Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Victoria
| ← Elim, Cwmbran | Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl |
Trifil → |
VICTORIA.
Mae gweithiau haiarn Victoria, y rhai a gychwynwyd yn 1837, yn Nghwm Ebbwy Fawr, tua milldir a haner islaw gweithiau Penycae. Cyn cychwyn y gweithiau, nid oedd ond tri neu bedwar o anedd-dai yn yr holl gymydogaeth, ond cyn gynted ag y dechreuwyd agoryd pyllau glo, a gosod i lawr sylfaeni y ffwrneisi, cafodd ugeiniau o anedd-dui eu hadeiladu, a daeth canoedd o bobl i'w cyfaneddu. Yr oedd Mr. Roger Hopkins, yr hwn oedd yn un o berchenogion y gwaith, ac yn brif arolygwr y lle, yn Annibynwr selog, a chymerodd ran flaenllaw yn nghychwyniad yr achos. Yn Mawrth 1838, dechreuwyd cyfaddasu un o'r anedd-dai newyddion i fod yn addoldy. Rhoddwyd ef at wasanaeth y gynnulleidfa gan Mr. John Jones, Brynmawr, yr hwn hefyd oedd yn un o berchenogion y gweithiau. Agorwyd y ty hwn at wasanaeth crefyddol Medi 23ain, 1838. Pregethwyd ar yr achlysur gan y Meistriaid B. Woodliffe, Tredegar; J. Ridge, Cendl; D. Jones, Aber; a D. Stephenson, Nantyglo. Hydref 14eg, 1838, corpholwyd yno eglwys o un ar hugain o aelodau, gan Mr. H. Jones, Tredegar. Addawodd Mr. Jones ofalu am weinidogaeth i'r eglwys ieuangc, nes y buasai yn alluog i gynal gweinidog ei hun. Parhaodd i'w gwasanaethu mor fynych ag y gallai hyd Rhagfyr 1839. Yr oedd yr aelodau y pryd hwnw yn 80 o rif, a barnasant eu bod yn alluog i gynal gweinidog eu hunain. Buont mor anffodus a rhoddi galwad i Mr. Jonathan Davies, Llanfaple, yr hwn a ymsefydlodd yma Rhagfyr 24ain, 1839. Yn Hydref 1840, ymwrthododd yr eglwys ag ef. Dechreuwyd adeiladu y capel yn 1839. Tynwyd ei gynllun gan Rice Hopkins, Ysw. Ei faint o fewn y muriau yw 56 troedfedd wrth 45. Traul yr adeiladaeth oedd 1,094p. Yn Hydref 1841, rhoddwyd galwad i Mr. Griffith Jones (yn awr o Gefnycribwr), ac urddwyd ef Rhagfyr 8fed, 1841. Yr oedd pob peth yn myned yn mlaen yn gysurus am rai misoedd wedi urddo Mr. Jones, ond yn gynar yn y flwyddyn 1842, aeth pethau yn ddyryslyd yn y gwaith, ac yn Awst y flwyddyn hono safodd y cwbl, a gwasgarwyd agos yr holl bobl o'r ardal, pryd yr oedd tua 900p. o ddyled ar y capel. Bu raid, wrth reswm, gau y lle i fynu. Parhaodd Mr. Jones i bregethu i'r nifer fechan oedd wedi aros yn yr ardal, hyd Hydref 1843, pryd y rhoddwyd y cwbl i fynu. Bu amryw o'r gweinidogion a aethant yn gyfrifol am y ddyled mewn helbul mawr. Yn Mehefin 1846, ail gychwynwyd y gweithiau, a dychwelodd amryw o'r aelodau i'r lle, ond buont am dymor yn addoli yn Saron, Penycae. Ar y Sul cyntaf o'r flwyddyn 1847, ail agorwyd y capel, ac ail gychwynwyd achos yn y lle. Pregethodd Mr. B. James, gweinidog perthynol i'r Bedyddwyr, y Sul cyntaf, a'r ail Sul pregethodd Mr. Jeffreys, Penycae, a gweinyddodd Swpper yr Arglwydd yno. eglwys fechan am yn agos i bedair blynedd yn ymddibynu ar weinidogaeth achlysurol. Yn 1850, rhoddasant alwad i Mr. John Hughes, aelod o'r eglwys yn Rehoboth, Brynmawr, ac urddwyd ef Mehefin 13eg y flwyddyn hono. Dwy flynedd a haner y bu Mr. Hughes yn llafurio yma, ac yn yr yspaid hwnw ychwanegwyd llawer at yr eglwys. Rhif yr aelodau pan roddodd ef eu gofal i fynu oedd 70. Yn Gorphenaf 1852, daeth D. S. Lewis, Ysw., i fyw i'r lle, ac ymroddodd a'i holl egni i gyfodi yr achos o'i iselder, a llwyddodd i raddau dymunol iawn. Adgyweiriwyd y capel dan ei arolygiad a thrwy ei gymmorth ef, a llwyddwyd, trwy ei lafur diattal ef, i ysgafnhau baich y ddyled. Costiodd ei gysylltiad a'r achos yn Victoria amryw ganoedd o bunau i Mr. Lewis, ond aeth trwy yr holl lafur a'r draul yn siriol ac heb rwgnach dim. Yn awr y mae yr achos wedi ei gyfodi i sefyllfa obeithiol, ond gellir dyweyd mai mewn amseroedd blinion yr adeiladwyd y mur yn y lle hwn. Bu yr eglwys oddiar ymadawiad Mr. Hughes yn 1853, yn ymddibynu ar weinidogaeth achlysurol hyd y flwyddyn 1867, pryd y cymerwyd eu gofal gan Mr. R. Parry, Graig Fechan, sir Ddinbych. Y mae efe yn parhau yn y weinidogaeth yn y lle hyd yn bresenol, ac yr ydym yn hyderu y bydd yma yn ddefnyddiol am nifer o flynyddau etto.
Cyn belled ag y gwyddom ni, Daniel Phillips, genedigol o Lanelli, sir Gaerfyrddin, yw yr unig un a ddechreuodd bregethu yn yr eglwys hon. Dechreuodd bregethu yn 1847, ac yn y flwyddyn ganlynol, ymfudodd i'r America. Bu am rai blynyddau dan addysg yn un o golegau y wlad hono. Dywedir ei fod yn ddyn ieuangc galluog iawn, Nis gwyddom ychwaneg o'i hanes.