Hanes Sir Fôn/Plwyf Llangeinwen

Hanes Sir Fôn

gan Thomas Pritchard, ('Rhen Graswr Eleth)

PLWYF LLANGEINWEN.

Gorwedda y plwyf hwn oddeutu pedair milldir i'r gogledd-orllewin o Gaernarfon. Cafodd yr enw yma oherwydd i'r eglwys gael ei chysegru i St. Ceinwen, merch Brychan Brycheiniog, yn y bumed ganrif—i'r hon yr oedd eglwys arall wedi ei chysegru yn Ngheryg Ceinwen. Ystyr yr enw yw, Llan-y-Gwen-gain, ac yr oedd Ceinwen yn chwaer i Donwen.

Celleiniog.—Gwel y sylwadau ar Porthlleiniog, yn nghwmwd Tindaethwy.

Aberbraint, neu Dwyran, fel y gelwir y lle yn bresenol.—Rhanwyd maerdref Aberbraint gan Idwal, Tywysog Cymru, yn ddwy ran: rhoddodd un ran i St. Beuno, a'r rhan arall i Esgob Bangor. Gelwir hwy hyd heddyw y Dwyran Esgob, a Dwyran Beuno; ystys yr enw yw "dwy ran."

Gelwid lle y yma yn yr hen gof-lyfrau yn "Aber Braint," oblegyd fod yr afon Braint yn rhedeg drwy y lle i'r môr. Dywed rhai i'r afon dderbyn ei henw oddiwrth fynych ymddangosiad brain ar ei glanau. Tybia eraill iddi gael yr enw oddiwrth Bran, tad Llywarch, gan rai o'r hiliogaeth oedd yn preswylio yn y fro hon yn yr hen oesau.

Eraill a farnant iddi gael yr enw oblegyd ei bod yn un o afonydd cysegredig y Derwyddon; a thybir fod afon Brenta, yn Italy, wedi cael ei galw felly am yr un rheswm.

Dywedir fod yr Hafren yn cael ei galw ar y dechreu yn awy-vraint, neu avrant: yn cael ei wneud i fyny o'r hen air Cymraeg awy, am afon, ac o'r gair braint (royal or consecrated river).

Clynog Fechan.—Derbyniodd yr enw oddiwrth Clynog Fawr, yn Arfon; yr ystyr yw, "abounding with brakes."

Mosoglen.—Ffermdy henafol ar derfyn Llanfair y Cwmwd, ond yn mhlwyf Llangeinwen. Tybia Mr. Rowlands fod gan y Derwyddon blanhigfa dderw yn y lle hwn; olrheinia darddiad yr enw Mosoglan o'r gair "Viscue," nen "Misseltoe," (v. and m. being promisciously used in ancient times), a plant the Druids highly venerated. "Mona Antiqua," tudal. 85.

Mae y lle hwn yn ddi-goed yn bresenol. Bu canghen o wehelyth Llywarch ap Bran yn cyfaneddu yma.

Bod Drudan.—Tardda enw y faerdref hon, yn ol pob tebygolrwydd, oddiwrth y Derwyddon, y rhai fuont anwaith yn perchenogi y lle ac yn preswylio ynddo. Ystyr y gair bod, ydyw trigfa; Drudan (neu drudion) ydyw Derwyddon, felly yr ystyr yw, "Trigfa DerwyddDrudan oedd y nesaf mewn awdurdod at yr archdderwydd.

Bu y faerdref hon yn meddiant brenhinoedd Prydain byd amser Elizabeth, pan y gwerthwyd, neu y rhoddwyd hi i H. Hughes, Ysw., Plascoch (Queen's Attorney of North Wales).

Tref Bill.—Yr oedd y faerdref fechan hon ar y cyntaf yn cael ei galw yn "Tre' meibion Pill,"-h.y., Tre' meibion Phillips; efallai oddiwrth Phillips mab annghyfreithlawn Owain Gwynedd. Ar y cyntaf yr oedd yn ddinas freiniol yr perthyn i dywysogion gogledd Cymru, ac wedi hyny i freninoedd Lloegr.