Hanes Niwbwrch/Hanes Llanamo neu Rhosyr o dan y Tywysogion Cymreig
| ← Yr enwau wrth ba rai yr adnabyddid Niwbwrch | Hanes Niwbwrch gan Owen Williamson |
Ffiniau neu Derfynau y Fwrdeisdref → |
3.—HANES LLANAMO, NEU ROSYR, O DAN Y TYWYSOGION CYMREIG
Yr oedd yn faenor, neu etifeddiaeth, yn perthyn i'r Tywysog. Gan fod y lle ar y ffordd i'r Prif Lys yn Aberffraw, y mae'n ddiameu yr arosai y Tywysog yma yn aml i gynnal llys barn cantref a chwmwd, neu i dderbyn gwriogaeth ei ddeiliaid ynghwmwd Menai. Yr oedd y gwriogaeth yma yn gynwysedig mewn gobrau ac amobrau, hynny yw rhyw daliadau neu ddirwyon cyfatebol i ardrethi, trethi, a thollau yr oes bresennol. Ac heblaw y taliadau ariannol, yr oedd y deiliaid i dalu math arall o wriogaeth, megis gweini ar y Tywysog neu ei raglaw pan y deuai un o honynt i'r Llys; a chynhwysai hynny ddwyn ymborth a gofalu am geffylau, cwn, a hebogiaid ar gyfer tymhor hela.
Yr oedd hefyd ddyledswyddau eraill, llai anrhydeddus na gweini yn y modd ddisgrifir uchod. Heb fod ymhell o'r Llys, ond tu allan i derfynau Hendre Rhosyr, trigai y dosbarth isaf o ddeiliaid, sef y garddwyr y rhai a ddalient erddi a lleiniau, ac a gyflawnent y gorchwylion iselaf a chalettaf oddeutu'r Llys.
Ymddengys fod deiliaid o ddosbarth uwch, neu y dosbarth cyntaf a ddisgrifiwyd, yn trigo y rhan o blwyf Llanamo neu Rosyr a elwid yr Hendre. Ymhellach ymlaen rhoddir ffiniau neu derfynau yr hen fwrdeisdref, sef y gyfran honno o'r plwyf a ddelid ar y cyntaf gan y dosbarth isaf o gaethion. Yr oedd y dosbarth arall, sef trigolion yr Hendre yn rhyw hanner anibynnol, oblegid yr oedd eu daliadaeth neu eu tiroedd yn eiddo iddynt, ond eu bod yn rhwym i dalu eu gwriogaeth i'r Tywysog. Ar y llaw arall yr oedd y garddwyr yn rhwym fel caethion i'w harglwydd. Heblaw y ddau ddosbarth uchod oeddynt breswylwyr plwyf Rhosyr yr oedd perchenogion neu denantiaid trefi neu etifeddiaethau tuallan i'r plwyf hwn yn rhwym i dalu gwriogaeth i'r Tywysog neu y rhaglaw pryd bynnag y deuent i'r Llys. Wrth son am dref yn y fan yma, y mae 'r gair i'w ddeall yn ol ei hen ystyr. Er engraifft, gelwid Glan Morfa y Rhandir, a'r holl dir sy'n cyraedd rhwng y ffordd fawr a'r Morfa, a rhwng Lôn Bodfel a Lôn Dugoed, yn Dre Bill; a'r gweddill o'r Rhandir o Lon Dugoed i Grochon Caffo a elwid yn Dre Garwedd. Yr oedd deiliaid y ddwy dref yma, ynghyd a deiliaid rhai trefi cyfagos yn rhwym i dalu gwriogaeth cyffelyb i'r hyn delid gan y dosbarth uchaf o'r ddau ddisgrifiwyd o'r blaen. Hwyrach y manylir ychydig eto ar ddyledswyddau gwriogaethol y trefi hyn, mewn rhan arall o'r Llyfr.