Hanes dechreuad a chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Ngwrecsam/Y Trydydd Cyfnod
| ← Yr Ail Gyfnod | Hanes dechreuad a chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Ngwrecsam gan Edward Francis, Wrecsam |
Y Pedwerydd Cyfnod → |
Y TRYDYDD CYFNOD.
(Sef o'r amser yr adeiladwyd Capel Pentrefelin, yn 1797, hyd y flwyddyn 1821, pryd yr adeiladwyd Capel Abbot-street.)
CYNNWYSIR YN Y CYFNOD HWN
DDYFOD o hyd i lease Capel Pentrefelin—yr ymddiriedolwyr—y lle y safai y capel arno—ansawdd yr achos ar ei agoriad—profedigaeth yr eglwys—Mr. Jones, Coed-y-Glyn—ei nodwedd—yn gadael Methodistiaeth rhesymau am hyny—Mr. Jones, ironmonger, yn ail briodi—gair am ei brïod ef—Golwg obeithiol ar yr achos—Mr. Jones, ironmonger, yn marw—ei farwolaeth yn golled a phrofedigaeth i'r eglwys—Marwnad i Mr. Jones, ironmonger—crybwylliad ynddi am Rowlands, Llangeitho—Harris, Trefecca—Dafydd Morris—Williams, Pant-y-Celyn—Jones, Llangan—Llwyd—Pearce—Robert Roberts, Clynog—Ail ddychweliad at yr hanes—Y blaenor cyntaf ar ol Mr. Jones—ei nodwedd fel cristion—ei gwymp—y gwarth a dynodd ar grefydd—profedigaeth yr eglwys yn y tro—ei edifeirwch —ei adferiad—ei brofedigaethau—ei farwolaeth—Gair yn mhellach am Mr. Jones, ironmonger—Mr. Evans, Adwy'r Clawdd—Taith sabbothol—Cyrchu i foddion grâs—ymddyddan am y pregethau—Yr hen bregethwyr fyddai yn y daith—John Prydderch a Christmas Evans —Cyfarfodydd blynyddol yn Ngwrecsam—y pregethwyr yn eu cynnal y cyfarfodydd eglwysig ar y pryd—John Elias yn Nghapel Stryt Caer—Yr hen aelodau hynaf—Cati Thomas, a Thomas Edwards —Dyfodiad Mr. Hughes i'r dref yn dechreu ei ysgol—dechreu cyfnod newydd ar yr achos—pregethwyr yn yr ysgol—Foulk Evans yn syrthio i'r afon—Prïod gyntaf Mr. Hughes—ei chystudd—ei marwolaeth—Llafur a ffyddlondeb Mr. Hughes—pregethu yn y cymmydogaethau —Gweddw Mr. Jones, ironmonger—ei charedigrwydd ei gostyngeiddrwydd a'i hunanymwadiad yn croesawu pregethwyr—yn talu ymweliad â hen Gapel Pentrefelin—hen flaenoriaid y lle—Crybwylliad am y pregethwyr fu mewn cysylltiad â'r achos yn y dref
BUOM am amser maith, er pob trafod, chwilio ac ymofyn, yn methu dyfod o hyd, er boddlonrwydd, i ddim ag oedd yn ein harwain i wybod pa flwyddyn y dechreuwyd addoli yn Nghapel Pentrefelin. Pan oeddym o'r bron wedi llwyr anobeithio yn ein holl ymchwiliadau, daethom o'r diwedd o hyd i weithred (lease), yn yr hon y mae hen adeiladau yn Mhentrefelin yn cael eu hardrethu am yr yspaid o unmlynedd-ar-ugain, i'w hadgyweirio, a'u gwneuthur yn addoldy. Mae copi o'r lease yn awr ar y bwrdd ger ein bron, yr hon, erbyn hyn, sydd yn ddeuddeng mlynedd a thriugain oed. Mae yr yspaid maith hwn o amser wedi ei anmharu yn fawr, oblegid y mae ei lliw wedi llwydo a melynu. Yn ddamweiniol y dygwyddodd i ni gael awgrymiad yn ei chylch; ac wedi cael hyny, cafodd y perchenog gryn lawer o droi a throsi ar hen bapyrau, cyn dyfod o hyd iddi, a gosod ei law arni. Yr oedd yn llawenydd mawr genym ei chael, serch ei chael yn y wedd sydd arni. Dyddiwyd hi ar y cyntaf o Chwefror, yn y flwyddyn 1797. Enw perchenog y lle ar y pryd oedd, Edward Jackson, lliwiwr, o'r dref hon (Gwrecsam). Enwau yr ymddiriedolwyr yn y lease ydynt fel y canlyn:—Mr. Richard Jones, ironmonger, Wrecsam; Parch. Thomas Charles, Bala; Parch. Thomas Jones, Wyddgrug (Dinbych wedi hyny); Parch. Robert Ellis, Cymau (Wyddgrug wedi hyny); Parch. John Edwards, Gelli-gynan (Plas Coch wedi hyny).
Nid anfuddiol fe allai cyn myned yn mhellach, rhag os dygwydd hyn o hanes ddisgyn i ddwylaw y dyeithr, fyddai rhoddi iddo ryw awgrymiad pa gwr o'r dref ydyw 'Pentrefelin.'
Wrth i'r ymdeithydd gychwyn oddiwrth y bont ar y ffordd i Riwabon o'r dref, a cherdded rhagddo ar hyd Brook-street, yn lled fuan mae yn dyfod at y felin a'r llyn, y rhai ydynt ar y llaw ddeau iddo. Ar y llaw aswy iddo, nid yn wyneb yr ystrŷd, ond yn y cefn, y mae ysgwâr lled helaeth o dai, yr hon ysgwâr a elwir yn Nailors'-yard. Yn awr, rhan o'r ysgwâr hono ydoedd yr hen gapel: y siop sydd yn awr yn wyneb yr ystrŷd, gyferbyn â'r felin, ydoedd tŷ'r capel gynt, oblegid yno y byddai yr hen bregethwyr yn gorphwys ychydig, yn ysmocio, ac yn dadymluddedu. Nid oedd o ddrws cefn y siop, hyd i ddrws y capel, ond oddeutu pymtheg llath. Mae'r parth hwnw o'r dref yn y gorllewin iddi, ac felly y rhan agosaf at Adwy'r Clawdd.
Lled isel, debygid, oedd yr achos yn y dref ar agoriad y capel newydd yn Mhentrefelin, ac ychydig oedd nifer y rhai a broffesent. Dyma, er hyny, oedd yr amser mwyaf arbenigol, ac y rhoddwyd yn y priddellau, yn Ngwrecsam, fesen gyntaf Methodistiaeth Gymreig, (yr oedd yr achos yn y dref o'r blaen mae'n wir, fel rhyw lefen yn y blawd, fel y coffawyd eisoes). Fe eginodd y fesen yn lled fuan; ac fe flaendarddodd, eto eiddil a llesg oedd yr olwg arni am rai blynyddoedd: ond erbyn heddyw, mae yr un a welwyd yn flaguryn eiddil wedi tyfu yn bren mawr. Mae'r dderwen yn gref, ei gwraidd wedi lledu, ei phaladr yn braff, ei cheingciau yn estynedig, ei brigau yn uchel, a'i dail yn wyrddleision.
Fe gyfarfyddodd y cyfeillion yn Ngwrecsam à phrofedigaeth danllyd yn y flwyddyn 1793, sef pedair blynedd cyn agoriad y capel; oblegid yn y flwyddyn hono y bu farw Mrs. Jones, gwraig gyntaf Mr. Jones, ironmonger, yn 50 mlwydd oed. Er nad oedd ond ieuangc mewn ystyr, eto, er hyny, yr oedd yn fam yn Israel. Yr oedd dwyn un ag oedd mor anwyl, o fynwes teulu ag oedd mor fychan, yn rhwyg ac yn archoll ddofn. Yr oedd colli chwaer ag oedd mor serchog, caredig, ac o gymmeriad mor uchel, yn gristion mor ostyngedig a hunanymwadol, yr hon hefyd oedd wedi rhoi cychwyniad i'r achos crefyddol yn y lle, yn ddiau yn archoll ddofn, ac yn golled annhraethadwy. Mae hen flaenor Adwy'r Clawdd, o'r enw John Griffiths, yn mhen blynyddoedd ar ol ei marwolaeth, mewn math o alarnad i'w phriod, yn gwneuthur crybwylliad am dani hithau hefyd. Fel hyn y dywed, 'Gorphwysed eich marwol ran yn ngwely 'r bedd, yn ochr eich priod gynt, un o fil; cydostyngedig oedd a'r isel radd, hi garai'r saint i gyd â chariad pur.' Fe ddywedodd hen frawd arall o Adwy'r Clawdd wrthym, yr hwn oedd yn gyd-aelod â hi yn y lle, ei bod yn nodedig am ei duwioldeb, ac at achos crefydd, yn bob peth a allesid ei ddymuno. Ar ol marwolaeth Mrs. Jones, cafwyd yn ei llogell sypyn o arian wedi eu gwneyd i fyny, y rhai yn ol tyb ei phriod, a fwriadwyd ganddi at ryw achos crefyddol arbenig. Rhyw bryd yn nghorph y dydd hwnw, efe a safai uwchben ei gweddillion marwol, a'r arian yn ei ddwylaw. Tra yn y modd hwnw yn edrych arni, ac yn wylo 'r dagrau yn hidl, efe a ddywedai, 'O na wyddwn at ba achos yr oeddych wedi bwriadu i'r arian hyn fyned, fel y cawswn yr hyfrydwch calon o'u rhoddi at y peth hwnw.' Erbyn hyn nid oedd yr un oracl ar wyneb y ddaear a allasai ddatguddio'r dirgelwch. Buasai yn dda genym pe buasai ar gael fwy o hanes y chwaer rinweddol hon, ond gan ei bod wedi marw er's cymmaint o flynyddoedd, y mae rhoddi mwy o'r hanes yn beth nas gallwn ei wneuthur. Cofied y darllenydd mai hi ydoedd y Miss Jones, Coedy-Glyn, y soniasom am dani o'r blaen.
Fe allai, cyn myned o honom ddim pellach yn mlaen gyda'r hanes, mai priodol yn y lle hwn fyddai gwneyd crybwylliad helaethach am ei brawd, Mr. Jones, Coed-y-Glyn. Mae yn ymddangos fod Mr. Jones wedi marw er y flwyddyn 1815, neu rywbryd oddeutu yr amser hwnw. Ychydig, os dim, sydd genym o hanes Mr. Jones yn ei ddyddiau diweddaf, a'r rheswm am hyny debygid ydyw, am ei fod, flynyddau rai, cyn ei farwolaeth, wedi priodi boneddiges o'r enw Miss Myddelton, Gwanynog, ger llaw Dinbych, yr hon oedd yn aelod dichlynaidd yn Eglwys Loegr. Yr oedd ei briod fel yntau yn gristion gloew a lluaws mawr o rinweddau yn perthyn iddi. Cafodd y tlawd a'r cleifion yn ei marwolaeth golled fawr. Tebyg ydyw i Mr. Jones, ar ol priodi, adael Methodistiaeth a myned gyda'i wraig i'r eglwys sefydledig. Bu'r ddau fyw yn grefyddol hyd ddiwedd eu hoes. Claddwyd y ddau yn eglwys Gwrecsam. Oddi mewn, yn agos i'r allor, yn yr adgyweiriad fu ar yr hen eglwys yn 1867, daethant o hyd i eirch y ddau, ochr yn ochr, a'r plates arnynt yn fresh, y rhai yn awr sydd yn meddiant clochydd y lle. Er fod Mr. Jones, fel y tybir, wedi cefnu ar Fethodistiaeth, oherwydd yr amgylchiadau a nodwyd, ac ymuno ag Eglwys Loegr, eto nid oes achos i neb feddwl yn llai am ei grefydd, oherwydd amgylchiadau yn hollol a barodd hyny. Yr oedd priod Mr. Jones yn Saes'nes hollol. Mae yn ymddangos iddo ddangos llawer o garedigrwydd at Fethodistiaeth, pan oedd ei gwedd yn isel, a llawer yn edrych arni gyda gradd o ddirmyg a diystyrwch. Mae'r hanes a gawsom am Mr. Jones yn profi ei fod yn gristion unplyg a gostyngedig. Dyn isel, dirodres, hynod ddiymhongar ydoedd. Yr oedd ei ddoniau gyda chrefydd yn fychain iawn. Yr un weddi fyddai ganddo agos bob amser wrth gadw'r ddyledswydd deuluaidd; o'r hyn lleiaf byddai yn debyg iawn. Maddeued y darllenydd i ni am aros cyhyd gyda Mr. Jones, Coed-y-Glyn, a'i briod; dychwelwn yn awr yn fwy uniongyrchol at yr hanes.
Yn mhen tua phedair blynedd ar ol marw gwraig gyntaf Mr. Jones, ironmonger, efe a ail briododd un o'r enw Miss Phillips, Ty'n-rhos, merch i amaethwr parchus heb fod yn mhell o Groesoswallt. Megys yr oedd ei briod gyntaf ef yn wraig ddymunol, rinweddol a ffyddlon, felly hefyd yr oedd y ddiweddaf; ac yn fwy felly, yn gymmaint a bod y maes a'r manteision iddi hi yn helaethach nag i'r gyntaf, Cawn gyfleusdra eto cyn diwedd yr hanes i goffäu am y chwaer rinweddol hon.
Gan fod y lease y cyfeiriwyd ati yn cael ei harwyddo yn nechreu y flwyddyn 1797, ond odid nad agorwyd y capel hefyd yn y flwyddyn hono; oblegid nid oedd y gorchwyl o adgyweirio yr hen adeiladau hyn, a'u gwneuthur ar wedd capel, ond bychan.
Yr oedd golwg siriol a gobeithiol debygid at y dyfodol ar yr achos, er, ar hyny o bryd, nad oedd eu nifer ond bychan. Parhaodd pethau yn ddymunol am ysbaid o amser; y brodyr yn y dref a'r brodyr yn yr Adwy yn ymserchu llawer yn eu gilydd. Cyrchent lawer at eu gilydd, a chymdeithasent, serch fod capel y dref wedi ei agoryd, a hyny yn unig er mwyn maeth ac adeiladaeth yn mhethau ysbrydol crefydd. Yn mhen ychydig o flynyddoedd ar ol hyn, pan oedd yr awyrgylch eto yn glir debygid, wele gwmmwl arall yn ymgasglu ac yn ymhofian uwch eu penau, llawer duach na'r un cyntaf, ac yn bygwth ymdywallt arnynt ei gynnwys ofnadwy; yr hyn hefyd a wnaeth; oblegid yn y flwyddyn 1805, sef yn mhen wyth mlynedd ar ol agoryd o honynt eu capel, bu farw Mr. Jones, gan adael ei ail wraig, a phump neu chwech o blant bychain, i alaru ar ei ol. Am mai Mr. Jones oedd yr unig flaenor yn eu plith am a wyddom, a chan mai ar ei ysgwyddau ef, o'r bron, yr oedd holl bwys yr achos yn gorphwys, mae yn rhaid i ni gredu fod ei farwolaeth ar y fath amser, a than y fath amgylchiadau, yn ddyrnod trwm iawn.
Fe deimlodd yr ychydig gyfeillion yn y lle eu serch a'u hanwyldeb yn cael archoll ddofn, a'u gobeithion hefyd yn y dyfodol fel yn cael eu siomi yn ddirfawr. Fel y crybwyllasom o'r blaen, yr oedd hen flaenor yn Adwy'r Clawdd, o'r enw John Griffith, yr hwn ag oedd yn gyfaill mynwesol i Mr. Jones, ac hefyd wedi bod lawer yn nghyfeillach ei wraig gyntaf ef. Mae mynwes yr hen frawd hwnw, ar yr achlysur o farwolaeth ei anwyl gyfaill, fel yn ymlenwi i fyny o alar hyd yr ymylon, ac o herwydd hyny yn ymdywallt allan yn ffrwd mor gref nes cario ymaith y darllenydd fel heb yn wybod iddo ei hun. Mae John Griffith hefyd yn yr alarnad hon yn cyfeirio yn bruddaidd at Rowlands, Llangeitho; Howel Harris; Dafydd Morris; Williams, Pant-y-celyn; Jones, Llangan; ac un o'r enw Pearce; ac yn ddiweddaf oll, Robert Roberts, o Glynog, Arfon. Mae y farwnad yn fath o raiadr, yn ymdywallt ar gopa y darllenydd, nes ei guro o'r bron allan o wynt. Mae dullwedd ei chyfansoddiad dipyn yn wahanol i'r hyn a welir yn gyffredin. Mae yn werth ei hargraffu yn y graig dros byth, â phin o haiarn ac â phlwm. Mae yr alarnad grybwylledig yn meddiant Mr. Evans, Adwy'r Clawdd, yn llawysgrif John Griffith ei hunan, ac iddo ef yr ydys yn ddyledus am ei benthyg, fel ag i'w hail ysgrifenu.
Nid oes yr un rhagddalen (title page) o fath yn y byd i'r cyfansoddiad. Mae'r awdwr, fel Jeremiah gynt, yn cael ei wefreiddio yn y fan; ac heb un math o ragymadrodd mwy nag yntau, yn bwrw allan ffrwd galar ei galon gyda rhyw nerthoedd sydyn ac aruthrol, ac yn dyweyd
'OCH y byd sydd mor lawn o gyfnewidiadau trist!
Ddoe yn addaw rhyw baradwys wych;
Ond heddyw yn dwyn y cwbl sydd yn fy rhan.
Paham y cais fy nghalon wag ddedwyddwch yn
Y byd, lle nad oes ond gorthrymderau trist!
Mor wag ac mor siomedig yw,
Pob peth o dan y nefoedd, ond fy Nuw.
A oedd raid marw Jones,
Marw Jones, ffyddlonaf ddyn?
Och angau du, Och elyn dynolryw,
Pa'm nad aethost i'r goedwig fawr,
I blith torf o annuwiolion byd,—
Rhai diddefnydd a diles, a thori myrdd
O'r rhain i lawr, a gadael Jones,
Ffyddlonaf Jones, i aros yn y byd?
Toraist, do, angau taerddrwg, nid rhyw gangen wywedig, wag,
Ond colofn o naddiad Naf.
Addurnwyd ef yn hardd â grâs y nef.
Nid rhyw ddadleuwr gwag ar byngciau dileshäd oedd efe,
Nid rhyw ymrysonwr cyndyn; cyndyn; gwag;
Am gael ei bwnge i ben;
Ond ffyddlon oedd yn ngwaith ei Dduw.
O ddedwydd Jones! aeth i'r baradwys fry,
I blith torf o ddedwydd rai,
I blith cymdeithas llawer gwell na'r rhai
Sydd yma yn y byd;
Aeth yn goncwerwr llawn o'r maes;
Aeth, a'r goron ar ei ben.
Ffarwel Jones, darfu yma enwau'r byd—
Enwau tad, a phlant, a phriod,
A pherthynasau cnawdol byd:
'Does yna ddim ond canu a chanmawl Iesu mwy,
A hoeliwyd ar y bryn, a drywanwyd ar y groes.
Rhedodd dwfr a gwaed yn bur o'i ystlys,
I olchi aflan rai.
O ddedwydd nefolaidd gôr!
Pa fath fwynhâd sydd i'w ganmol ef,
Gynt a wisgwyd mewn cadachau ?
Pa fath ganiadau yna sydd,
Gan luoedd maith y nef
Seintiau ac angylion pur, yn dorf ddirif o flaen yr orsedd lân,
Yn seinio anthem bur o fawl i'r Oen?
Pa fath ryfeddu'r iachawdwriaeth bur,
A drefnodd Tri yn Un, sydd yn y nef,
Gan dorf rifedi gwlith y wawr?
Arfaethwyd hon cyn creu y byd,
I fod yn syndod dynion, ac angylion nef—
I ryw syn ryfeddu'r grâs oedd yn y Duwdod mawr,
Yn rhoi ei Fab i wisgo cnawd yn mru y wyryf Mair,
A'i eni yn Bethlehem d'lawd, a marw ar Galfari.
Ffarwel, addfwynaf Jones, nis gwelaf mwy
Mo'ch gwedd, ni chlywaf mwy mo'ch llais
Yn blaenori'r gân o dan y pulpud bach.
Af i ryw ddirgel fan, yn mhell o olwg dyn,
A galaraf yno wrthyf fy hun,
Tywalltaf hefyd ddagrau yn llif,
Mewn hiraeth am fy nghyfaill pur.
Ffyddlonaf Jones, aeth o'r anialwch maith,
A'r 'stormydd oll i gyd:
Aeth adref i'w wlad ei hun;
Darfu yna gario'r groes; darfu du gymmylog nos,
Darfu ocheneidiau trist; darfu galar a phob gwae;
'Does yna ddim ond llawenhau
Yn ngwydd yr addfwyn Oen.
Gorphwysed eich marwol ran yn ngwely'r bedd,
Yn ochr eich priod gynt, "Un o fil,"
Cyd-ostyngedig oedd â'r isel rai,
Hi garai'r saint i gyd â chariad pur:
Cysgwch yna dawel hûn, yn ystafell ddystaw'r bedd,
Yn ngraean Maelor deg,
Yn mhell o dwrf terfysglyd fyd.
Chwi ddowch i fyny pan ddel cri yr Angel cryf,
Ac udgorn Duw: rhydd floedd o uchder nen i'r llawr I ddeffro meirw byd.
Ac yna daw torf ddirif,
Mil amlach nac yw'r tywod mân ar lan y môr;
Hwy ddônt i'r lan. Dônt yn aneirif lu,
Holl epil Adda i gyd—a fu, y sydd, a ddaw;
Llwyth, iaith, pobl a chenedl
Fydd yno yn dorf o flaen yr orsedd fawr, lân:
Derbyniant yno eu barn, eu dedfryd o enau baban Mair.
Daw Cæsar fawr, Pompey, a Herod elyn hy',
Bydd Alexander yntau, a Philat yn y llu,
Brenhinoedd mwya'r ddaear, a chawri uchel fryd,
Fydd yno wrth yr orsedd, yn niwedd hyn o fyd.
Mewn miloedd mwy o ofnau, o ddychryn aeth a braw,
Na hwy fu gynt yn sefyll wrth odrau Seinai draw,
Yn crynu o flaen y Barnwr fel dail yr eithen lâs,
Heb grynu erioed ar amser, yn nydd efengyl gras.
O'r fath olwg yno fydd,
Ar dorf o annuwiolion byd,
Yn sefyll wrth yr orsedd bur,
Mewn euog wedd: llefain wnant ar greigiau serth,
A mynyddoedd uchel i syrthio arnynt mewn
Un dydd, a'u cuddio o wydd yr Oen.
Ddedwydd Jones, huno a wnaeth yn Nghrist,
Mewn gwir dawelwch llawn. Ni thristâf
Am dano ef fel un heb obaith mwy:
Daw o ffwrn y bedd ryw ddedwydd foreuddydd,
Fel llestr newydd pur, yn hardd ar ddelw ei Dduw.
Chwithau ei weddw brudd, sydd mewn galar trist,
Ei addfwyn briod olaf ef
(Arwyddion dedwydd sydd eich bod yn dilyn ol ei draed).
Nac wylwch mwy, ond glynwch wrth ei Dduw,
A cherwch ef; aroswch dan y groes,
Gan deithio'r llwybr cul, sy'n arwain tua'r wlad,
Lle mae dedwyddwch pur yn hyfryd wedd eich Duw.
Rho'wch eich amddifaid mân i ddoeth ragluniaeth nef,
Y rhagluniaeth hono sydd yn cyfrif gwallt eich pen,
Yn porthi cigfrain duon, ac yn gofalu am adar y to.
Rho'wch arno eich pwys, fe'ch tywys ar eich taith,
Nes delo'r dedwydd ddydd, i fyn'd o'r anial maith;
Fe dderfydd gofal byd, 'nghyd a'i helbulus boen,
Fydd draw ar ben y daith, ddim gwaith ond moli'r Oen.
O wag, siomedig, a darfodedig fyd,
A'i ddull yn myned heibio sydd,
Fel cwmmwl yn myned heibio,
Fel cysgod gwag yn pasio,
Fel niwl yn llwyr ddiflanu;
Fel mwg yn cael ei chwalu gan yr awel wynt
Yw'r oll sydd yma dan yr haul.
P'le mae fy nhadau enwog fu
Fel udgyrn arian nefoedd fawr,
Yn cyhoeddi hyfryd Jubili, i wael dlodion caeth?
P'le mae Rowlands, cenad nef,
O ryw seraphaidd ddawn?
Fel angel ehedai yn nghanol nef,
I efengylu'n wych i waelaf rai.
Iachaol fel balm o Gilead oedd
Dy weinidogaeth di i glwyfus ddyn;
Ond cleddyfau i galon iach:
Codai y tlawd o'r llwch,
A thynai y balch hunanol, cryf i lawr,
Difwyno coron balchder wnai,—
Ysprydol falchder dyn, a gwneuthur dyn yn ddim.
Cyfiawnder angau'r groes, ac aberth Calfari,
A gallu gras y nef, i gynnal gwan heb rym,
A bur gyhoeddai ef, i dlawd golledig ddyn, heb ddim.
Dygai i'r golwg fawr drysorau gras a hedd,
Nes rhoi'r euog caeth, a'r ofnus gwan
Dan fil o ofnau, i lawenhau
Fel gwyliwr lluddedig blin wrth weled y wawr,
Neu'r caeth pan â'i o'r rhwymau'n rhydd,
A syrthio ei holl gadwyni i'r llawr.
Rowlands, ddedwydd ddyn! nid hela i'w gyfran[1] 'roedd,
Na chasglu trysor byd—ar aur ni roddai fri:
Ni phrisiai arian glâs ddim mwy na'r graean mân
Ar fin yr afon sydd.
Nid mawrion rai y byd, na'r cyfoethogion bras
Oedd ei gyfeillion ef, os rhai di Dduw:
Gyda'r tlodion gwnaeth ei drigfa,
Arhosodd hefyd yn eu plith,
A gwnaeth gyfeillion hoff o bawb ysbrydol ddawn,
Tra byddai yn teithio wyneb daiar.
Mae'r awdwr yn rhoddi hanesyn byr a glywsai am Mr. Rowlands, yr hwn hefyd yn wir sydd yn werth ei roddi ar gof a chadw. Fel hyn y dywed efe, 'Clywais ddywedyd am Mr. Rowlands, ddarfod iddo gael cynnyg ar fywoliaeth (living) ar ol iddo gael ei fwrw allan o'r eglwys; ac iddo ar y cyntaf led gydsynio â'r peth; ond diwrnod neu ddau cyn yr amser penodol i gymmeryd meddiant o'r lle, iddo dderbyn llythyr oddiwrth wraig dlawd o gynnulleidfa eglwys Llangeitho, yr hwn a fu yn foddion iddo lwyr newid ei feddwl, ac iddo hefyd ddywedyd, "Gyda'r tlodion; gyda'r tlodion y gwelais i fwyaf o Dduw, a thrwy gymhorth, gyda'r tlodion yr arosaf."'
Yn awr, mae ein hawdwr yn gadael Apostol mawr y Cymry, ac yn symmud rhagddo, i goffau am ereill o dywysogion y cyfundeb, a hyny gyda galar a hiraeth sylweddol a diffuant. Mae yn dechren gyda Williams, Pant-y-Celyn, 'peraidd ganiedydd Cymru.' Mae yn dechreu hefyd tan ddylanwad cyffrous calon hiraethlon trwy ofyn
'P'le mae Williams, ganiedydd pêr?
Wyt heddyw'n iach ar ben dy daith,
Yn canu Salmau fwy.
Gadewaist drysor i ni o'th ol
Dy bêr ganiadau rhodd i'r eglwys ynt.
Cystadlu a wna â Watts, Horne, a Milton;
Yn eu mysg y mae dy wir ganiadau di.'
Yn nesaf, mae yn coffau am Jones, Llangan, a hyny dan effeithiau yr un hiraeth angherddol ag am y ddau ereill.
P'le mae Jones, wir efengylwr pur?
Diferodd bendithion fil fel gwlith
Ar lysiau mân o'th enau di-bendithion roddwyd gan dy Dduw
Wyt heddyw yn gweled yr Oen
Bregethaist yn y byd;
Gwelaist ef trwy ffydd yma,
Ond yna wyneb yn wyneb
Y gweli ef megys ag y mae.
Y nesaf y cyfeiria ato ydyw Dafydd Morris; tan weinidogaeth yr hwn ni dybiem yr argyhoeddwyd ac y dychwelwyd ef, oblegid yn nyfnder ei alar efe a'i geilw ef yn 'dad.' Mae yn dechreu ar hwn eto gyda'r un dull o gwestiyna yn gyffrous â chyda'r lleill.
P'le mae Morris ddoniol ddyn, o fawr arddeliad Nef?
'Fy nhad' y galwaf ef.
Cofia'r fan, a chofia'r ardal,
Cofiaf hefyd am y dydd
Y clywais gyntaf sain dy eiriau di—
Geiriau gwresog, grymus, miniog,
Udgorn seiniai, llymion saethau,
Swn taranau, min cleddyfau ae'nt i mi—
Geiriau nerthol, pwysig, effro,
O arddeliad Nef ei hun.
Nid hir areithiau llyfnion, hardd,
(Nid anhardd chwaith,) o gerfiad dynol ddawn—
Nid rhes o ryw drefniadau gwych,
Na llu o eiriau fferllyd meirw,
Mor oer â'r eira mân,
Ond gwir arfau nerthol Duw
Yn bwrw cestyll i'r llawr.
Ffarwel, Dafydd! darfu'th groesau,
Darfu amser o ryfela:
Darfu'th boen, a darfu'th ofid,
Darfu'th lafur oll i gyd:
Sychwyd ymaith dy holl ddagrau,
Nid rhaid galaru mwy:
Wyt heddyw yn iach ar ben dy daith,
Yn seinio'r anthem, yn mhlith y dyrfa faith,
Sydd yna ar Seion fryn.
Ffarwel, Dafydd! darfu'th yrfa,
Darfu dyddiau 'th orthrymderau;
Ti ei'st adref i dir y gwynfyd,
Byth i wisgo coron bywyd.
Cofiaf dy bregethau gwresog,
Cafiaf 'th weinidogaeth finiog,
Buost im' yn dad ffyddlona',
Fe'm maethwyd megys wrth dy frona'.
Y nesaf y crybwylla John Griffith am dano ydyw gwr o'r enw Pearce. Pregethwr oedd hwn yn ei gychwyniad cyntaf, os nad ydym yn camgymmeryd, o Sir Drefaldwyn; wedi hyny, yn ei ddyddiau diweddaf, o Arfon.
Fe ddywedodd Mr. Evans, Adwy'r Clawdd, wrthym, iddo glywed John Griffith yn dyweyd am y Pearce hwnw, ei fod yn un o bregethwyr hynotaf ei oes. Yr oedd ei ddawn, rywfodd, yn ddawn hollol ar ei phen ei hun. Nid cymmaint, debygid, fel pregethwr mawr yn y pulpud ydoedd, ond hynod iawn yn y cyfarfodydd eglwysig. Yn ol y desgrifiad a roddai Mr. Evans o hono, byddai fel rhyw genad ysbrydol yn cael ei anfon o lŷs y nefoedd: cerddai yn araf trwy holl ystafelloedd cydwybod ac ysbryd dyn, a lamp danllyd o'r nef yn ei law. Yn y modd yma byddai yn chwilio allan, ac yn dyfod o hyd i holl ddirgel ddrygioni calon, ac yna yn ei ddwyn allan, ac yn ei ddangos i'r dyn, nes peri iddo wrido a chywilyddio. Fel y canlyn, gydag ymofyniad, y mae ein hawdwr yn coffau am y brawd hynod, Pearce.
'P'le mae Pearce, ffyddlonaf ddyn?
Treulio ei ddyddiau yn effro a wnaeth,
Fel milwr diwyd ar y mur:
Yn yr eglwys yr oedd ei ddoniau
Fel cerfiwr o fewn y tŷ.
Prin y meddwn heddyw ei ddawn
Dawn chwilio i hen lochesau,
Conglau tywyll calon dyn,
Ac olreinio hyll fwystfilod,
Y rhai yn difa yr egin mân y sydd.'
Pwy ydyw y nesaf y crybwylla John Griffith am dano, nid ydym yn gwybod. Fel hyn yr ymofyna efe:—
'P'le mae Llwyd a'i euraidd lais,
A'i ddawn ennillgar?
Ni chlywaf mwy o hono ef.'
Yr olaf y crybwylla am dano ydyw y diweddar Barch. Robert Roberts, Clynog, Arfon. Mae yn gwneuthur hyny tan gymmaint o ddylanwad galar a hiraeth ag am y lleill o'i flaen.
'P'le mae Roberts a'i beraidd sain,
A'i ddawn nefolaidd?
Mewn dyddiau, ieuengach oedd,
Ond nid y lleiaf gyda'i Dduw.
P'le mae llawer gyda'r rhai'n,
Mwy nag a enwaf fi?
Nid marw ynt, ond byw.
Fy meddyliau gwag sy'n gwibio,
Ac yn gweu fel gwenyn mân;
Gan hiraethu yn fy nghalon,
Am frodyr aeth i Salem lân.
Minnau, bryfyn, yn y frwydr,
Lle mae hedfan saethau fil,
Temtasiynau atgas, chwerw,
Câs ddeniadau'r ddraig a'i hil.
Daw y boreu, saeth hedegog,
O rhyw wenwyn câs yn llawn,
A rhyw groes flinedig, chwerw,
Caf ei phrofi cyn prydnawn.
Angau frenin sy'n teyrnasu,
Ar y ddaear fawr o ddeutu,
Epil Adda yw ei ddeiliaid,
Pysg, ymlysgiaid, anifeiliaid.
Ac ni all llwyddiant byd, na'i synwyr maith,
Na doniau clodfawr, gwych,
Ddim attal gyrfa angau du,
Na pwlu min ei gleddyf:
Ac ni all aur—Diana fawr y byd.
Aur sydd yn rhoddi'r byd i gyd ar dân,
Yn gwneyd rhyfeloedd maith,
Yn codi cestyll gwych i'r nen,
Yn gwneyd palasau gwych,[2], a thyrau uchelfrig:
Aur sydd yn gwneyd priodasau rif y dail:
Harddwch wnant ar hagr wynebpryd,
A synwyr llawn i'r ymenydd gwag:
Gwnant yr annoeth, dwl, yn ddoethaf ddyn,
Rho'nt y flaenoriaeth llawn o fewn y byd.
Chwi farnwyr gwych, ardderchog ddewrion byd,
A gedwch neb o'ch ffyddlon weision
Rhag marwol saeth yr angau llym?
Angau eiff yn hyf i fewn
I'r palasau gwych at foneddigion byd,
Fel i fwthyn gwael y beggar gwan,
A dwg y rhai'n a'u lliain main,
A'u porphor drud, a'u gwisgoedd sidan gwych,
Yn garcharorion caeth i'r nychlyd fedd.
Pa sawl un coronog, gwych, a thywysog uchel waed?
Pa sawl cyfoethog iawn a fwriodd ef i'r llwch?
Pa nifer o areithwyr talentog,
Y gwych ddadleuwyr ffraeth, a lwyr ddistawodd ef?
Enaid, dysg wersi doethineb
Gan yr areithiwr[3] mud,
Sy'n llefain wrthyt o'r llwch: a llefain mewn dystawrwydd maent,
Oll gyda sain llithoedd o dragwyddoldeb i ni:
Annogant fi i gyfrif fy nyddiau;
A rhybuddiant fi o fy ymddattodiad agosaol:
Mynegant i mi mewn iaith
Ddilafar, mai ymdeithydd ydwyf yn y byd,
Ac alltud fel fy holl dadau.'
Wedi i ni, ychydig yn ol, hysbysu marwolaeth Mr. Jones, a'r effeithiau o hyny, gadawsom yr hanes am ychydig er mwyn rhoddi lle i'r farwnad wir effeithiol hon. Dychwelwn yn awr yn y lle hwn eilwaith at yr hanes.
Nid ydym yn gallu penderfynu i sicrwydd a oedd blaenor arall yn y lle, yn yr amser y bu Mr. Jones farw: casglu yr ydym oddiwrth yr amgylchiadau, nad oedd.
Yr ydym yn gwybod i sicrwydd am wr ieuangc o Adwy'r Clawdd, hwn oddeutu yr amser hwnw a aeth i Wrecsam, yr hwn hefyd a wnaed yn flaenor yn y lle. Yn ol pob peth a allwn gasglu oddiwrth hanes pethau, mae yn ymddangos i ni, mai efe oedd y blaenor cyntaf ar ol Mr. Jones. Bu hyn yn radd o sirioldeb i'r achos am ysbaid, a chynnyrchwyd yn y cyfeillion obeithion am bethau gwell yn y dyfodol. Yr oedd y gwr ieuangc hwnw, yn ol pob peth ag oedd yn ymddangos ar y pryd, yn ddyn duwiol a difrifol, yn gristion profiadol a gweithgar, yn berchen hefyd tipyn o dda'r byd hwn, ac felly yn debyg o fod yn llawer o swccwr i'r achos yn ei amgylchiadau allanol; yn fyr, yr oedd ynddo lawer o bethau ag oeddynt yn ei gymhwyso i flaenori yn y lle.
Cyn pen hir, ar ol ymsefydlu o hono yn y lle, fe'i temtiwyd ef fel Dafydd, ac fe'i hudwyd ef fel yntau, i gyflawni anwiredd ysgeler. Yr oedd hyn yn ddyrnod trwm i'r achos, yr hwn eto nid oedd ond eiddil a gwan. Bu y tro galarus hwn yn achlysur i elynion crefydd gablu, gwawdio, ac erlid yn y modd mwyaf haerllug. Yr oedd cryn lawer mwy o wahaniaeth y pryd hwnw rhwng y wir eglwys a'r byd annuwiol nag sydd yn awr. Yr oedd y naill yn fwy hardd a phêraroglaidd yn rhinwedd ei grasau, a'r llall yn fwy amlwg yn ei lygredigaeth a'i ddrygsawredd. Yr oedd y tro galarus hwn, nid fel rhoddi tom ar dom, ond fel rhoddi tom ar wely'r perlysiau, yr hyn a barai i'r aflendid ymddangos yn llawer ffieiddiach ac atgasach. Yr oedd yr ychydig gyfeillion yn y lle ar y pryd yn teimlo cymmaint yn herwydd y.gwarth hwn a ddaeth arnynt, nes peri iddynt osod llwch megys ar eu penau, a gwisgo sach-liain a lludw. Ar ol i'r eglwys ymlanhau oddiwrth y bryntni hwnw yn eu plith, sef trwy fwrw'r troseddwr i satan, i ddinystr y cnawd, fe drefnodd y Brenin Mawr, a hyny yn fuan, iddynt flodeuo a pherarogli lawn cymmaint ag o'r blaen.
Teg, ni dybygem, ydyw i ni hysbysu, i'r Duw trugarog ymweled drachefn â'r plentyn drwg hwnw yn ngoruchwyliaethau ei Ysbryd, a hyny trwy fflangellau a ffonodiau trymion; oblegid archollwyd ei ysbryd, a drylliwyd ei esgyrn. Taflwyd ef i ddyfnder mawr yn herwydd ei bechod, a'r gwarth a dynodd ar grefydd. Wedi cael ei anadl ato, llefodd oddiyno; cyfodwyd ef hefyd; maddeuwyd ei bechod, iachawyd ei esgyrn, a rhoddwyd iddo 'drachefn,' fel Dafydd, 'orfoledd yr iachawdwriaeth.' Adferwyd y brawd hwn i'w swydd yn lled fuan, mewn eglwys arall, a bu yn flaenor eglwysig am uwchlaw triugain[4] mlynedd. Yr oedd y goruchwyliaethau llymion a gafodd, a'r triniaethau a deimlodd yn ei ysbryd, mewn canlyniad i'w gwymp, ac ar ol ei adferiad, wedi ei gymhwyso yn rhyfedd i ymddiddam â, rhybuddio, cynghori, cyfarwyddo a chysuro y rhai y cyfarfyddai â hwy mewn profedigaethau. Yr oedd ei oes ar ei hyd, ar ol ei gwymp, yn oes o brofedigaethau, siomedigaethau, colledion mewn masnach, dyryswch mewn amgylchiadau, afiechyd a thlodi at ei ddiwedd.
Dywedodd ddegau o weithiau wrth hoff gyfaill iddo, a'r dagrau ar ei ruddiau, ei fod, fel Dafydd, wedi tynu'r cleddyf i'w dŷ, ac mai cyfiawn iawn oedd goruchwyliaethau yr Arglwydd tuag ato, er eu bod yn chwerwon. Bu farw rhwng 70 a 80 oed, yn mwynhau gobaith, hyder, cysur, a thangnefedd yr efengyl, a hyny yn nghanol iselder a thlodi mawr.
Dylasem ddyweyd gair yn helaethach am Mr. Jones, y blaenor cyntaf yn Ngwrecsam, ond gwnawn hyny yma eto. Yr oedd Mr. Jones nid yn unig yn ddyn am wneuthur lles yn ei gartref, ond hefyd am lesäu ei genedl yn gyffredinol. Efe oedd y prif offeryn i ddwyn Mr. Evans i Adwy'r Clawdd, i fod yn ysgolfeistr. Mr. Jones a anfonodd gyntaf i'w gyrchu o Lanrwst i Wrecsam, er mwyn cael ei weled ac ymddyddan ag ef. Efe hefyd a'i hanfonodd at foneddwr o'r enw Robert Burton, Yswain, Minera Hall, canys yr oedd Mr. Burton yn cymmeryd rhyw gymmaint o ddyddordeb yn addysgu'r gymmydogaeth. Fe ddywedodd Mr. Evans ei hunan wrth yr ysgrifenydd, iddo weled yn y cyfamser, yn y parlwr yn Minera Hall, un peth bychan a dynodd ato ei sylw yn neillduol, sef gweled y foneddiges barchus, Meistres Burton, yn troi'r droell ac yn nyddu llin. Ar ol i Mr. Evans gael rhyw gymmaint o ymddyddan â Mr. Burton, anfonwyd ef gan Mr. Jones i'r Bala, at Mr. Charles, i gael ymddyddan ag yntau hefyd. Wedi bod am beth amser yn nghyfeillach Mr. Charles, dychwelodd i Wrecsam, ac yn fuan ar ol hyn ymsefydlodd yn Adwy'r Clawdd fel ysgolfeistr. Mae Mr. Evans yn y cymmydogaethau hyn er's yn agos i 66 o flynyddoedd bellach. Gwr ieuangc oddeutu 17 oed oedd efe pan y daeth gyntaf i'r gymmydogaeth.
Byddai Mr. Jones yn gwneuthur ymdrech i wneyd argraff ar feddyliau'r bobl, ei fod yn llawer henach nag ydoedd, a hyny yn unig er mwyn iddo fod yn fwy effeithiol a dylanwadol. Yr oedd ymddangosiad, dysg, penderfyniad meddwl, dewrder, a dylanwad Mr. Evans yn gyfryw, pan nad oedd ond 17 oed, fel ag y gallasai llawer un ei gymmeryd am un a fuasai yn 25 mlwydd oed. Fe fu Mr. Evans fel athraw, ac fel gwr cyhoeddus, mewn llawer ystyr, yn fwy effeithiol, bendithiol a dylanwadol yn y cylch yr ydoedd yn troi ynddo, na neb fu yno o'i flaen, nac ar ei ol chwaith. Mae ei ddyfodiad cyntaf i'r wlad hon i'w briodoli, yn benaf, i'r awyddfryd angherddol oedd yn Mr. Jones am lesâu plant ei gydgenedl yn y dref a'r wlad.
Ar ol adgyweirio yn Mhentrefelin yr hen adeiladau y soniasom am danynt o'r blaen, a'u gwneuthur yn rhyw fath o addoldy, fe wnaed Gwrecsam, Adwy'r Clawdd, a Rhosllanerchrugog, yn daith sabbothol; ac felly y bu am flynyddau lawer. Prin yr oedd yr ysgolion sabbothol wedi eu sefydlu ar hyny o bryd; o'r hyn lleiaf, nid oeddynt wedi gwreiddio ac ymledu, na dyfod mor gyffredinol ag ydynt yn awr. Byddai llawer o'r rhai fyddai yn gwrando pregeth y boreu yn y blynyddoedd hyny, yn dilyn y pregethwr ar hyd y sabboth. Dyddorol iawn gan yr ysgrifenydd, pan yn Gristion[5] bychan, fyddai dilyn y fintai, a gwrando arnynt yn adrodd y pregethau, eu syniadau, a'u profiadau. Yr ydym yn barnu, yn ostyngedig, y byddai crefyddwyr y dyddiau hyny yn rhagori llawer ar rai y blynyddoedd hyn, yn y peth hwnw. Yr oedd un hen wraig, o Adwy'r Clawdd, yn arfer teithio fel hyn i'r oedfaon o'r bron yn ddidor. Byddai yr hen frawd a'r blaenor, John Griffith, yn dyweyd yn ddigrifol am dani,—'Mae holl grefydd Hannah Llwyd yn ei thraed.' Er fod llawer o bethau canmoladwy yn nghrefyddwyr y blynyddoedd hyny, eto nid oeddynt hwythau yn lân oddiwrth weddillion rhyw hen ddaroganau fyddai yn Nghymru yn y cyn oesoedd.
Mae rhai eto yn fyw, ond odid, yn cofio y seren gynffon fawr a ymddangosodd yn yr ehangder, yn y flwyddyn 1811. Yr ydoedd yn debyg o ran ei llun i ysgub fawr o wenith. Yr oedd ei maint, i'r llygad noeth, yn ymddangos yn llawer iawn mwy na'r un o'r cyffelyb fodau a welsom ar ol hyny. Mae rhai o'r seryddwyr yn dyweyd fod ei chynffon yn gan' miliwn o filldiroedd o hyd. Yr oedd daroganau fil yn ei chylch, bron trwy yr holl wlad. Mae Dr. Herschel yn dyweyd fod traws-fesur y seren wib hono (comet) yn un cant a saith-ar-ugain o filoedd o filldiroedd; a bod ei chynffon uwchlaw can' miliwn o filldiroedd o hyd ac hefyd, fod lled y gynffon yn bymtheg miliwn o filldiroedd. Yr oedd ei chynffon, nid fel llosgwrn ambell i anifail, yn hir unedig, ond yn ymwahanu neu yn lledu tua'r blaen, yn gywir fel yr ymwahana ysgyb o wenith wedi ei rhwymo yn agos i'w phen. Yr oedd yr olwg arni, hyd yn oed i'r llygad noeth, yn wir ardderchog a mawreddog. Yr oedd mor hawdd i'w gweled ar noson ddi-gwmmwl ag ydyw gweled yr haul. Fel yr awgrymwyd o'r blaen, yr oedd y daroganau yn ei chylch, yn peri llawer iawn o bryder ac ofn, yn mhlith rhyw ddosbarth o bobl. Dywedai rhai ei bod yn rhyw ragarwyddlun o ddinystr mawr ac ofnadwy ag oedd yn fuan i ddyfod ar y byd. Rhai a ddaroganai mai gwres a phoethder anoddefadwy fyddai hwnw, yr hwn a ddeifiai bob peth o'i flaen. Ereill a haerent mai newyn tost oedd i ddilyn, ac y byddai y trigolion yn meirw wrth y miloedd. Yr oedd rhai yn dyweyd am ryfel Ffraingc, yr hwn ar y pryd ag oedd yn creu mawr ddychryn, y byddai hwnw yn diweddu yn ein llwyr ddinystr. Yr ydym yn cofio wrth ddychwelyd o oedfa o Rhosllanerchrugog un noson, mai dyma oedd yn cael ei ddarogan a'i ofni. Yr oedd pryder meddwl rhai yn fawr yn herwydd y peth, yr hyn oedd yn creu ofn a dychryn yn mynwes ysgrifenydd hyn o hanes, yr hwn ar y pryd oedd yn bur ieuangc. Maddeued y darllenydd, am i ni fel hyn grwydro oddiwrth ein pwngc.
Y pregethwyr hynaf ydym yn eu cofio yn y daith sabbothol yr awgrymwyd am dani, er ys 60 mlynedd yn ol, oeddynt John Edwards, Gelli-gynan; Peter Roberts, Llansanan; John Llwyd, Llansanan; Mr. Jones, o Ddinbych; Mr. Ellis, o'r Wyddgrug; John Jones, Treffynon; John Davies, o Nantglyn; John Humphreys, o Gaerwys; William Jones, o Ruddlan; Evan Llwyd, Adwy'r Clawdd; Robert Roberts, Llanelwy (Rhos wedi hyny); Thomas Owens, Adwy'r Clawdd; Mr. Parry, Caerlleon; Edward Watkin a Jeremiah Williams. Hefyd, ychydig yn ddiweddarach, John Hughes, Llangollen; John Hughes dduwiol, a John Hughes ddoniol, y ddau o Adwy'r Clawdd. Byddai hefyd ambell i gomed fawr ac aruthrol yn rhoddi tro trwy ein hawyrgylch yn awr ac eilwaith, megys Elias o Fôn; Charles o'r Bala; John Evans, New Inn; Ebenezer Morris; Ebenezer Richards, a'i frawd Thomas; &c. Yr oedd nid yn unig oleuni yn y bodau hyny, ond yr oedd ganddynt hefyd wres mawr; a theimlid ei effeithiau tymmherus ac adfywhaol am fisoedd lawer ar ol eu dychweliad. Byddai parch mawr yn cael ei ddangos at weinidogaeth yr efengyl yn y dyddiau hyny, a byddai yr arddeliad fyddai arni ar brydiau yn wir nerthol ac effeithiol. Yr ydym yn cofio yn dda fod wedi bod yn gwrando ar yr holl enwogion a enwyd, yn hen gapel isel—wael Pentrefelin. Oddeutu'r flwyddyn 1811, ar noson waith, yr oedd John Prytherch, o Fôn, yn pregethu yn yr hen synagog. Tra yr ydoedd Mr. Prytherch yn gweddïo, fe ddaeth Christmas Evans i fewn. Cawsom bregethau tanllyd gan y ddau. Yr oedd peiriant dychymmygol Christmas, y noson hono, yn nerthol ac aruthrol, ond yn brydferth ac effeithiol. Yr oedd angenrheidrwydd mawr yn y dyddiau hyny am bregethu teithiol, oblegid dyma yr unig foddion iachawdwriaeth, o'r bron, oedd yn y wlad yn nghyraedd pawb. Yr oedd yr ysgolion sabbothol yn y blynyddoedd hyn megys yn eu mabandod; y Beiblau hefyd oeddynt yn anaml, a'r rhai a allent eu darllen yn dda yn anaml hefyd. Fel hyn yr oedd gwrando pregethu'r efengyl, a theithio llawer i'w gwrando, o angenrheidrwydd wedi dyfod yn beth cyffredin.
Priodol yn y lle hwn ydyw gwneyd crybwylliad am gyfarfodydd blynyddol ein tref, a gedwid yn y dyddiau hyny yn Jones's Hall, neu yn hytrach Jones's Square. Lle ydoedd hwn yn yr awyr agored, yn Queen-street, yn nghwr y dref, ffordd yr eir i'r Rhos-ddu. Mawr fyddai y cyrchu iddynt o bell ac agos. Byddai cymmydogaethau Llangollen, Rhosllanerchrugog, Adwy'r Clawdd, Caergwrle, &c., yn cyrchu yno yn fynteioedd lluosog iawn. Fe fyddai y cyfarfodydd hyn yn y blynyddoedd hyny yn dra bendithiol i'r cymmydogaethau cylchynol. Nid yn unig byddent yn fendithiol i ddychwelyd lluaws, ond hefyd i adeiladu yr eglwysi mewn pethau ysprydol, a chysuro'r saint ar daith eu pererindod. Adwaenid y cyfarfodydd hyn yn yr holl gymmydogaethau wrth yr enw 'Sasiwn y dref.' Yr oedd yr enw wedi dyfod mor ymarferol a chartrefol genym â'r enw 'Sasiwn y Bala.'
Enwau'r pregethwyr cyntaf ydym yn gofio yn dyfod i'r cyfarfodydd hyn ydynt, Mri. Charles, o'r Bala; Jones, o Ddinbych; Jones, Dôly-fonddu; Ebenezer Morris; Ebenezer a Thomas Richards; John Roberts, Llangwm; Michael Roberts; Evans, New Inn; John Elias; Thomas Edwards, Lerpwl; a Mr. Llwyd, Bala. Byddai amryw o Saeson y dref yn arfer dyfod i'r cyfarfodydd hyn i wrando John Elias, heb fod yn deall bron un gair o'r iaith. Yr oedd rhywbeth yn ngwedd Elias; yn ei lygaid; yn ysgogiad ei fraich a'i law; yn ei edrychiad: gosodai ei law ar ei fynwes weithiau; codai ei olygon i'r nefoedd ar y pryd, a gweddïai mewn hanner dwsin o eiriau, nes creu difrifwch a dychryn ar y mwyaf anystyriol. Bryd arall ymattaliai am hanner munyd heb ddyweyd un gair, a hyny yn yr amser y byddai ei fater, ei athrylith, a'i eiriau yn fwyaf nerthol ac ofnadwy. Byddai ei law yn ysgogi yn ol a blaen yn nghanol yr holl ddystawrwydd ymdorai wedi hyny yn fellt a tharanau ar ei wrandawyr nes byddai y bobl yn gwelwi, ac ar ddarfod am danynt. Estynai atynt wedi hyny gostrel yr efengyl, nes eu bywhau a'u hadloni. Byddai y Sais yn gweled y peth ofnadwy, er na byddai yn deall: a diammeu genym i lawer un adael y lle ac argraff o ddifrifwch ar ei galon.
Pa bryd y dechreuodd y cyfarfodydd hyn yn ein tref, yr ydym wedi methu a chael allan, er pob ymchwiliad; a pha beth a roddodd derfyn arnynt, nid ydym yn gwybod. Yr ydym yn cofio rhai o'r cyfarfodydd eglwysig a gynhelid ar y pryd, yn hen gapel Pentrefelin. Yr ydym yn cofio hefyd beth oedd rhai o'r materion yr ymdriniwyd â hwy. Y mater mewn un sasiwn oedd "Teyrnas ysbrydol yr Arglwydd Iesu ar y ddaear." Yr ydym yn cofio mai John Roberts, o Langwm, oedd yn rhoi y mater i lawr. Wrth wneyd hyny, dywedai pwy oedd 'Brenin y deyrnas, beth oedd cyfreithiau y deyrnas, a phwy oedd deiliaid y deyrnas, &c.'
Mewn sasiwn arall, yr ydym yn cofio mai 'ofn' oedd y pwngc. Nid oes genym ar gôf ddim o'r sylwadau. Yr ydym yn cofio cymmaint a hyn, sef fod Enoch Evans, o'r Bala, yn eistedd ar un o'r meingciau ar lawr y capel, ac iddo godi ar ei draed yn fyrbwyll a sydyn, a dywedyd, "Dydyw ofn grefydd yn y byd." Eisteddodd eilwaith heb ddyweyd un gair yn rhagor. Yr ydym yn cofio i'r dywediad byr a dyeithr beri i aml un ar y pryd wenu.
Mewn sasiwn arall, 'Y sabboth a'i gadwraeth' oedd y mater. Wedi i'r naill a'r llall o'r brodyr fod wrthi yn traethu eu syniadau ar y pwngc, fe safodd y Parch. Simon Llwyd, o'r Bala, i fyny ac a ddywedodd y dylid galw y dydd yn awr, oddi tan oruchwyliaeth yr efengyl, neu y Testament Newydd, nid y 'sabboth,' ond 'dydd yr Arglwydd.' Ar ol i'r hen dad parchus draethu ei syniadau ar y dydd, a'r ddyledswydd o'i gadw yn sanctaidd, a chymhell ei frodyr o hyny allan i'w alw 'dydd yr Arglwydd,' ac nid y sabboth, efe a eisteddodd. Yna fe gododd John Jones, Treffynnon, ar ei draed ac a ddywedodd, a'i wên ar ei enau, 'Ho, wel; mae yn rhaid i Meistar Llwyd yma fod yn ddoethach na ni i gyd; wel, ni dreiwn gofio o hyn allan os medrwn, a'i alw yn 'ddydd yr Arglwydd.'
Yr ydym yn cofio er yn ieuangc, y byddai John Elias yn ymweled â'n tref yn lled fynych, ac yn cael cynnulleidfaoedd lluosog i wrando arno; a byddai rhyw nerthoedd ac arddeliad rhyfedd ar ei weinidogaeth. Yr oedd hen gapel helaeth y pryd hwnw yn Chester-street, yn y dref, perthynol i'r Presbyteriaid Seisnig. Yr oedd y capel hwnw yn sefyll ar y llanerch ar ba un yr adeiladwyd yr un newydd presenol. Pan y byddai John Elias yn dyfod ar ei deithiau trwy y dref, byddai y brodyr yn y lle hwn bob amser yn cael benthyg y capel hwnw, i Elias bregethu ynddo. Yr oedd y pregethau cyntaf a glywsom gan Elias ynddo oddeutu'r blynyddoedd 1809 ac 1810. Diammeu iddo bregethu llawer ynddo cyn y blynyddoedd uchod, ac felly cyn ein hamser ni. Yr oedd y capel, a'r gynnulleidfa fyddai yn arfer gwrando ynddo, yn un pur barchus. Byddai Elias bob tro, bron yn ddieithriad, yn galw sylw ei wrandawyr at hyn; sef ei fod yn lle glanwaith a pharchus, a'r gynnulleidfa fyddai yn arfer gwrando ynddo felly hefyd. Taer erfyniai arnynt am ofalu ymddwyn yn foesgar yn y lle, a pheidio a chnoi tybaco, a phoeri yn yr eisteddleoedd, i beri gwarth arno ef a hwythau; ac nid hyny yn unig, ond ar y cyfundeb, ac ar genedl y Cymry.
Enw gweinidog y lle oedd Mr. Brown. Yr ydym yn cofio y byddai Elias bob amser ar ddiwedd y bregeth yn gweddïo yn daer drosto, a thros ei eglwys a'i wrandawyr. Gweddïai am i wir a phur athrawiaeth yr efengyl gael ei phregethu allan o'r pulpyd hwnw. Ni dybiem ar y pryd, mai nid gwneuthur hyn o ryw ddefod a ffasiwn yr oedd efe; ond byddai fel dyn o ddifrif yn gwneyd hyny.
Yr ydym yn ei gofio yn pregethu yno un noson, ar ei ddychweliad o Gaerlleon, oddeutu'r flwyddyn 1813. Yr oedd yr oedfa hono yn debyg i gyfarfod dydd y Pentecost, a rhyw wynt nerthol yn rhuthro, a mawr fu'r sôn am y bregeth ar ol hyny. Ei destyn oedd y geiriau, 'Onid oedd raid i Grist ddioddef y pethau hyn, a myned i mewn i'w ogoniant.' Yr oedd y desgrifiad a gawsom y noson hono o ddioddefiadau Crist, a'r rhaid' ag oedd yn mynu dwyn hyny oddiamgylch, yn bethau a hir gofiwyd gan laweroedd.
Diammeu i'r hen frodyr a'r hen chwiorydd yn ac oddeutu'r blynyddoedd hyny gael llawer gwledd felus. Buasai yn ddymunol iawn allu côfrestru amryw o'r hynaf rai yn y lle, y rhai a ddygasant bwys y dydd a'r gwres; ond nis gallwn wneyd hyny ond yn lled anmherffaith; ond amcanwn wneuthur ein goreu yn hyn. Y rhai hynaf hyd y cawsom yr hanes, a chyn belled y gwyddom ein hunain, oeddynt, Mr. Jones, ironmonger, a'i briod gyntaf; Mr. Jones, Coed-y-Glyn; Mrs. Jones, y Siop, Pentrefelin (tŷ yr hon ydoedd yn dŷ y capel). Yr oedd yr hen chwaer ddiweddaf hon, debygid, yn un o hen aelodau hynaf Adwy'r Clawdd. Beti Edwards, o Bursham, hefyd; a John a Cati Thomas; dau garictor lled hynod oedd y ddau hyn, ond gwir grefyddol: William Davies, hefyd, a'i wraig; Mrs. Davies, Erddig; John Roberts, y teiliwr, a'i wraig Dorothy. Yr ydym yn cofio gweled yn fynych yn nghapel Pentrefelin, hen ŵr mawr o gorpholaeth, a'r olwg arno yn bur foneddigaidd. Gelwid ef, o herwydd ei swydd yn y filwriaeth, y 'Cadben Jones,' ac weithiau gelwid ef Yr hen 'Adjutant.' Efe yn y cyffredin, yn y blynyddoedd cyntaf hyny, fyddai y cadeirydd yn nghyfarfodydd cyhoeddus y 'Feibl Gymdeithas,' pan yn y dref. Nid ydym yn gwybod i sicrwydd a oedd efe yn aelod o'r frawdoliaeth yn Mhentrefelin ai nad oedd, dichon mai yn achlysurol y byddai efe yno: gwyddom i ni ei weled ef yno lawer o weithiau, a bod yn gwrando arno. Y nesaf gawn ei henwi ydyw Mrs. Jones, ail wraig Mr. Jones, ironmonger; dylasem mewn trefn enwi y chwaer hono yn gynt. Evan Lloyd, hefyd, yr hwn oedd y pryd hwnw yn fachgen ieuangc; ac Elizabeth ei chwaer. Mab a merch ydyw y ddau ddiweddaf hyn i'r hen batriarch o Adwy'r Clawdd-Evan Llwyd. Un Mrs. Rogers hefyd, yr hon yn awr sydd yn Seacombe, gerllaw Birkenhead, gwraig un o'r blaenoriaid. Dyddiau'r Sulgwyn yn Liverpool, y flwyddyn hon, 1869, fer ddywedodd Mrs. Rogers wrthym mai hi ei hunan, er's ychydig uwchlaw triugain mlynedd yn ol, ac un Ellenor Ellis (Mrs. Phillips wedi hyny), Sarah Roberts (Mrs. Gummow wedi hyny), a Lydia, morwyn Mrs. Jones, ironmonger, yr hon wedi hyny a ddaeth i fod yn wraig Daniel Jones, oedd y pedair lodesi cyntaf, y sabboth cyntaf y dechreuwyd cadw ysgol sabbothol yn nghapel Pentrefelin. Yr olaf a enwn ydyw Mrs. Giller, Erddig Lodge. Awgrymwyd o'r blaen am John a Cati Thomas, eu bod yn ddau garictor lled hynod; felly yr oeddynt. Yr oedd John yn rhyw chwerwyn pigog, ar ei ben ei hunan. Os gofynid rhywbeth iddo, byddai ei atebion yn fyrion a sychion; ei ddull o siarad yn hynod o'r crabet a diserch. Gwyddom am ffarmdŷ lle y bu yn gweithio am lawer o flynyddoedd: clywsom ei hen feistr, o'r lle hwnw, yn dyweyd am dano, ei fod yn un o'r dynion cywiraf, ffyddlonaf a_gonestaf ag a fu erioed yn gwasanaethu. Er fod llawer o bethau od ac annymunol yn perthyn iddo, eto yr oedd llawer o'r cristion i'w ganfod ynddo, yn nghanol ei holl waeledd. Fel hyny hefyd yn gyffelyb y byddai Cati ei wraig. Difyrus iawn genym fyddai gwrando ar Thomas Edwards, y blaenor, yn adrodd eu hanes. Yr oedd y ddau, er pob ffaeledd oedd ynddynt, yn unplyg, cywir, a gwir grefyddol. Yr oedd Thomas Edwards yn dyweyd wrthym am Cati, fod cryn lawer o ysbryd arglwyddiaethu yn yr hen chwaer. Byddai yn controwlio llawer iawn; gan orchymyn y peth hyn, cyfarwyddo am beth arall, ac awgrymu rhywbeth am y trydydd; ac os na byddai sylw yn cael ei dalu, ac ufydd-dod yn cael ei roddi, byddai gwyneb go hir yn cael ei dynu, a crychian gwgus yn gwneyd ei ymddangosiad yn y wyneb. Byddai rhyw yspryd lled annymunol yn cymmeryd meddiant o'r hen chwaer ar brydiau, a byddai ganddi dri o enwau ar Thomas Edwards, meddai ef; sef, Tom; Twm; a Thomas. Yn y tri enw hyny y byddai yntau yn deall arwyddion yr amserau. Pan y byddai yr awyrgylch yn glir, yr hinsawdd yn dymherus, a phob peth yn myned yn mlaen yn gysurus, Tom fyddai yr enw y pryd hwnw, a byddent yn mwynhau cymdeithas eu gilydd yn bur ddymunol. Ond os byddai yr enw Twm yn dyfod allan, byddai yr awyrgylch yn dechreu duo, ac aelau yr hen chwaer yn dechreu llaesu, ei llygaid yn dechreu melltenu, ac ambell i daran-follt o air nes peri tipyn o ysgydwad. Pan y byddai pethau wedi dyfod i hyn, byddai yn rhaid i'r hen frawd fod ar y look out am rhyw loches i redeg iddi. Ond pan y galwai hi ef Thomas, byddai yn rhaid iddo gymmeryd y traed a diangc am ei fywyd, oblegid yn awr byddai yr ystorm yn dechreu ymdywallt yn aruthrol, a gwell o lawer fyddai diangc, na mentro sefyll yn yr hurricane.
Yn y flwyddyn 1819, fe ddaeth John Hughes, y pregethwr, o Adwy'r Clawdd, i'r dref i fyw, ac yn Fairfield House efe a ddechreuodd gadw ysgol. Galwai Dafydd Rolant yr ysgol hon yn 'Athrofa'r Methodistiaid;' ac mewn llawer ystyr nid mor anmhriodol, oblegid yr oedd yn debygach i'r cyfryw le nag i ddim arall. Fe fu dyfodiad Mr. Hughes i'r dref, a'i ymsefydliad yno fel athraw, yn rhyw ddechreuad cyfnod newydd ar yr achos, yn enwedig yn y cyfarfodydd eglwysig. Gan i'r brodyr yn lled fuan ar ol i Mr. Hughes ddyfod i'r dref ysgogi at adeiladu capel Abbot-street, fe ddichon fod ei ddyfodiad atynt, yn mhlith pethau ereill, wedi prysuro'r peth yn ei flaen. Yn lled fuan wedi i Mr. Hughes ymsefydlu yn y dref, fe ddaeth amryw bregethwyr ato i'r ysgol. Yr oedd rhai o honynt, yn enwedig y rhai cyntaf, wedi myned i wth o oedran-megys Daniel Evans; Foulk Evans; a Dafydd Rolant. Dygwyddodd anffawd ddigrifol i Foulk Evans tra yn yr ysgol, yr hyn ar ol hyny a barai lawer o chwerthin diniwed yn mhlith yr ysgolheigion. Yr oedd Foulk, a brawd arall iddo yn y weinidogaeth, yn cyd-fyned ar noson dywyll i'r hen gapel, i'r cyfarfod eglwysig. Ryw fodd neu gilydd, aeth y ddau yn rhy agos i'r afon gerllaw y tŷ y llettyent ynddo, a'r anffawd drwsdan fu, fe syrthiodd Foulk druan ddyn, ar ei hyd gyd i ganol yr afon, a gwlychodd yn sopen. Er nad oedd ar y pryd ddigon o ddwfr i'w foddi, eto efe a gafodd drochfa iawn. 'Doedd dim erbyn hyn iddo i'w wneyd ond dychwelyd i'w letty gynta' gallai i newid ei ddillad. Aeth ei gyfaill, Daniel Evans, yn ei flaen i'r capel. Wedi eistedd am enyd, trodd at Mr. Hughes, eu hathraw, a rhoddodd air yn ei glust am yr hyn a ddygwyddasai i Foulk. Cododd hyn y fath ysgafnder ar Mr. Hughes fel mai prin y gallai ei feddiannu ei hunan rhag chwerthin allan, er ei fod yn y capel. Gan fod Mr. Hughes o dymherau naturiol mor ysgafn a llawen, yr oedd gweled Foulk yn mhen ychydig funydau yn dyfod trwy ddrws y capel, yn adnewyddu ysgafnder ei feddwl, a bu y tro yn radd o brofedigaeth iddo ar hyd y cyfarfod. Yr oedd cymmaint o ddifrifwch, er hyny, yn meddiannu Foulk, a phe buasai ar fedd ei fam. Yr oedd Daniel Evans a Foulk Evans yn ddigon hen ar y pryd i'w rhestru yn nosbarth yr hen langciau; ond yr oedd Dafydd Rolant dipyn yn ieuengach. Richard Wynn, y Borth, hefyd; Robert Thomas, Llidiardau, a Dafydd Jones, Llanllyfni, a ddaethant i'r ysgol yn lled fuan ar ol y lleill. Hen ysgolorion Mr. Hughes ydyw Thomas Francis; Richard Edwards, Llangollen; John Davies, Nerquis; Robert Hughes, o Gaerwen; Roger Edwards, Wyddgrug, &c. Nid ydyw hyn ond ychydig o nifer y rhai a dderbyniasant addysg gan Mr. Hughes.
Bu Mr. Hughes yn ffyddlon a llafurus, tra yn Ngwrecsam, nid yn unig yn y cynnulliadau eglwysig, ond hefyd yn y pulpyd yn y weinidogaeth gyhoeddus. Cafodd ei briod gyntaf ef hir a thrwm gystudd. Bu am amser maith fel yn dihoeni, ac yn nychu, hyd nes o'r diwedd yr hunodd yn yr angeu. Yr oedd hir gystudd Mrs. Hughes, mewn effaith, fel yn troi allan yn ennill ac yn fendith i'r achos yn y lle; canys yr oedd ei chystudd hi yn ei rwymo ef o angenrheidrwydd i fod lawer o'i amser yn ei gartref, a hyny ar y sabbothau.
Er fod Mr. Hughes yn cael llawer o anhunedd, fel y gellir casglu, eto efe a ddefnyddiodd yr amser gwerthfawr hwnw i bregethu efengyl y deyrnas i'w gyd-genedl yn y dref. Fel hyn, ni welwn, y bu i ragluniaeth ddoeth a da drefnu i'r achos yn Ngwrecsam gael llawer iawn o wasanaeth Mr. Hughes, yr hwn wasanaeth hefyd a fawr brisid ganddynt, ac a fu hefyd yn fendithiol iawn yn eu plith.
Heblaw y byddai Mr. Hughes yn eu gwasanaeth fel hyn ar y sabbothau, byddai hefyd yn pregethu llawer yn nosweithiau yr wythnos. Wrth i ni ystyried profedigaethau ei feddwl yn herwydd ei briod gystuddiedig, a'r gofal oedd arno yn nghylch yr ysgol, yr oedd yn rhaid fod ei lafur a'i ffyddlondeb yn fawr. Fe fu dyfodiad Mr. Hughes i'r dref, mewn cysylltiad â'r lluaws pregethwyr a ddaeth ato i'r ysgol, nid yn unig yn gyfnerthiad ac yn adnewyddiad i'r achos yn Mhentrefelin, ac yn Abbot-street ar ol hyny, ond hefyd i'r ardaloedd cylchynol yn gyffredinol.
Byddai amryw o'r pregethwyr yn hwyr ddyddiau'r wythnos, yn yr hâf, yn pregethu yn y cymmydogaethau gerllaw y dref, a hyny yn fynych. Byddai Mr. Hughes a Dafydd Rolant yn myned gyda'u gilydd yn fynych i Adwy'r Clawdd, a Harwood, a manau ereill. Felly hefyd y byddent yn myned i gynnorthwyo i gynnal cyfarfodydd eglwysig. Byddai gwasanaeth Daniel Evans yn cael ei brisio yn fawr yn eglwysi y cymmydogaethau, yn enwedig yn Adwy'r Clawdd.
Yn, ac oddeutu'r blynyddoedd hyn, yr oedd Mrs. Jones, gweddw y diweddar Mr. Jones, ironmonger, y cyfeiriwyd ati o'r blaen, yn dangos llawer iawn o garedigrwydd at Mr. Hughes, fel y dywed efe ei hunan yn 'Methodistiaeth Cymru,' ac hefyd at y pregethwyr fyddai gydag ef tan addysg. Mynych iawn y byddai yn gwahodd y naill a'r llall o honynt i fyned i'w thŷ, yn High-street, i gadw'r ddyledswydd deuluaidd. Bwlch mawr yn yr hanes, ni dybiem, fyddai peidio a gwneuthur crybwylliad am y chwaer dduwiol, haelfrydig, a charedig hon. Er ei bod yn foneddiges anrhydeddus, yn berchen cyfoeth mawr, yn troi llawer yn mhlith y mawrion, yn cael edrych arni fel un o'r rhai mwyaf parchus yn y dref, eto yr oedd yn gristion gostyngedig a hunanymwadol.
Er mai ychydig nifer oedd yr eglwys yn hen gapel Pentrefelin, a'r rhai hyny gan mwyaf yn isel eu hamgylchiadau, eto gwnaeth ei chartref yn eu plith, gan ystyried ei bod yn wir fraint cael perthyn i'r frawdoliaeth, serch bod yr olwg allanol arnynt yn wael a thlodaidd. Mae Mr. Hughes yn y 'Methodistiaeth' yn codi ei chymmeriad yn uchel iawn.
Dangosodd lawer o ofal am, a charedigrwydd i'r pregethwyr, pan yn yr ysgol yn Fairfield. Yr oedd Mrs. Jones y pryd hwnw yn preswylio yn High-street yn y dref, fel y dywedwyd o'r blaen, yn y tŷ gwychaf yn yr heol ar y pryd, o ddigon. Mae yr hen letty fforddolion hwnw yn etifeddiaeth y teulu eto, ac yn cael ei ardrethu gan un Mr. Lloyd, draper, &c.
Yr ydym yn cofio yn dda, er ys yn agos i driugain mlynedd yn ol, y byddai y wedd a'r olwg oedd ar amryw o bregethwyr y Methodistiaid yn dra gwahanol i'r peth ydynt yn awr. Byddai amryw o honynt ar ddyddiau gwaith, pan ar eu teithiau yn pregethu, yn dyfod at front tŷ Mrs. Jones, a hyny ar gefnau rhyw fân ferliwns, a'u saddle-bags ar y cyfrwyau odditanynt, a'u gwisgoedd, rai o honynt, yn freision a llwydion, a'r olwg arnynt yn wladaidd a thlodaidd. Byddent yn aml, yn herwydd girwindeb y tywydd, a'r ffyrdd tomlyd a deithient, yn ddigon annghymhwys i fyned i dŷ. Er pob peth o'r fath, byddai y foneddiges garedig yn eu cyfarfod ei hunan yn front y tŷ, yn eu derbyn yn siriol, ac yn ymddwyn tuag atynt nid fel dyeithriaid ac estroniaid, ond fel cenhadau hedd, a gweision i Grist. Gwelwyd hi laweroedd o weithiau yn cyd-gerdded â'r dynion hyn, ar hyd yr heolydd o'i thŷ ei hun i gapel Pentrefelin, heb ostwng pen, na gwneyd ysgwydd i gilio. Mae yn rhaid fod ynddi râs mawr, a rhaid fod gostyngeiddrwydd a hunanymwadiad yn llywodraethu ei chalon. Bu ei thŷ yn amser ei phriod, ac yn ei hamser hithau ar ol ei phriod, yn unig letty yn y dref i bregethwyr y Trefnyddion Calfinaidd, am flynyddau lawer; ac nid oedd dim ar a allai yn ormod ganddi ei wneuthur at gysuro a lloni y rhai a bregethent y gair. Clywsom hen forwyn i Mrs. Jones, yr hon ar y pryd oedd yn ferch ieuangc grefyddol, yr hon hefyd tra yr ydym yn ysgrifenu'r hanes sydd eto yn fyw, yn dyweyd ei bod yn gwybod y byddai Mrs. Jones yn rhoddi llawer o arian yn nwylaw pregethwyr, yn enwedig rhai isel eu hamgylchiadau, a rhai y byddai eu teuluoedd yn fawrion: gwnai hyny yn hollol annibynol ar yr hyn a gyfrenid iddynt gan yr eglwys. Y ferch ieuangc hon, wrth drefnu'r ystafell un boreu, yn yr hon y cysgai'r pregethwr y noson o'r blaen, a gafodd hanner coron ar y carped, yn agos i'r gwely; cymmerodd ef i'w meistres, a dywedodd wrthi y lle y cafodd ef. 'Hanner coron ydyw hwn (ebe hi wrth y forwyn) a roddais i yn llaw William Jones, Rhuddlan, y dydd o'r blaen.' Y cyfle cyntaf a gafwyd, rhoddwyd yr hanner coron i'r gŵr a'i collodd o'i logell. Fel hyn, trwy'r blynyddoedd, y byddai y foneddiges haelfrydig hon yn rhoddi yn nwylaw pregethwyr lawer iawn o'i harian. Byddai yn werth i ymdeithydd Methodistaidd, pan yn myned trwy High-street yn y dref, daflu ei olygon ar yr hen gartrefle bythol gofiadwy, lle y byddai holl dadau y Methodistiaid, o'r de a'r gogledd, yn derbyn y caredigrwydd mwyaf.
Yn mhen oddeutu ugain mlynedd ar ol symud yr addoliad o Bentrefelin i Abbot-street, fe gymmerodd y foneddiges hon hen chwaer gyda hi, ac aethant i dalu ymweliad â'r hen gapel, yr hwn erbyn hyn, er's blynyddau, oedd wedi ei wneyd yn siop gof hoelion. Wedi cyraedd y lle, aeth y ddwy i mewn; Mrs. Jones wedi troi ac edrych o'i chwmpas, a wylodd y dagrau yn hidl, ac a ddywedodd, 'O ryfedd, dyma'r fan ag y gwelais i y nardis ar y bwrdd ddegau o weithiau, yn pêrarogli yn sweet a hyfryd; ïe, dyma'r fan, er mor salw ei wedd, ag y cafodd fy enaid tlawd lawer gwledd felus.' Yr oedd sefyll yn y lle am ychydig funydau, ac adgofion o'r hen flynyddoedd gynt yn cael adgyfodiad yn ei hysbryd, yn peri fod tymherau'r hen foneddiges yn myned yn llaprau yn y lle. Fe fu i'r chwaer rinweddol, garedig, a theimladwy hon, wneuthur llawer aelwyd oer yn aelwyd gynhes; llawer cylla gwag yn gylla llawn; llawer cefn llwm a wisgwyd ganddi hyd glydwch; ïe, llawer gwely, yr hwn yr oedd ei gwrlid yn fyr a theneu, a orchuddiwyd ganddi â gwrthbanau mawrion, tewion a chynhes. Mae hen forwyn iddi yn awr yn fyw, yr hon sydd yn barod i dystio y byddai fel Job yn chwilio allan y tlodi nas gwyddai am dano. Gadawn yr hen chwaer hon, yn awr, y Ddorcas Gymreig, heb ddyweyd dim yn rhagor am dani, mwy na dymuno heddwch i'w llwch.
Soniasom o'r blaen am y ddau flaenor cyntaf, y rhai a wasanaethasant yn unig yn nghapel Pentrefelin. Awn yn mlaen yn awr i sôn am y dosbarth nesaf o flaenoriaid, y rhai a wasanaethasant mewn rhan yn Mhentrefelin, ac mewn rhan yn Abbot-street. Y cyntaf yn y rhestr ydyw, Daniel Jones; brawd oedd hwn i Thomas Glyn Jones, Ffynnon Groew: Thomas Edwards hefyd; Isaac Kerkham; a Richard Hughes; yr hwn, tra yr ydym yn ysgrifenu yr hanes, sydd eto yn fyw, a'r unig un o'r hen flaenoriaid fuont yn cyd-oesi âg ef. Brawd ydyw ef i'r diweddar Barch. J. Hughes, Gwrecsam, a Liverpool yn ei flynyddau olaf. Yr oedd Daniel Jones, yn y dyddiau hyny, yn ddyn ar y blaen megys, ac yn rhagori mewn rhyw bethau ar ddosbarth lled fawr o swyddogion y dyddiau hyny. Yr oedd yn ddyn o wybodaeth led helaeth; a manwl iawn yn mhob peth. Yr oedd yn hynod o'r llafurus a medrus gyda'r ysgolion sabbothol, a hyny yn lled fuan ar ol eu sefydliad. Bu Mr. Charles, o'r Bala, ar ben ei anfon i Lundain, a hyny yn fuan ar ol sefydlu y Feibl Gymdeithas. Bwriedid iddo fod at wasanaeth y Gymdeithas, yn benaf gydag argraphu y Beiblau Cymreig. Pa beth a rwystrodd ddwyn hyny i ben, nid ydym yn gwybod. Yr oedd yr hen frawd hwn, yn ei ddyddiau diweddaf, yn ddarostyngedig i fyned yn bur isel ei feddwl, ac i ddychymygu y byddai yn sâl, pan mewn gwirionedd nad oedd dim arno, ond rhywbeth yn ei fympwy dychymygol ef ei hunan. Gwelsom ef cyn hyn, hir ddydd hâf, yn y gwres a'r poethder mwyaf, yn rhoddi o wisgoedd am dano, ddyblygion ar ddyblygion, bron hanner pwn asyn: byddai yn arfer, pan yn yr ystât meddwl hwnw, a gwisgo siôl fawr a thew am ei wddf, fel mai prin, ar brydiau, y gallem weled blaen ei drwyn Pan y byddai yn dyweyd rhywbeth yn y cyfarfod eglwysig, byddai yn gwneyd hyny yn gyffredin gan gerdded ar y pryd, yn ol a blaen ar hyd llawr y capel. Wrth ei weled fel hyn yn ymsymmud yn ein plith, a'r fath lwyth o wisgoedd am dano, yr oedd yn anhawdd iawn peidio gwenu. Safai yn sydyn weithiau wrth gerdded felly, a dywedai, 'Pe gwyddwn y gwrandawech yn well arnaf, mi a darawwn fy nhroed yn y llawr;' ac efe a wnai felly ar y pryd, nes cyffroi pawb o'i gwmpas. Mae yn ddrwg genym hysbysu, fod rhan fawr o ganol ei oes wedi myned heibio heb iddo fod o nemawr wasanaeth cyhoeddus i grefydd Dygwyddodd hyn yn herwydd dyryswch yn ei fasnach a'i amgylchiadau. Bu farw wedi cyraedd gwth o oedran, yn gristion cywir, gloew a phrofiadol. Yr oedd efe a'r diweddar Barch Thomas Jones, o Ddinbych, yn gyfeillion mynwesol, ac yn arfer ysgrifenu at eu gilydd lythyrau lawer. Yr oedd Mr. Daniel Jones wedi llwyr benderfynu yn ei feddwl, pe cawsai fyw ychydig yn hwy, i ysgrifenu yr hyn yr ydym ni yn awr yn ei ysgrifenu: buasai yr hyn sydd i ni erbyn hyn wedi dyfod yn beth anhawdd, iddo ef yn beth rhwydd ac esmwyth. Yn gysylltiedig â hyn, yr oedd Mr. Jones wedi bwriadu. cyhoeddi llawer o'r ohebiaeth fu rhyngddo ef a'r Parchedigion T. Charles, Bala, a T. Jones, Dinbych. Cyn cwblhau o hono yr hyn a arfaethasai, efe a hunodd, ac a ddodwyd yn y beddrod gyda'i dadau.
Blaenor arall a enwasom oedd Thomas Edwards, hen ŵr heb fod yn fawr o gorpholaeth; penfoel, glandeg a siriol; hynod o'r twt bob amser yn ei wisgoedd. Er na chafodd nemawr fanteision yn ei ddyddiau boreuol, eto yr oedd wedi cyraedd gwybodaeth fanwl yn yr ysgrythyrau, ac wedi dyfod yn dduwinydd da. Yr oedd yn swyddog eglwysig gofalus a ffyddlon; yn yr ystyr hwnw, yn un o'r rhai goreu a adnabuasom erioed. Hefyd, yr oedd yn dywysog pan ar ei luniau yn gweddïo. Tynodd ei gwys yn uniawn i'r pen, a bu farw a'i enaid yn orlawn o dangnefedd a gorfoledd yr efengyl.
Y trydydd a enwyd oedd Isaac Kerkham. Daeth Mr. Kerkham o Gaergwrle i Wrecsam oddeutu'r flwyddyn 1818, efe a'i wraig, a dwy chwaer i'r wraig yr ieuengaf, wedi hyn, a ddaeth yn wraig i Mr. Richard Hughes, stationer, o'r dref hon, a mam Mr. Charles Hughes, yr hwn wedi hyn a ddewiswyd yn un o ddiaconiaid yr achos Methodistaidd Seisnig yn y dref. Y chwaer arall, a'r hynaf, a ddaeth yn wraig i Mr. Pearce, Beast Market. Bu y ddwy byw yn addurn i grefydd, a buont feirw a'u gobaith yn y Gwaredwr. Yr oedd Mr. Kerkham yn ddiacon eglwysig pan yn Nghaergwrle, cyn dyfod o hono i Wrecsam yr oedd efe hefyd yn ganiedydd rhagorol o beraidd, yn berchen llais uchel a soniarus. Efe ydoedd blaenor y gân yn Nghaergwrle, a rhoddwyd y gorchwyl o ddechreu canu iddo yn Wrecsam, yn lled fuan wedi ei ddyfodiad i'r lle. Un o'r hen sort oedd Kerkham yn canu. Byddai rhyw bereidd-dra swynol yn ei lais. Canai rai o hen donau yr amseroedd hyny, trwy hir leisio, nes gwneyd y canu yn effeithiol iawn. Yr oedd rhyw grynfa naturiol yn ei lais, ac yr oedd hyny rywfodd yn ei wneuthur yn llawer mwy dymunol ac effeithiol. Byddent weithiau yn yr addoliad yn dyblu ar ddyblu, a byddai rhyw sain moliant ac addoli yn y dyblu. Nid ydym yn gwybod a oedd Kerkham yn deall rheolau cerddoriaeth ai nad oedd; nid ydym yn gwybod i ni erioed weled llyfr notes o un math yn ei law. Beth bynag am hyny, yr oedd fel un yn canu â'r ysbryd, ac â'r deall hefyd, gan ymbyncio yn ei galon foliant yr Arglwydd. Yn fuan wedi ei ddyfodiad i'r dref, fe'i galwyd gan ei frodyr yn y lle i wasanaethu swydd ddeaconiaeth yn eu plith. Yr oedd yn ddyn o dalentau naturiol lled fawr, galluog i ddyweyd ei feddwl, ac o ansawdd ysbryd pur benderfynol. Yr oedd yn un rhagorol fel yr oedd yn meddu ysbryd gweddi, ac hefyd yn un medrus a chymhwys yn y cyfarfodydd eglwysig; sef mewn ymddiddan, cynghori, rhybuddio, a chysuro'r saint. Ond fel y dywed yr hen ddihareb, 'Yr hwn sydd heb ei fai sydd hefyd heb ei eni.' Mae rhai yn dyweyd, ag oeddynt yn ei gofio ac yn ei adnabod yn dda, ei fod fel un yn tybied fod tipyn o waed brenhinol yn ei wythïenau, ac amcanai weithiau at fod yn dipyn o frenin; a byddai ei lywodraeth o'r braidd yn tueddu i fod yn awdurdodol, caled, a thra arglwyddiaethol. Fe allai fod hyny yn fwy tueddol i ambell un yn y cyfnod hwnw nag yn y cyfnod presenol, a hyny o herwydd amryw bethau. Dyn gwir dda oedd Kerkham er hyny, a barnu yr ydym yn ddiduedd mewn barn cariad, bod ei ddyben yn gywir yn yr oll, os oedd hyn yn dipyn o goll a ffaeledd ynddo. Bu yntau a'i wraig yn anrhydedd i grefydd, yn eu bywyd a'u marwolaeth.
Fe fu yn ein plith rai eraill diweddarach yn gwasanaethu fel blaenoriaid, y rhai, erbyn hyn, ydynt oll wedi huno. Mwy priodol ac amserol fuasai coffâu am y brodyr nesaf hyn yn y cyfnod diweddaf o'r hanes, ond er mwyn iddynt fod yn gryno gyda'u gilydd, esgusoder ni am goffâu am danynt yn y lle hwn. Gwnawn yr un modd hefyd am ein gweinidogion a'n pregethwyr ymadawedig, er y buasai yn fwy amserol iddynt hwythau fod yn y cyfnod olaf. Un o'r rhai hyn, a'r cyntaf a enwn, oedd gŵr o Rosesmor, o'r enw Thomas Jones. Yr oedd hwn yn flaenor mewn eglwysi eraill cyn dyfod o hono i Wrecsam. Hen ŵr call oedd yntau, pur gyfarwydd yn yr ysgrythyrau. Cyfarfyddodd y brawd hwn â phrofedigaeth meddwl lem iawn, a hyny bron yn niwedd ei ddyddiau; canys fe'i hudwyd, ac fe'i temtiwyd o'r bron, i wadu'r ffydd.
Yr oedd mab i Thomas Jones, o'r enw Dan, yr hwn a aeth drosodd i'r Amerig, ac yno a aeth yn un o ddisgyblion y diweddar Joe Smith, ac felly yn un o 'Saint y dyddiau diweddaf.' Ar ol marwolaeth Joe, fe ddychwelodd Dan i'r wlad hon. Yn fuan wedi iddo fod yn y dref, yn nghymdeithas ei dad, bu agos iddo a'i siglo, a'i hudo i gredu yr un ynfydrwydd ag ef ei hunan, sef athrawiaethau penchwiban a ffol Joe Smith. Fodd bynag, fe welodd yr hen frawd ei ynfydrwydd cyn myned o hono yn rhy bell, ac fe'i gwaredwyd megys o safn y llew. Bu farw gan ffieiddio y syniadau hyny, ac ymddiried ei enaid ar yr hen wirionedd a gredasai gynt. Un arall oedd William Evans. Excise officer oedd hwn, a ddaeth i'r dref hon o ddeheudir Cymru. Hen ŵr duwiol oedd hwn hefyd, call, tawel, diniwed, a diymhongar. Nid hir y bu yn ein plith; yr oedd yn gristion amlwg, yn gwasanaethu ei swydd yn ffyddlon: yr oedd yr hyn oll a ddywedai yn ein cyfarfodydd eglwysig yn profi ei fod yn ddyn o syniadau ysbrydol a phrofiadol. Ar ryw foreu sabboth, bu farw yn sydyn, ac annysgwyliadwy i bawb. Hen frawd arall oedd Thomas Jones, o Gaerlleon, saer llongau wrth ei gelfyddyd. Symmudodd o Gaer i'r Runcorn, a daeth oddi yno i Wrecsam. Hen frawd oedd hwn yn rhagori mewn bod yn grefyddol: bob amser ar uchel-fanau'r maes, ac yn hynod o'r awelog. Bu yntau hefyd farw mewn ffydd, yn gristion defnyddiol gyda'r achos i ddiwedd ei oes. Fe fu yma un o'r enw William Owen, er's 60 mlynedd yn ol, ond nid ydym yn bur sicr a oedd efe yn flaenor; dychwelodd i Manchester, o'r lle hefyd y daethai, ac yno y bu farw. Yr ydym yn cofio am ŵr o'r enw Owen Ellis; efe y pryd hwnw yn yr hen gapel oedd yn dechreu canu. Yr oedd hyny cyn amser Mr. Kerkham. Yr ydym wedi methu a chael allan i foddlonrwydd a oedd efe yn flaenor ai nad oedd. Yr oedd yn un o'r dynion mwyaf llafurus yn y lle, yn enwedig gyda'r ysgolion sabbothol.
Gan i ni roddi crybwylliad byr am yr hen flaenoriaid yn y lle, nid anmhriodol fyddai gwneyd hyny hefyd am y pregethwyr. Y cyntaf ydym yn ei gofio yn y lle, er's 60 mlynedd yn ol, oedd un o'r enw Morris Evans; brawd i Enoch Evans, ac wyr i'r hybarch John Evans, o'r Bala. Nid hir y bu yn Wrecsam, nac yn y cymmydogaethau hyn. Dyn ydoedd ag oedd yn ddarostyngedig i wneyd troion plentynaidd a digrifol ar brydiau. Mae yn ffaith am dano, pan ar ei daith ryw sabboth, iddo ddisgyn oddiar ei geffyl, a'i rwymo wrth bost llidiart, a myned ar lyn o rew, ac ymddifyru a mwynhau ei hunan mewn slerio. Wrth weled nad oedd wedi dyfod i'r lle erbyn yr amser i ddechreu yr oedfa, anfonwyd brawd i chwilio am dano. Wedi myned rhyw gymmaint o ffordd, daeth y genad i'w gyfarfod, ac a'i cafodd, fel y dywedwyd, yn ymbleseru mewn slerio ar y llyn rhew. Wedi i'r genad ei gyfarch, a'i alw, rhoes heibio, esgynodd ar ei farch; prysurodd tua'r lle; wedi cyraedd y fan, aeth i'r pulpyd, a phregethodd heb feddwl am funyd ei fod wedi gwneyd yr hyn na ddylasai. Gofynwyd iddo ar ol yr oedfa, paham y gwnaethai felly? Ei ateb didaro a digyffro oedd, 'ei fod yn ei deimlo ei hunan yn bur oer, a'i fod wedi myned ar y llyn i slerio, er mwyn cael tipyn o wres i'w gorph.' Yr oedd yn ddyn o feddyliau coeth, er ei fod yn rhyw fwhwman mewn llawer o bethau. Yr oedd yn gwmni difyrus. Pregethai yn rhagorol ar brydiau. Clywais bregethwr yn dyweyd iddo gael oedfa yn Sasiwn Llanidloes, o flaen John Elias, er ys blynyddau lawer yn ol, yr un fwyaf effeithiol yn y cyfarfod. Yr oedd yn llawn melancholy. Aeth oddiyma i Lundain, er's dros hanner cant o flynyddau yn ol. Nid ydym yn gwybod nemawr am dano ar ol hyny, ond gwyddom na bu yn llawer o anrhydedd i grefydd yr efengyl yn y ddinas hono, a hyny yn benaf oherwydd fod y diodydd meddwol wedi bod yn faglau ac yn rhwydau iddo.
Yr ail y gwnawn grybwylliad am dano ydyw y Parch. Ellis Phillips. Pregethwr ymarferol da oedd Phillips, a phregethodd lawer yn Abbot-street, pan na byddai, oherwydd ei iechyd, yn alluog i fyned oddicartref. Fel y crybwyllwyd, yr oedd ei bregethau gan mwyaf o duedd ymarferol; ynddynt hefyd yn y cyffredin y byddai yn manylu ac yn beirniadu llawer. Mwyaf a wrandawem arno, mwyaf oedd ein hawydd i'w glywed drachefn. Dioddefodd flynyddau o gystudd, a hyny o ryw natur nychlyd, heb fod am flynyddau nac yn waeth nac yn well. Mewn cysylltiad â'i wraig, cafodd lawer o gyfoeth y diweddar Mr. Lloyd, druggist, Caerlleon. Yr oedd rhai yn barnu, y buasai yn well i'w iechyd corphorol, ac yn well hefyd o ran ei ddefnyddioldeb yn ei gysylltiad â chrefydd, pe buasai heb ei gael. Byddai y bibell bron yn ddidor yn ei enau, yn mygu fel hen odyn.
Y trydydd a enwn ydyw y Parch. John Jones, Penybryn. Pregethwr da, trefnus, cryno, a melus iawn oedd y brawd hwnw. Yr oedd rhywbeth mwy deniadol ac effeithiol yn ei bregethau nac yn mhregethau Phillips. Yr oedd ef ei hunan hefyd a rhywbeth mwy serchog a chymdeithasol ynddo na'r diweddaf. Byddai Phillips yn rhagori mewn manylu a beirniadu, byddai yntau yn rhagori mewn melusder.
Y pedwerydd a gawn ei enwi ydyw y Parch. William Edwards, Town Hill. Brawd ar ei gyfer oedd hwn, dipyn yn ei bregethau yn fwy anorphenol na'r llall, ac yn llai diwylliedig ei feddwl. Pregethwr gwir ddefnyddiol oedd efe er hyny. Edrychid arno yn ngoror Clawdd Offa yn un o'r rhai blaenaf yn mhlith ei frodyr o ran defnyddioldeb, os nad Ꭹ blaenaf o gwbl. Yr oedd efe a Mr. Jones yn rhai gwir ragorol yn y cyfarfodydd eglwysig. Mr. Edwards oedd y prif offeryn fu yn sefydlu yr achos Seisnig yn y dref, yn mhlith y Methodistiaid, yr hwn erbyn hyn sydd wedi dyfod yn flodeuog a gobeithiol.
Y pummed yn y rhestr oedd y Parch. William Hughes, gynt o'r Tabernacl, goror Sir Drefaldwyn. Gŵr call iawn oedd Mr. Hughes, yn meddu deall da yn yr ysgrythyrau. Byddai ei bregethau bob amser yn dangos ei fod yn ddyn o synwyr cyffredin mawr. Traethai y gwirionedd yn hynod o'r digyffro a disêl: nid oedd o herwydd hyny mor boblogaidd â rhai o'i frodyr. Bu farw fel y bu byw, yn hynod o'r tawel a digyffro. Ychydig ddyddiau cyn ei farw, pan oedd yn eistedd yn ei gadair yn y parlawr, disgynodd gwybedyn ar gefn un llaw iddo. Wedi edrych arno am beth amser, a gadael iddo, efe a gododd y llaw arall, ac a laddodd y gwybedyn; ac wrth wneuthur hyny efe a ddywedai, 'Paid, gâd dipyn i'th frawd y pryf, wedi yr elwyf i'r bedd.' Yr oedd yn ymddangos nad oedd dim mwy o ofn na chyffro arno wrth feddwl am angau a'r bedd na phe buasai yn meddwl am y gwely yn yr hwn y cysgai.
Fe fu yma un yn pregethu o'r enw John Lindop. Dechreuodd bregethu yn lled ieuangc. Gan mai Saesneg oedd yr iaith rwyddaf ganddo, yn y Goror y llafuriai. Yr oedd yn ddirwestwr cadarn, ac yn un o'r rhai cyntaf yn ein tref a arwyddodd yr ardystiad dirwestol. Yr oedd yn areithiwr campus ar ddirwest, a dygodd fawr sêl dros yr achos. Bu farw oddeutu'r flwyddyn 1837, odditan effeithiau llucheden boeth.
Y nesaf a enwn o'r rhai sydd wedi meirw ydyw un John Owens. Dechreuodd hwn bregethu pan oddeutu 16 neu 17 oed. Bachgen duwiol a difrifol oedd John, ac yr oedd wedi dyfod yn berchen gwybodaeth fawr. Dechreuodd bregethu pan oedd yn yr ysgol gyda Mr. Hughes. Yr oedd Mr. Hughes yn hoff iawn o hono, a dangosai lawer o ofal am dano. Yr oedd o gyfansoddiad corphorol gwael, yn hynod afiach. Edrychai yn debygach i ddyn 30 oed nag i fachgen 17 oed. Oherwydd ei dduwioldeb, ei wybodaeth, ei ddifrifwch, a'r hen olwg oedd arno, gelwid ef yn Wrecsam 'y Dr. Owen.' Bu farw cyn cyraedd o hono ugain oed.
Gan fod y Parch. Thomas Francis yn cyd-weithio ar y maes, am flynyddau, â'r pedwar brawd cyntaf a enwasom, sef y Parchedigion E. Phillips, J. Jones, W. Edwards, a W. Hughes, teilwng ni dybiem, yn y fan hon, ydyw coffâu yn barchus ei enw yntau hefyd, serch ei fod eto ar dir y byw. Amser dedwydd ar yr eglwys yn Abbot-street oedd yr amser pryd yr oedd y pump gweinidogion hyn mewn undeb, cariad, a chyd-weithrediad, yn porthi y rhai oedd dan eu gofal yn addysg ac athrawiaeth yr Arglwydd. Ond wele yn awr bedwar o'r pump wedi myned i orphwys oddiwrth eu llafur. Priodol iawn y gall Mr. Francis ddyweyd yn ngeiriau y genad a ddaeth at Job, 'A minnau fy hunan yn unig a ddiengais.'
Cyn gadael hyn o grybwylliad am y pregethwyr fu yn ein plith, dymunwn goffâu yn barchus am yr hen frawd a thad, Mr. Evan Llwyd, gynt o Adwy'r Clawdd. Yn Wrecsam y gorphenodd yntau ei yrfa, oddeutu'r flwyddyn 1822. Yr oedd ar y pryd, oherwydd oedran a llesgedd, yn analluog i wneyd dim yn y weinidogaeth er's amser maith. Porthodd lawer ar braidd Crist, yn hyn debygid yr oedd yn rhagori. Ei oedran pan y bu farw oedd 76. Yr oedd mwy o ôl ac effaith ei bregethau yn yr eglwysi na llawer o'r rhai hyny fyddai yn cyffroi y cynnulleidfaoedd y peth a'r peth a ddywed Evan Llwyd oedd gan lawer.
Yn olaf, y mae genym i'w osod yn rhestr y pregethwyr fu yn ein gwasanaethu, y diweddar Barch. Richard Jones. Bu farw Mr. Jones yn Grosvenor Road, Wrecsam, Hydref yr 20fed, 1867, yn 49 mlwydd oed. Daeth i Wrecsam o Wednesbury, yn Lloegr, yn y flwyddyn methasom a chael 1862, yn ol cynghor a chyfarwyddyd meddyg; yn benaf er mwyn iechyd; canys nid oedd bod yn y dref a'r cymmydogaethau myglyd hyny yn dygymmod âg ef. Yr oedd clyw Mr. Jones wedi anmharu yn fawr, er's blynyddau, fel nad oedd yn gallu clywed nemawr ddim yn moddion grâs, oddigerth fod yr un a lefarai yn gwneyd hyny yn uchel iawn. Er ei fod felly, yr oedd yn un o'r rhai ffyddlonaf yn mhob cyfarfod fyddai yn y capel. Os cyfarfod eglwysig, byddai yn hwnw; os yr un gweddi, byddai yn hwnw hefyd. Er pob anfantais, byddai yn awyddus iawn i glywed, hyd yr oedd bosibl, bob peth os gallai. Byddai yr offeryn at iddo glywed yn ddyfal yn y glust, os byddai rhyw obaith iddo allu clywed. Byddai bob amser yn fuddiol iawn yn ein cyfarfodydd eglwysig. Gan y byddai yn fynych yn mhlith y gynnulleidfa ar lawr y capel, ac yn myned a'i offeryn clywed at enau yr hwn fyddai yn adrodd ei brofiad, neu ddyweyd rhywbeth arall, tybiem y byddai yn mwynhau y rhan hwn yn well na dim arall. Byddai bob amser yn barod iawn, ac yn llawn o ryw arabedd difyrus. Yr oedd ganddo yn ei ymyl ystôr helaeth o ryw fân gydmariaethau, y rhai oeddynt yn tueddu yn fawr, nid yn unig i egluro yr hyn a ddywedai, ond hefyd i rymuso'r pethau, a pheri iddynt wneyd argraff ar y côf beth bynag, ac ni a obeithiwn ar y galon hefyd. Gwnaeth ei ffordd i ymddiried, mynwes, a serchiadau ei frodyr yn Wrecsam, a hyny yn ddiattreg. Yno y bu fyw, ac yno hefyd y bu farw. Nid ydym yn rhestru Mr. Jones yn mhlith mawrion talentog y weinidogaeth, byddai beio arnom o bosibl pe gwnaem hyny; nid oedd efe felly yn ei olwg ei hun, nac yn marn ei frodyr chwaith; eto yr ydym yn dymuno caniatâd i'w restru ef yn mhlith y ffyddloniaid, ac yn un o'r rhai ffyddlonaf: nid ydym yn petruso ei osod ar y blaen ac yn y front odditan y cymmeriad yma, oblegid yr hyn a allodd hwn, efe a'i gwnaeth. Fel cristion yr oedd yn unplyg, dirodres, a diymhongar. Fel cyfaill yr oedd yn un ffyddlon, cymmwynasgar, a llawn cyd-ymdeimlad. Fel priod a thad, yr oedd yn un serchog ac anwyl. Yr oedd ei dŷ, ei fwrdd, ei wely, ei arian, a'i geffyl, fel wedi eu cyssegru ganddo at wasanaeth crefydd, a'r oll yn cael eu gwneyd â gwyneb siriol, calon lawen, a dwylaw hael. Dangosodd Mr. Jones lawer o haelfrydedd at ein capel newydd. Er ei fod yn glâf yn ei wely ddydd yr agoriad, eto efe a anfonodd bum' punt i'w dodi yn y casgliad.
Ar y 25ain o Hydref, hebryngwyd gweddillion marwol ein hanwyl gyfaill, a dodwyd hwy yn mhriddellau mynwent y Rhos-ddu, yr hon sydd gerllaw y tŷ lle y bu farw ynddo. Yr oedd oddeutu 32 o weinidogion a phregethwyr yn y claddedigaeth, y rhai a gerddent o flaen y corph, a'r perthynasau ac eraill ar ol, oddeutu 130 mewn rhifedi. Cymmerodd amryw o'r gweinidogion ran yn y gwasanaeth wrth y tŷ, a'r Parch. J. H. Symond yn benaf wrth y bedd. Hefyd, wrth y bedd, fe ddywedodd Mr. Price, diweddar o Birmingham, air, yr hwn ydoedd yn hen gyfaill i Mr. Jones, ac yn gwybod llawer am dano. Gadawodd briod anwyl, a dau o blant, i alaru ar ei ol.
Clywsom am hen ŵr arall fu yn preswylio yn y lle hwn, er's oddeutu 60 mlynedd yn ol, ond nid ydym yn gallu galw i gofion ein bod yn gwybod nemawr ddim am dano ein hunain. Ei enw ydoedd Rolant Llwyd; crydd wrth ei alwedigaeth. Hen gristion cywir oedd yntau, a chynghorwr buddiol, a phregethwr da. Yr oedd yn byw yn Mhentrefelin, yn agos i'r capel. Gadawodd y dref hon ac aeth i Manchester; ac yno y gorphenodd ei yrfa.
'Does dim anmhriodol, ond odid, am grybwyll yn hyn o hanes, mai yn eu cysylltiad â'r eglwys yn Wrecsam y dechreuodd y tri brawd canlynol ar waith y weinidogaeth; sef, Evan Evans[6]; Richmond L. Roos; a W. R. Evans, Halghton Mills. Mae'r Parch. Evan Evans yn awr wedi ei ddewis yn weinidog a bugail yn eglwysi y Methodistiaid yn Crewe a Hanley. Y Parch. Richmond L. Roos ar eglwys y Gelli, &c., yn Herefordshire. Mae Mr. W. R. Evans, Halghton Mills, yn awr yn y Bala, yn derbyn ei addysg athrofaol. Gallasem enwi dau neu dri yn rhagor o bregethwyr, y rhai fu yn gwasanaethu'r corph am flynyddau, ac yn aelodau yn yr eglwys yn y lle hwn, ac hefyd yn preswylio yn y dref; ond gan i ryw amgylchiadau a phrofedigaethau beri dyryswch ac attalfa, doeth fe allai, yn hyn o hạnes, fyddai myned heibio ar hyn o bryd, heb ychwanegu dim yn helaethach am danynt.