Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Byr Hanesion Ychwanegol

← William James, Maethlon

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal

Lewis William yn Llanegryn

PENOD VIII.

BYR HANESION YCHWANEGOL.

CYNWYSIAD.—Golwg gyffredinol ar yr hanes—Addysgiadau— Cymeriad rhagorol y crefyddwyr cyntaf—Eu gwaith yn cynorthwyo y gwan yn esiampl i'r oes hon—Engraifft hynod o amddifyniad dwyfol—L. W. yn Llanegryn—Mary Jones—Talu dyled y capelau yn 1839—Y Teithiau Sabbothol—Y Pregethwyr—Cyfrifon deugain mlynedd—Ymweliad â'r eglwysi.

  MAE yr hanes a roddwyd yn y tudalenau blaenorol am eglwysi y Methodistiaid yn y rhanbarth hwn o Sir Feirionydd, er yn dra anmherffaith, yn dangos crynhodeb o'r gwaith mawr a wnaethpwyd gydag achos y Cyfryngwr, yn yr amser aeth heibio. Nid ydyw yr hanes, mae'n wir, ond crynhodeb o'r pethau a welwyd ac a glybuwyd gan y tadau, ac a wnaethpwyd ymhlith pobl yr Arglwydd hyd y pryd hwn. Casglwyd y prif ffeithiau am hanes pob lle, mor bell ag y gellid eu cael, a gadawyd allan y pethau y tybid nad oeddynt o fuddioldeb cyffredinol. Hyn sydd sicr, fod llawer o bobl grefyddol, ymroddedig, duwiolfrydig, wedi eu darparu i deyrnas nefoedd yn yr ardaloedd a'r cymoedd yr ydym ni yn awr yn byw ynddynt. Treuliasant hwy eu bywyd i ddigaregu y ffordd, i wasgaru y tywyllwch, ac i blanu gwir grefydd yn y wlad, a thra phriodol yn y cysylltiad hwn ydyw geiriau yr Ysgrythyr, "A chwithau a aethoch i mewn i'w llafur hwynt." Yr hybarch enwog Ddoctor Edwards, o'r Bala, ar ryw amgylchiad, a ddywedai, fod dilyn yn ol traed y saint, sangu y ddaear a sangasant hwy, cerdded y llwybrau y buont hwy yn eu cerdded, yn foddion arbenig i enyn zel a chryfhau ffydd y duwiolion, "Byddaf fi," ebai, "ambell waith yn hen gapel y Bala, yn cofio fy mod yn sefyll yn yr un lle ag y bu Mr. Charles, a John Evans, ac enwogion eraill yn sefyll, o dan arddeliad amlwg y nefoedd, a bydd cofio hyny yn rhoddi nerth a grym adnewyddol yn fy ysbryd." Nid yn unig yr ydym ni yn cael mwynhau o ffrwyth llafur y tadau, ond yr ydym yn rhodio y cymoedd a'r llwybrau y buont hwy yn eu rhodio, ac yn sangu y llanerchau y buont hwy yn eu sangu o'n blaen, a'r Arglwydd yn gwneuthur pethau mawrion trwyddynt. Y mae myfyrio ar eu llafur, ac ystyried eu ffydd a'u hymarweddiad hwy, yn sicr o fod yn foddion o ras i eglwysi y saint ar bob amserau.

Tra rhyfedd, hefyd, ydyw helyntion yr amseroedd gynt. I ni sydd yn meddu breintiau a goleuni yr "oes oleu hon," ymddengys amgylchiadau ein gwlad mor ddiweddar a chan' mlynedd yn ol yn ddieithriol. Nid ydyw can' mlynedd yn ein cario yn ol ond megis ychydig o'i gymharu â'r amseroedd pell, pell ymhlith oesoedd y byd. Ac eto, mor agos atom o ran amser, dim ond megis oes gŵr,—hynod mor wahanol ydoedd y wlad oll, y trigolion mewn dygn anwybodaeth a thywyllwch, hen ac ieuanc yn credu pob ofergoelion, ac oll yn dilyn llwybrau pechadurus ac annuwiol. Yr hyn a ddygodd y cyfnewidiad mawr o amgylch oedd y diwygiad crefyddol a ddechreuodd yn yr ardaloedd hyn oddeutu yr un adeg a dechreuad yr Ysgol Sabbothol yn Nghymru. Pa mor ddiolchgar y dylem ni deimlo, am fod ein llygaid yn gweled y pethau yr ydym yn eu gweled, a'n clustiau yn clywed y pethau yr ydym yn eu clywed!

Ond beth ydyw yr addysgiadau i ni oddiwrth yr hanes hwn am y cyfnod o gan' mlynedd? Beth yn ychwaneg a allwn wybod am fawrion weithredoedd Duw yn ein gwlad? Yr ydym yn gweled ei oruchwyliaethau Ef yn nechreuad a chynydd crefydd mewn modd amlwg. Dechreuodd yr achos yn fychan. Ymddangosodd seren foreu y Methodistiaid, pan ddechreuodd William Hugh, Llechwedd, Llanfihangel, fyned i wrando yr efengyl y tuallan i'w ardal ei hun, ychydig amser yn flaenorol i 1780. Torodd y wawr, ymdaenodd y goleuni, ac o fewn rhyw bymtheg mlynedd, yr oedd wedi dyfod yn ddydd. Yr oedd y cyffroad y blynyddoedd cyntaf yn fawr. Digwyddai llawer o bethau hynod mewn cysylltiad â moddion distadl ynddynt eu hunain: cyfarfyddai dynion hyfion ac annuwiol âg argyhoeddiad uniongyrchol, ac megis yn wyrthiol; dilynai dylanwadau nerthol y weinidogaeth trwy offerynau gwael; ymddangosai Ysbryd Duw yn gweithio trwy ffordd anghyffredin i ddwyn pethau mawrion i ben, ac i beri planu gwir grefydd yn y wlad. Cyffyrddai y naill grefyddwr â'r llall, a cherddai y tan dwyfol ymlaen o'r naill ardal i ardal arall, nes o'r diwedd gymeryd meddiant llwyr o'r holl ardaloedd. Yn y cyffroad cyntaf, ac yn mhlaniad yr eglwysi, lle y preswyliai ychydig bobl, y rhai oeddynt wedi eu hargyhoeddi am eu hanghenion ysbrydol, y mae llaw Rhagluniaeth ddwyfol yn eglur yn yr amlwg. Rhoddi ystyriaeth briodol i'r pethau hyn a fyddai yn sicr o gynyrchu ynom ysbryd addolgar.

Ystyriaeth arall yn llawn o addysgiadau ydyw, cymeriad rhagorol y crefyddwyr cyntaf. Fel ymhob oes, ac ymhob gwlad, lle y gwreiddiodd yr efengyl ac y sefydlwyd crefydd Crist, bu yma hefyd o'r dechreu golofnau cryfion yn cynal achos yr Arglwydd, trwy barch ac anmharch, trwy glod ac anghlod, tra fyddai weithiau yn nos ac weithiau yn ddydd. Yr oedd delw y cyfnod cyntaf yn amlwg ar grefyddwyr y cyfnod hwnw. Rhai oeddynt hwy wedi dyfod trwy argyhoeddiadau dyfnion a dwysion-wedi eu symud o dywyllwch a chaddug annuwioldeb i ryddid yr efengyl ac o ganlyniad yn gallu gweled mor fawr oedd y gwahaniaeth rhwng cyflwr colledig a chyflwr o ras; ac yr oedd eu llawenydd a'u gorfoledd yn anrhaethadwy, oherwydd y waredigaeth a ddaethai iddynt hwy ac i'w gwlad. Yr oedd eu tröedigaeth mor drwyadl, a grym duwioldeb ynddynt mor ddiledrith, fel ag i wneuthur y llinell rhyngddynt hwy a'r byd di-broffes yn llawer amlycach nag ydyw yn awr. Ceid yn fynych arwyddion o allu yr iachawdwriaeth yn gweithredu megis yn ddigyfrwng, i gyfateb i amgylchiadau yr oes, er achubiaeth y rhai gynt oeddynt amlwg yn blant y diafol. Bryd arall, deuai rhai o hyd i wir grefydd pan y deuent am y tro cyntaf i gyffyrddiad a dilynwyr Crist, fel y marw yn cael ei fywhau wrth gyffwrdd âg esgyrn Eliseus. Canlyniad naturiol y fath bethau ydoedd, nid yn unig eu bod hwy yn grefyddwyr o'r iawn ryw eu hunain, ond eu bod hefyd yn sicr o adael eu hol ar y wlad. Yr oedd eu crefydd yn heintus ac yn ymosodol. Un o arwyddion yr oes apostolaidd ar grefyddwyr cyntaf Cymru oedd, eu bod yn ymwasgu at eu gilydd. Yr oeddynt fel yr apostolion hefyd yn dra amlwg yn y gras o helpu eu gilydd, ac yn arbenig o helpu y gwan. Dyma, fe ddichon, y gras y rhagorent uwchaf ynddo—Dygwch feichiau eich gilydd." Y peth cyntaf y mae gwir grefyddwyr yn ei wneyd ar ol cael crefydd eu hunain ydyw, cael eu cymydogion a'u cyd-ddynion i feddiant o'r un grefydd. Felly y gwnaent hwythau. Wedi sefydlu achos bychan mewn rhyw fan, yr ydym yn eu cael, bron yn ddieithriad, yn myned i gynorthwyo achosion gwanach mewn lleoedd cyfagos, weithiau bob yn ddau a dau, dro arall bob yn un. Hyd yn nod pan na byddai achos ardaloedd eraill yn wanach na'u hachos hwy eu hunain, byddent, er hyny, yn myned o'r naill fan i'r llall i gynorthwyo i gynal cyfarfodydd gweddïo, ac i gadw societies. Rhai heb fod yn bregethwyr na blaenoriaid a wnaent hyn yn y dechreu, yn unig am fod cariad Crist yn eu cymell. Y brodyr o Ddolgellau a ddeuent, er pelled y ffordd, i gynorthwyo ardaloedd rhwng y Ddwy Afon i gynal y moddion. Laweroedd o weithiau y cychwynodd Sion Vychan Vach, â thamaid yn ei logell, o Lwyngwril ar foreu Sabbath i roddi cynorthwy drwy ddarllen, gweddïo, a chynghori, yn yr ardaloedd cymydogaethol, ac ni ddychwelai adref hyd hwyr y nos. Y Bwlch a fu yn cynorthwyo llawer ar Lanegryn. Llanegryn a Chorris drachefn, mewn amser diweddarach, a roddent eu cynorthwy bob yn ail fis i Abergynolwyn, Pennal a Thowyn a roddasant lawer o help yn yr un modd i Maethlon. Am yr haner canrif cyntaf, yr elfen amlycaf o rinwedd Cristionogol yn eu plith ydoedd, eu bod yn cynorthwyo eu gilydd, ac yn arbenig yn cynorthwyo y lleoedd gweiniaid.

Bu amddiffyn yr Arglwydd yn dra amlwg dros ei bobl a'i achos yn y blynyddoedd cyntaf, ac effeithiodd hyny i ladd llawer ar y gwrthwynebiad i'r "grefydd newydd" fel y gelwid hi. Mewn amgylchiadau afrifed y cafwyd engreifftiau o'r amddiffyniad dwyfol yn ein gwlad. Yn ychwanegol at y crybwyllion a wnaed am hyn o fewn terfynau eglwysig y rhan- barth hwn, ceir hanes yn Methodistiaeth Cymru, I. 548, am waredigaeth nodedig i un o'r hen gynghorwyr, Dafydd Cadwaladr, fel y tybir, yn ardal Llanegryn:—

"Yr oeddwn," medd y gŵr ei hun, "yn dyfod ar foreu Sabbath o Aberdyfi i Lanegryn i bregethu. Pan oeddwn yn dyfod ar hyd y traeth tua Thowyn, Meirionydd, gwelwn ddyn yn dyfod i'm cyfarfod, a chan sefyll o fy mlaen gofynodd i mi, "Ai chwi yw y gŵr sydd yn myned i Lanegryn heddyw?' 'Ie,' atebais inau. 'Wel, fe'ch lleddir chwi yn sicr; y maent yn penderfynu gwneyd; a mi a ddaethum yn un swydd i fynegu i chwi.' Yn sicr, yr oedd ei ddywediad yn hynod o effeithiol. Rhedai i'm meddwl yn ddiorphwys. Pa beth os rhagrithiwr ydwyf! Yna, os lladdant fi, yn uffern y byddaf yn y fan! Yna safwn enyd, ac ail feddyliwn, a disgynwn ar y penderfyniad nad oeddwn yn rhagrithiwr, ac mai braint fawr i mi a fyddai cael marw yn ferthyr i achos a thros enw Iesu Grist. Hyn a barai i mi fyned ymlaen yn wrol. Canlynodd y gŵr fi am lawer o filldiroedd, nes dyfod dros bont Syni; yna, efe a safodd, a dywedodd, 'Wel, druan, mi a welaf mai i Lanegryn y mynwch chwi fyned, ac yn wir, mae yn ddrwg genyf i ddyn fel chwi gael ei ladd. Ni ddeuaf fi yn mhellach, onide ni allaf ddisgwyl ond yr un driniaeth a chwithau; dyma i chwi ddwy geiniog; ewch i'r tŷ tafarn a gelwch am eu gwerth o gwrw; ac os llwyddwch i gael teulu y dafarn o'ch plaid, ni bydd i chwi lawer o berygl, ond, yn wir, penderfynu eich lladd y mae y bobl. Ffarwel i chwi.'

Aethum yn fy mlaen, a gwnaethum â'r ddwy geiniog fel y'm haddysgwyd; a phan ddaeth yr amser i ddechreu, mi a aethum ac a sefais ar ben rhywbeth, a dechreuais yr odfa. Edrychai y bobl ar y cyntaf yn lled hyll, ond rywfodd mi gefais lonydd hollol i bregethu. Yn fuan ar ol i mi ddarfod, wele ddyn, trwsiadus yr olwg arno, yn esgyn i ben y clawdd, ac yn dywedyd, 'Bobl, ni wn i ddim am y Methodistiaid, ond dyn iawn yw hwn! Y mae hwn yn dywedyd y Beibl. Mi fedra i y Beibl gystal a neb, ac mi wn na ddywedodd hwn ddim ond y Beibl, am hyny mi fynaf chwareu teg iddo. Gyda hyn aeth pawb i'w gartref."