Hanes Niwbwrch/Nodiadau Gorphennol
| ← Rhestr gyfarwyddol | Hanes Niwbwrch gan Owen Williamson |
→ |
21.—NODIADAU GORPHENOL
Yn y lle cyntaf dylwn nodi y boblogaeth yn ol cyfrifiad 1891. Y nifer ydyw 960, sef llai nag yn 1881. Dywedir mai achos y lleihad fu mudiad rhai teuluoedd i Ddeheudir Cymru mewn adeg o adfywiad ynglyn â masnach glo.
Maint y plwyf mewn erwau ydyw 4574, a'i werth trethol ydyw £2563 5 0.
Mewn pennod arall dywedais i ddeg ar hugain o etholwyr Niwbwrch fyned i Beaumaris gan hyderu y caent fwynhau yr un breintiau ag etholwyr bwrdeisiol y dref honno, ond siomwyd hwy mewn rhan oblegid i Owen Hughes. Ysw, y Bwrdais a bleidient, gael ei ethol yn ddiwrthwynebiad. Digwyddodd hynny yn 1698. Dim ond deg ar hugain o etholwyr o Niwbwrch! ymhlith y rhai yr oedd llawer o dirfeddianwyr a hawlient bleidlais oherwydd gwerth y tai a adeiladasent yn Niwbwrch i geisio addasu eu hunain fel bwrdeisiaid. oedd rhai o'r deg ar hugain yn hen drigolion arosol yn Niwbwrch, ac yn ddisgynyddion i'r hen fwrdeisiaid gynt? Pwy a ettyb gwestiwn fel hyn a rhai eraill a ymwthiant yn barhaus i ogleisio ein cywreinrwydd?
Os disgynwn o niwl a thywyllwch ansicrwydd ac anwybodaeth sydd yn aros ynglyn a hanes Niwbwrch yn y gorphenol, ac os cymharwn ffeithiau yr oes hon â'r hyn wyddom am Niwbwrch yn yr hen amser gynt, yr ydym o hyd yn cyfarfod â phrofion o'r dyrchafiad cymdeithasol ag sydd mor amlwg ynglyn â Niwbwrch. Y mae'n rhaid cyfaddef mai yn yr eilfed ganrif ar bymtheg a chyn hynny yr oedd y cewri yn gosod i lawr seiliau duwinyddiaeth ein hoes ni ac yr oedd duwioldeb personau yn ymddangos mewn ffrwyth hunanymwadiad a gweithredoedd da pan oedd gwladgarwyr a dyngarwyr yn cyfrannu o'u heiddo personol tuag at sefydlu ysgolion, sefydliadau elusenol, a llawer o foddion eraill i ddyrchafu. Ond yn ein dyddiau ni y mae y werin megis yn esgyn i afael yn y breintiau dinesig ag oeddynt gyfyngedig i dirfeddianwyr mawrion ac urddasolion ddau can mlynedd yn ol. Nid oes ond ychydig o dirfeddianwyr yn byw tuallan i'r plwyf yn hawlio pleidlais seneddol ar bwys eu heiddo yn Niwbwrch,— dim ond tua dwsin; ond er hyn y mae 'r etholwyr yno i'w cyfrif wrth yr ugeiniau. Y mae yno etholwyr o'r dosbarth cyntaf (occupation voters), sef etholwyr seneddol a sirol, 150; o'r ail ddosbarth 4; a 27 o'r trydydd dosbarth. Y mae tua deugain o'r preswylwyr yn rhydd-ddeiliaid fel perchenogion tai neu ryw gyfran o dir.
Ychydig amser yn ol, ar ol gwneud rhagddarpariaethau ar gyfer hynny, dygwyd Mesur ger bron Tŷ y Cyffredin er sicrhau awdurdod i wneud ffordd haiarn o Orsaf Gaerwen i Ben Lon, Niwbwrch, ac oddiyno i Voel Ferry. Ni chynygiwyd un gwrthwynebiad i'r Mesur yn y Senedd; ond yn araf iawn y cymerwyd y mater i fyny gan wyr arianog; a methwyd cael nifer digonol o gyfranddalwyr erbyn yr adeg benodol. Oblegid hynny tynnwyd y Mesur yn ol, ac ni chynygiwyd hyd yn hyn ail-gychwyn yr anturiaeth.
Ond er i gyflawniad y bwriad hwnnw gael ei attal (dros ychydig amser gobeithiaf), eto y mae gwelliantau rai o bryd i bryd yn codi lefel safle gymdeithasol Niwbwrch yn uwch o hyd. Yn 1894 cysylltwyd Llythyrdy Niwbwrch â Llythyrdai eraill gyda'r Telegraph; ac eleni gosodwyd y Telephone rhwng yma a Llanddwyn.
Yn ddiweddaf, dylwn mae'n debyg wneud un cyfeiriad bychan at y gangen honno o ddiwydrwydd a enwogodd Niwbwrch yn ei dyddiau tywyllaf, ac a alluogodd yr ardalwyr tlodion, mewn ardal noeth, ac ar amserau o gyfynder mawr i hwylio llestri eu hamgylchiadau dros fôr o helbulon terfysglyd a thrwy ystormydd o angen i hafan llwyddiant gwell a mwy nag eiddo plwyfi a phentrefi fu 'n mwynhau am flynyddoedd, well a lliosoccach manteision.
Yr wyf wedi methu cael dim o hanes, na chlywed un traddodiad, i daflu goleuni ar ddechreuad y gwaith môrhêsg yn Niwbwrch. Er fod trwy y canrifoedd ddigonedd o förhêsg i'w gael yn rhad neu am ddim yng Ngorllewinbarth Môn, ac arfordiroedd siroedd. Fflint a Meirion, eto yn Niwbwrch yn unig y defnyddid, neu y defnyddir, y planhigyn gwerthfawr hwn i wneud matiau, clustogau, tannau neu raffau o bob math, ysgubau, a phethau eraill. Ni chlywais fod y diwydrwydd yma yn cael ei ddwyn ymlaen mewn un ardal arall, oddieithr i ryw ymfudwr o Niwbwrch fanteisio ychydig ar fôrhêsg mewn ardal arall.
Ond pwy ddechreuodd y grefft? Pwy oedd y dyfeisydd cyntaf? Pa bryd y dechreuodd trigolion Niwbwrch wneud defnydd mor rhagorol o welltyn mor ddisylw? Mae'n amhosibl ateb y cwestiynau hyn; neu fel y dylaswn ddweyd, nis gallaf fi wneud hynny. Tybia rhai mai rhyw ddieithriaid, gannoedd o flynyddoedd yn ol, a ddaethant yma ac a hyfforddiasant y pentrefwyr yn y gwaith. Ond o ba le y daethant? Pa le y mae crefft yr un fath neu gyffelyb yn cael ei dilyn yn awr? Nis gallaf fi ddweyd.
Mae'r matiau wedi bod am oesoedd lawer yn dra defnyddiol i amaethwyr Môn, Arfon, a Dinbych, os nad parthau a Feirion hefyd, fel gorchuddiadau dros deisi ŷd a gwair, am ysbaid cyn eu toi. Nid llai defnyddiol yw y nwyddau eraill. Byddai yn ddyddorol pe ceid amcan-gyfrif o werth blynyddol yr holl ddiwydrwydd; nifer y rhai sydd yn awr yn gweithio; a beth yw y lleihad er pan y dechreuodd pris y môrhêsg godi. Dywedir wrthyf fod mwy o'r lodesi yn myned i wasanaeth arall, a mwy yn dysgu gwniadwaith, y naill flwyddyn ar ol y llall. Nid ydyw y bechgyn yn awr yn ymdroi dim gyda 'r môrhêsg. Y mae 'n ddiamheu fod y tai i gadw gwair a adeiledir mor aml yn lleihau gwerth y matiau, ac fod rhaffau o ddefnyddiau eraill yn cymeryd lle rhai o Niwbwrch. Ac hefyd yr wyf wedi clywed fod llawer o'r môrhêsg yn cael ei adael heb ei dorri oherwydd fod y tywod yn amser cynhauaf môrhêsg yn cael ei gynhyrfu, a'i wneud yn rhydd i'r gwynt i'w yrru i orchuddio y tir porfa, ac i gau i fyny dyllau y cwningod.
Wrth ddwyn y llyfryn hwn i derfyniad, efallai mai nid anyddorol fydd ychydig bach o hysbysrwydd ynghylch y dull o blethu morhesg. Mae 'n rhaid i geingciau pleth fod yn anghyfniferog. Y nifer of geingciau mewn pleth gyffredin o tua thair modfedd o led ydyw un ar ddeg. Wyth lath Gymreig (y mae llathen Gymreig yn 40 modfedd) a wna garrai, ac wyth garrai o bleth sydd ddigon i wneud mat cyffredin. Gwneir carrai fawr o dair caingc ar ddeg i wneud yr ymylon, neu'r ochrau, yn gryfion i ddal y priciau a yrrir trwyddynt pan fyddys yn sicrhau'r gorchudd ar ben tâs.
Wrth ddechreu pleth, cylymir ynghyd gymaint o forhesg a ellir ei ddal yn rhwydd rhwng bys a bawd y llaw aswy. Yna gwahanir y sypyn bychan yn geingciau-un ar ddeg neu dair ar ddeg, yn ol ansawdd y bleth. Rhoddir morhesgen ynghyd â'r gaingc ar yr ochr dde, a phlethir hi tua'r aswy gyda thair neu bedair o'r ceingciau nesaf ati yn olynol. Yna gafaelir yn y gaingc ar yr ochr aswy a phlethir hithau yn gyffelyb tua'r dde i gyfarfod a'r hon blethwyd o'r blaen. Rhoddir môrhesgen ynghyd â'r gaingc dde drachefn, ac felly bob tro, gan blethu yr un modd ag y gwnaed ar ol rhoi y fôrhesgen gyntaf. Bydd y ddwylaw ar waith yn barhaus, y naill yn gafael yn y bleth tra bydd y llall yn plethu yr ochr nesaf ati.
Dywedir y gall un blethu wyth garrai, sef pedair a thrugain o lathenni Cymreig, mewn un diwrnod. Clywais am rai merched yn gallu plethu wyth garrai, eu gwnio ynghyd, a gorphen mát mewn diwrnod. Yn yr hen amser byddai tŷ fel ffactri fechan, lle gwelid y merched yn plethu, y gwr yn gwnio neu yn gwneud ysgubau, y bechgyn yn gwneud tannau, ac hyd yn oed y plant lleiaf yn cynorthwyo gyda 'u bysedd bychain cyflym ac yn gwneud llinynau meinion o forhesg i wnio y careiau ynghyd.
Tra'r ydwyf yn ymestyn tuag at y diwedd-glo, y mae lliaws o bethau yn ymdyrru i'r meddwl, ond y mae'n rhaid eu cadw allan oherwydd prinder lle. Yr ydwyf heb gyfeirio dim at Niwbwrch fel magwrfa gweinidogion yr Efengyl, beirdd, cerddorion, a llenorion oherwydd fod fy nefnyddiau yn rhy wasgarog i'w cael i bennod, am hynny nodaf yn fyr ychydig bethau yn y fan yma. Yn gyntaf gweinidogion,—Y Parchn. W. Jones, Llanenddwyn; Canon Roberts, Colwyn Bay; John Williams, Llanelltyd; R. H. Coles, Cenhadwr; a W. Owen, ymgeisydd ieuangc (Eglwyswyr); Y Parchn David Jones, Dwyran; W. Jones, Tyddyn Pwrpas Robert Hughes, Capel Coch; Robert Hughes, gynt o'r Ffactri; a hen gynghorwr o'r enw R. Jones (Methodistiaid Calfinaidd); a Roberts, gyda 'r Bedyddwyr, ac O. J. Roberts gyda 'r Anibynwyr.
Cynhaliwyd eisteddfodau yma yn 1842 a 1877. Yn yr eisteddfod gyntaf yr oedd dau fardd lleol Huw Prisiart, Tu hwnt i'r deyrnas, a Bardd Du Môn yn fuddugwyr. Yr oedd yma ryw gerddor neu gantor bob amser, ond neb tebyg i W. Hughes, Ty'n y Goeden. Yr oedd tân cerddoriaeth yn oleu a gwresog ar allor ei aelwyd pan oedd cerddorion eraill mor ddistaw a'r gôg yn y Gauaf. Cerddor zelog arall oedd W. Williams, Ty'n y gate, ac un medrus iawn os ystyrir ei anfanteision. Mae mantell yr hen gerddorion ar ysgwyddau olynwyr medrus fel hyfforddwyr côrau llwyddiannus mewn ymrysonfeydd cerddorol. Y blaenaf ymhlith y cyfryw ydyw Josiah Hughes, Ty'n y goeden.
Yr oedd yma hen grythor o'r enw Morgan yn nechreu'r ganrif. Nis gallaf ddweyd dim o'i hanes. Crythor da a fagwyd yma oedd y diweddar Petr Môn. Cyfansoddodd Petr rai caneuon.
Taener geir-da pawb yn ol eu gwir deilyngdod.