Hanes Sir Fôn/Plwyf Llangadwaladr (Eglwysael)

Hanes Sir Fôn

gan Thomas Pritchard, ('Rhen Graswr Eleth)

PLWYF LLANGADWALADR (Eglwysael).

Saif y plwyf hwn oddeutu wyth milldir i'r de-orllewin o Langefni. Tardda yr enw oddiwrth fod yr eglwys wedi ei chysegru i St. Cadwaladr Fendigaid, y diweddaf o frenhinoedd unbenaethol Cymru, yn y fl. 650. Yr oedd Cadwaladr yn fab i Cadwallon Frenin, ap Cadfan ap Iago, ap Beti, ap Rhun, ap Maelgwyn Gwynedd, ap Caswallon Llaw Hir. Tybia rhai mai y Cadwaladr a ddechreuodd yr eisteddfodau gyntaf yn mhlith y Cymry; ond bybia eraill yn wahanol. Yn y trioedd (Myv. Arch. Cyf. ii. tulal. 63); nodir ef fel un o'r tri brenin Canonaidd,-"tri menwedigion teyrnedd,"-am yr amddiffyniad a roddai i Gristionogion a orthrymid gan y Sacsoniaid. Ac, hyd yn nod Woodward—pan yn ei ddifrio fel rhyfelwr, am iddo enill iddo ei hun yr enw Calqubail Calquornmedd," (y dyn na fynai ymladd,) a rydd iddo yr anrhydedd hwn fel sant, ei fod yn fwy cyfarwydd ag adeiladu eglwysi a gwaddoli mynachdai, nag ydoedd a rhyfela. Y Cadwaladr hwn a adeiladodd yr Eglwysael hon, yn yr hon y claddwyd ei daid Bodfan; ac a elwir hyd heddyw yn Llangadwaladr. Gwel y "Gwyddoniadur," dan y gair Cadwaladr. Yr ystyr yw, "Llan-y-dewr-i-ryfel."

Ar gapen y drws deheuol y mae yr argraff ganlynol yn ddarllenadwy:—" "Catamanus Rex sapiintissimos opinatiseiomos Omnivm Regvm." Catamanus oedd dad cu (grandfather) i Cadwaladr. Dywedir iddo gael ei gladdu yn Ynys Enlli; ond, rhydd Rowlands ar ddeall i ni i'w weddillion yn y diwedd gael eu rhoddi i'w cadw yama gan Cadwaladr, yr hwn, efallai, a gododd yr eglwys hon yn fuan ar ei fedd ef: ac ar y cyfrif hyn y gwisgwyd hi â rhagorfraint neillduol. Y cyfartaledd blynyddol at gynal tlodion y plwyf ydyw, 177p. 17s. 0c.