel y gallai yr ysgol oll fod gyda'u gilydd; a chafwyd trwy ganiatad Charles Harford, Ysw., fenthyg rhan o weithdy saer perthynol i'r gwaith. Cynyddodd yr ysgol wedi ei symudiad fel yr aeth y rhan oedd ganddynt yn rhy gyfyng, ond caniataodd y boneddwr caredig iddynt gael y rhan arall o'r gweithdy at eu gwasanaeth, fel yr aethant yn mlaen yn llwyddianus iawn. Aeth ty Benjamin John yn rhy gyfyng i gynal y gyfeillach, fel y bu raid iddo symud i dy helaethach yn ymyl y lle y saif y Reading Room yn awr. Pregethid yn achlysurol yma hefyd gan Mr. J. Ridge, a Mr. D. Davies, New Inn, ac eraill. Aeth pethau yn mlaen yn llwyddianus yma wedi hyn hyd ganol yr ail auaf iddynt yn ngweithdy y saer, pan yn anffodus y syrthiodd un haner o hono, ond daliodd yr ychydig ffyddloniaid yn ddiysgog gyda'r ysgol a'r cyfarfodydd er pob anfantais. Llwyddwyd i gael hen dy anedd gerllaw y Queen's Square oedd wedi ei droi yn ysgoldy, at gadw ysgol Sabbothol, a'i gael ddwy noswaith o bob wythnos at eu gwasanaeth am wyth swllt yn y mis. Yn yr adeg yma y neillduwyd wyth o ddiaconiaid yn Carmel, a rhoddwyd rhyddid i'r gangen hon yn Mhenycae i ethol pedwar o'u plith hwy i fod o'u nifer, a dewiswyd ganddynt Benjamin John, Joseph Morris, Dafydd Morris, a John Bowen, a chymeradwywyd eu dewisiad gan yr eglwys.
Wrth weled y boblogaeth yn cynyddu bernid y dylasid codi capel a ffurfio eglwys Annibynol yma, ac wedi ymgynghori a'r eglwys yn Carmel, penderfynwyd corffori yr aelodau oedd i lawr y cwm yn eglwys ar wahan a Carmel, ac yn nechreu y flwyddyn 1836, daeth Mr. Ridge i lawr i'w corffori, a gweinyddu y cymundeb iddynt, a bu yr achos yn y lle dan ei ofal ef mewn cysylltiad a Carmel. Ar ol ymsefydlu yn eglwys Annibynol yr oedd yn rhaid edrych am dir i adeiladu capel arno, ac wedi cael e siomi am amryw leoedd, caniatawyd tir iddynt gan Mr. Edmund Lewi Drysiog, yn y fan lle y saif y capel presenol arno. Yr oedd adeiladu capel yn anturiaeth fawr iddynt, gan nad oeddynt ond ychydig mewn nifer, yn dlodion gan mwyaf; ond trwy fod yn unol a dyfalbarhaol llwyddasant i gael yr arian gofynol i'r perwyl. Ymgymerwyd a'i adeiladu gan un James Morgan, saer coed o Dalybont, sir Aberteifi; ac erbyn mis Mawrth 1838, yr oedd y capel wedi ei orphen; ac agorwyd ef ar y 9fed a'r 10fed, o'r Mai canlynol. Pregethwyd a gweddiwyd ar yr achlysur gan Meistri J. Mathews, Mynyddislwyn; H. Jones, Tredegar; J. Williams, Bethesda; D. Davies, Troedrhiwbel; T. Griffiths, Blaenafon; E. Watkins, Llanelli; D. Jones, Aber; W. Watkins, Rhymni; J. Harrison, Aberdare; J. Thomas, Adulam, Merthyr; D. Jones, Bethesda, Merthyr; B. Owen, Soar, Merthyr; J. Jones, Penmain; D. Stephenson, Nantyglo, a T. Rees, Craigyfargod. Costiodd y capel rhwng pob peth yn agos i 700p. Yn mis Awst, wedi agoriad y capel, rhoddodd Mr. Ridge ofal Saron i fyny, ac yn fuan ar ol hyny rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. Thomas Jeffreys, ei gweinidog presenol. Ganwyd Mr. Jeffreys yn Nghaerdydd yn 1810. Ymunodd a chrefydd yn Dowlais cyn ei fod yn 18 oed, a dechreuodd bregethu cyn ei fod yn 21 oed, trwy gymhelliad yr eglwys a'r gweinidog, y Parch. Samuel Evans, yr hwn oedd y pryd hwnw yn weinidog Bethania, Dowlais, yn gystal a Soar, Merthyr. Urddwyd Mr. Jeffreys yma Rhagfyr 24ain a'r 25ain, 1838. Ceir yr hanes canlynol am gyfarfodydd yr urddiad yn y Diwygiwr am Mawrth 1839, tudalen 90:—"Ar y 24ain a'r 25ain o Ragfyr, neillduwyd y brawd Thomas Jeffreys i gyflawn waith y weinidogaeth yn Saron, Penycae. Am 6, y dydd cyntaf, dechreuodd y Parch. H. Daniel, Tabor; a phregethodd y Parchedigion J. Davies, Abersychan; D. Roberts, Dowlais; a J. Davies, Aberdare; oddiwrth Mat. viii. 25; Luc xx. 35, 36; Eph. ii. 4. Boreu Nadolig, am 5, dechreuodd L. Smith; a phregethodd H. Daniel, Tabor, ac E. Watkins, Llanelli; oddiwrth Luc i. 32; a Ioan i. 14. Am 10, dechreuodd y Parch. D. Davies, Taf-fechan; a phregethodd y Parch. D. Stephenson, Nantyglo, ar natur eglwys Gristionogol, oddiwrth Ioan xviii. 36; y Parch. J. Ridge, a ofynodd yr holiadau arferol; y Parch. E. Rowlands, Ebenezer, a ddyrchafodd yr urdd-weddi; yna pregethodd y Parch. J. Hughes, Dowlais, ar ddyledswydd y gweinidog; a'r Parch. H. Jones, Tredegar, ar ddyledswydd yr eglwys, oddiwrth Ioan xxi. 17, a Heb. xiii. 17. Am 3, dechreuodd y Parch. W. Watkins, Rhymni; a phregethodd y Parchedigion E. Rowlands, Ebenezer; J. Jones, Penmain, (yn Saesonaeg); a J. Thomas, Adulam; oddiwrth 2 Bren. ii. 14, Marc ix. 24, a 2 Cor. iii. 7, 8, 9. Am 6, dechreuodd J. Richards, Dowlais; a phregethodd y Parchedigion W. Watkins, Rhymni; a D. Davies, Taf-fechan; oddiwrth Ioan iv. 35-38, a Heb. ix. 27. Yr oedd y cynnulliad yn dra lluosog, ac arogl esmwyth ar y cyfarfod o'i ddechreu i'w ddiwedd." Nid oedd ond ychydig dros 60 o aelodau yn y lle pan ymsefydlodd Mr. Jeffreys yma, ond cynyddodd yr achos yn fuan fel y daeth yma eglwys gref a dylanwadol. Cafodd Mr. Jeffreys dipyn o helbul yn fuan wedi ei sefydliad yma, drwy fod rhyw gamddealldwriaeth rhwng adeiladydd y capel a'r cyfeillion yn y lle. Mynasant hwy saerfesurydd i brisio gwerth y capel, a mynodd yr adeiladydd un arall i'w brisio, ac yr oedd yr olaf gan' punt yn uwch na'r blaenaf. Bygythiwyd hwy yn mhob modd oblegid na thalent yn ol y prisiad uwchaf; ond trwy bwyll a doethineb Mr. Jeffreys llwyddwyd i gael gan yr adeiladydd foddloni i ganolwr i'w brisio rhwng y ddau brisiwr blaenorol; ac yn ffodus i'r eglwys prisiodd hwnw ef yn is na'r prisiad isaf; ac felly arbedwyd i'r eglwys yn agos i 115p. Llwyddodd Mr. Jeffreys ddwyn yr ysgol Sabbothol i drefn, a thrwy ei wresowgrwydd fel pregethwr, a'i hawddgarwch fel dyn a Christion ennillodd lawer i wrando arno, ac y mae wedi parhau i ymgodi mewn parch yn ngolwg y bobl. Bu cryn adfywiad ar yr achos y gwanwyn cyntaf wedi urddiad Mr. Jeffreys, fel yr ychwanegwyd tua 60 at yr eglwys yn y chwe' mis cyntaf o'i weinidogaeth; a chyn pen dwy flynedd yr oedd yr eglwys yn fwy na 200 o rifedi. Aeth y capel yn llawer yn rhy fychan i gynwys y gynnulleidfa, ac estynwyd ef fel y mae agos yn gymaint arall a'r hen gapel. Costiodd yr helaethiad 350p., ac ar y 24ain a'r 25ain o Ragfyr, 1850, ail agorwyd ef, pryd y gweinyddwyd gan Meistriaid Lewis, Llanfaple; Griffiths, Blaenafon; Watkins, Llangatwg; Richards, Aberhonddu; Thomas, Graig, Rhymni; Daniel, Pontypool; Hughes, Victoria; Davies, New Inn; Griffiths, Casnewydd; Havard, Tredwstan; Lewis, Coed-duon; Jenkins, Brynmawr; Hughes, Penmain; Rowlands, Pontypool; Lewis, Tontrebel; Bowen, Pendarran, a Williams, Tredegar.
Bu yma er cychwyniad yr achos amryw ddynion gweithgar a defnyddiol, y rhai y mae eu henwau yn berarogl, a'u coffadwriaeth yn fendigedig yn yr eglwys a'r ardal. Daeth Mr. D. Seys Lewis yma yn 1847, ac er mai aelod a diacon yn hen eglwys barchus Rehoboth, Brynmawr, ydoedd yr holl amser y bu yma, etto bu o gefnogaeth a chynnorthwy mawr i'r achos trwy ei haelioni a'i fywiogrwydd gyda phob rhan o'r gwaith. Talwyd holl ddyled y capel newydd erbyn y flwyddyn 1857; ac ar y 27ain a'r 28ain, o'r flwyddyn hono, cafwyd yma gyfarfod Jubili i gydlawenhau fod y ddyled wedi ei thalu. Pregethwyd ar yr achlysur gan Meistri R. Lewis, Tynycoed; T. Davies, Llanelli; D. Williams, Troedrhiwdalar; J. Jones, Rhydri; D. Davies, 'Pantteg; D. Hughes, B.A., Tredegar; J. Davies, Cwmaman; ac E. Hughes, Penmain. Cafwyd yma adegau o adfywiadau grymus ar grefydd, ac er yr holl symudiadau, a'r cyfnewidiadau, a'r marwolaethau sydd wedi cymeryd lle, y mae yr achos yn parhau i fyned rhagddo yn llwyddianus.
Cyfodwyd y personau canlynol yn bregethwyr yn yr eglwys hon; y rhai ydynt oll yn llenwi cylchoedd o ddefnyddioldeb a gwasanaeth i achos y Gwaredwr.
John Edwards. Dechreuodd bregethu yn 1840. Ymfudodd i America ac ordeiniwyd ef yn Savage Mountains. Wedi bod yno rai blynyddau symudodd i Johnstown, ac y mae yn awr yn Crabcreek, yn nhalaeth Ohio.
Thomas Lodwick. Aeth i Aberhonddu yn 1853 i ymbarotoi i fyned i'r athrofa, ac wedi treulio pedair blynedd yn yr athrofa yno, derbyniodd alwad o Zion Hill, Penfro, lle yr urddwyd ef, ac yno yr erys yn ddefnyddiol a chymeradwy.
Evan Davies. Dechreuodd yn 1862, ac aeth i ysgol barotoawl yn Nghaerfyrddin, ond bu farw yn Mai 1863, fel y dyryswyd ei gynlluniadau ac y siomwyd holl ddisgwyliadau ei gyfeillion.
Thomas Hughes. Dechreuodd ef bregethu tua yr un amser a'r dywededig Evan Davies. Bu am yspaid dan addysg yn Milford, dan ofal Mr. Caleb Guion. Urddwyd ef yn Abertilerwy yn Mai 1866, ond a symudodd oddiyno yn ddiweddar, ac y mae yn awr yn Maesycwmwr.
Thomas Jeffreys. Mab Mr. T. Jeffreys, y gweinidog. Dechreuodd bregethu yn 1864. Aeth i New College St. John's Wood, Llundain, yn 1865. Derbyniodd alwad o Sutherland Chapel, Walworth Road Llundain, a dechreuodd ei weinidogaeth yno Mai 22ain, 1870.