Hanes y Bibl Cymraeg/Ymdrechion i Gyflenwi Cymru a Biblau
| ← Y Bibl Cymraeg Presenol | Hanes y Bibl Cymraeg gan Thomas Levi |
William Salesbury → |
PENNOD VII.
YMDRECHION I GYFLENWI CYMRU A BIBLAU.
CYHOEDDWYD argraphiad unplyg o'r Bibl yn Rhydychain yn 1690, ac adnabyddid ef wrth yr enw Bibl Esgob Lloyd, am fod gan Dr. William Lloyd, Esgob Llanelwy, law yn ei ddygiad allan. Yr oedd arolygiad ei argraphwaith dan ofal un Pierce Lewis, boneddwr o Sir Fôn, oedd y pryd hwnw yn Ngholeg yr Iesu. Nid oes gwybodaeth beth oedd y nifer ddanfonwyd allan yn un o'r argraphiadau unplyg o'r Bibl; ond amlwg yw eu bod wedi eu bwriadu yn benaf, os nid yn hollol, at wasanaeth yr eglwysi; ac nid yw yn debyg fod unrhyw argraphiad yn fwy na nifer yr eglwysi, os ydoedd gymaint.
Am agos can' mlynedd ar ol i Brydain dori ei chysylltiad â Phabyddiaeth, bu Cymru heb yr un Bibl oddigerth yn ei heglwysi plwyfol, a'i chapeli eglwysig, a'r eglwysi cadeiriol. Nid oedd unrhyw ddarpariad wedi ei wneyd ar gyfer y werin, mwy na phe buasai dim a fynai y bobl â gair yr Arglwydd, o'r hyn lleiaf, dim mwy na myned unwaith yr wythnos i'r eglwys i wrando darllen ryw ychydig o hono. Yr oedd plyg mawr yr argraphiadau blaenorol hefyd yn eu gwneyd yn rhy drwm a chostus i'r bobl yn gyffredin i'w defnyddio. Buasai plyg llai yn fwy manteisiol yn mhob ystyr.
Daeth yr anrhydedd o barotoi y cyflenwad cyntaf o'r Bibl i'r werin Gymreig i ran dau o henuriaid dinas Llundain, y rhai oeddent Gymry, ac yn teimlo y dyddordeb mwyaf yn lleshâd eu cydgenedl. Dywed Mr. Strype, yn ei" Survey of London," ddarfod i Mr. Rowland Heylin, Henuriad yn Llundain, hanedig o Gymru, yn garedig ac anrhydeddus, ar ei draul ei hun, yn nechreuad teyrnasiad Charles y Cyntaf, ddwyn allan argraphiad llai o faint, a mwy hwylus at wasanaeth y bobl. Argraphiad wyth-plyg ydoedd hwn, a ddygwyd allan yn 1630. Dywed Dr. Llewelyn fod Mr. Strype yn camsynied wrth ddyweyd i Mr. Heylin ei ddwyn allan yn hollol ar ei draul ei hun. Yr oedd Syr Thomas Middelton, brodor o Gymru, yr hwn oedd hefyd yn ynad, ac yn henuriad yn Llundain, yn gydweithiwr ag ef, ac yn gyfranwr haelionus at yr amcan rhagorol. Dywed rhai fod eraill wedi cynorthwyo yn y gorchwyl hwn, ond na wnaed eu henwau yn hysbys. Beth bynag, i'r ddau foneddwr haelionus hyn, a'u cynorthwywyr, mae Cymru yn ddyledus am y Bibl cyntaf o blyg hylaw, at wasanaeth y werin.
Yn y flwyddyn 1654, daeth ail argraphiad o'r Bibl wyth-plyg hwn, yn cael ei brintio gan Flesher, a'i werthu gan S. Brewster dan lun y "Tri Bibl," yn ymyl St. Paul, yn Llundain. Yr oedd argraphiad 1630 wedi myned yn llwyr, ac argraphiad o'r Testament Newydd, yn ddeuddeg-plyg, a gyhoeddwyd yn 1647. Yn awr, yn mlwyddyn gyntaf Oliver Cromwell, yr oedd agwedd foesol y wlad wedi newid llawer, a galw mawr am argraphiad arall o'r Bibl bychan. Argraphwyd chwe mil o hono; a dyma y tro cyntaf y ceir y nifer a wnaed mewn unrhyw argraphiad yn cael ei nodi. Yr oedd pregethwyr teithiol yn awr yn dechreu tramwy ar hyd Gymru, yn dyfod i wybod agwedd y wlad, a syched y bobl am Air Duw. Dywedir mai i Charles Edwards, awdwr "Hanes y Ffydd," yn nghyd â dau o'r pregethwyr teithiol, Vavasor Powell a Walter Cradoc, yr oedd Cymru yn ddyledus am yr argraphiad hwn o'r Bibl. Bu pregethwyr teithiol yn Nghymru, am flynyddau lawer, yn cael eu galw yn "Gradocs," oddiwrth Walter Cradoc. Nid oes gwybodaeth pwy aeth dan draul yr argraphiad lliosog hwn. Yr oedd y Bibl wedi codi i fri uwch nag erioed yn Mrydain y dyddiau hyn. Yr oedd gwybodaeth Ysgrythyrol wedi dyfod yn bwnc y dydd, a dyfyniadau o'r Ysgrythyrau ar bob achlysur yn beth cyffredin a phoblogaidd. Yr oedd Cymru hefyd yn destyn mwy o sylw nag arfer. Yr oedd yr Amddiffynwr, Cromwell ei hun, o haniad Cymreig. Cynyrchodd yspryd y dyddiau hyny gyfraith er lledaeniad yr Efengyl yn Nghymru, ac nid rhyfedd i'r unrhyw yspryd gynyrchu argraphiad newydd o'r Bibl Cymraeg.
Er lliosoced oedd yr argraphiad a nodwyd uchod, nid hir y bu cyn ei fod wedi ei werthu yn llwyr. Pan wnaed ymchwiliad yn 1674, nid oedd dros ugain copi o hono i'w gael ar werth yn ninas Llundain, na mwy na rhyw ddeg ar ugain trwy holl Gymru. Parodd hyn ddwyn argraphiad arall o wyth mil o gopïau, yn 1678—yr argraphiad lliosocaf o'r Bibl a wnaed hyd yn hyn. Gwasgarwyd mil o gopïau o hono yn rhad yn mysg tlodion, a gwerthwyd y lleill am y pris isel o bedwar swllt yr un wedi eu rhwymo. Yr oedd hwn yn cynwys yr Apocrypha, Llyfr y Weddi Gyffredin, a'r Salmau Cân: Dygwyd yr Argraphiad hwn allan trwy ymdrechion y Parch. Stephen Hughes, Abertawy, a Mr. Thomas Gouge, Sais, o Lundain, yn cael eu cefnogi gan yr Archesgob Tillotson. Cymro oedd Stephen Hughes, a drowyd allan o Eglwys Meidrim, Sîr Gaerfyrddin, pan ddaeth gweithred yr Unffurfiad mewn grym, ac yr oedd yn un o'r dynion mwyaf gweithgar, ac ymroddedig i ddyrchafu ei wlad yn ei oes. Yr oedd Gouge yn Ymneillduwr; ac er mai Sais ydoedd, yr oedd yn un o'r cymwynaswyr penaf a welodd Cymru erioed. Allan o enill o gant a haner o bunau y flwyddyn, rhoddai gant punt at achosion daionus, heb ddefnyddio ond yr haner cant i wasanaethu ei anghenion ei hun. Yr oedd yn gwario y rhan fwyaf o'r arian hyn ar Gymru, mewn sefydlu ysgolion ynddi, a thalu am gyfieithu ac argraphu llyfrau at ei gwasanaeth. Ac yr oedd y gwr da wedi cael cydweithiwr, o'r un feddwl ac o'r un galon, yn Mr. S. Hughes. Bu Gouge farw cyn fod y ddarpariaeth hon o Fiblau wedi rhedeg allan; ond cafodd Hughes fyw i weled anghen eto am argraphiad ychwanegol, ac yr oedd wedi darparu pob peth yn barod tuagat hyny, pan fu farw, tua'r flwyddyn 1687; ond nid ymddangosodd yr argraphiad nesaf o'r Bibl wyth-plyg hyd y flwyddyn 1690.
Argraphiad 1690 oedd yr olaf yn y 17eg ganrif. Hwn oedd y pedwerydd argraphiad wyth-plyg o'r Bibl, a'r seithfed argraphiad o gwbl hyd y pryd hwn.
Cyhoeddwyd amryw argraphiadau o'r Bibl yn ystod y 18fed ganrif, nad yw yn perthyn i amcan y llyfr hwn i roddi hanes fanwl am danynt. Eto, nid anmhriodol fyddai rhoddi crybwylliad byr.
Yn y flwyddyn 1718 cyhoeddodd y "Gymdeithas er Lledaenu Gwybodaeth Gristionogol," argraphiad wyth-plyg o'r Bibl Cymraeg, printiedig yn Llundain, gan brintwyr y brenin, Ioan Basged, &c. Amcan y Gymdeithas hon ydoedd anfon allan Fiblau a Llyfr y Weddi Gyffredin i ddeiliaid Prydain. Hyd yma, yr oedd pob argraphiad o'r Bibl Cymraeg wedi ei ddwyn allan trwy ymdrechion personol. Y Bibl hwn oedd y cyntaf a argraphwyd gan y Gymdeithas hon yn Gymraeg. Adnabyddir ef wrth yr enw, "Bibl Moses Williams," am mai y Parch. Moses Williams, ficer Defynog, Sir Frycheiniog, oedd yn arolygu yr argraphwaith. Yr oedd yn hwn welliadau ar argraphiadau blaenorol. Rhoddodd oes y byd ar ben uchaf y dail; rhoddodd yr Apocrypha, yn nghyd a gweddiau a chanonau yr Eglwys Sefydledig, yn gysylltiedig â'r Bibl. Ac er mwyn cyfarfod â theimladau Ymneillduwyr, bu mor haelfrydig a gadael i nifer o'r argraphiad ddyfod allan heb y Gweddiau Cyffredin, &c. Daeth y rhai hyn allan o flaen y lleill ac y mae y dyddiad arnynt flwyddyn yn gynt, sef 1717.
Dygwyd argraphiad arall allan gan y Gymdeithas a nodwyd, a than arolygiad yr un gŵr, sef y Parch. M. Williams, yn 1727. Yr oedd hwn yn cynwys taflen o arwyddocâd geiriau anghyfiaith; ond yr oedd heb gynwysiad y pennodau, na chyfeiriadau ymyl y dail, ac yr oedd cwyno mawr arno o'r herwydd.
Dygwyd argraphiad arall eto allan yn Nghaergrawnt, printiedig gan Joseph Bentham, printiwr i'r brif-ysgol, yn y flwyddyn 1746. Gelwir hwn yn Fibl Morys, am mai dan arolygiad "Risiart Morys o Fôn" y daeth allan. Cyhoeddwyd hwn eto gan y Gymdeithas er Lledaenu Gwybodaeth Gristionogol. Yr oedd yn ol trefn Bibl Moses Williams, ond fod. amryw bethau wedi eu hychwanegu ato, megys mapiau teithiau Israel yn yr anialwch, a theithiau yr Apostolion, tablau arian, pwysau, a mesurau, &c. Gwnaeth y Gymdeithas gyhoeddi yr argraphiad hwn ar anogaethau taerion y Parch. Griffith Jones, Llanddowror, Sir Gaerfyrddin. Yr oedd yr Ysgolion Rhad oedd ef wedi sefydlu trwy y wlad yn magu y fath nifer o ddarllenwyr newyddion, a'r darllenwyr hyny yn galw am Fiblau. Dywedai Mr. Jones na wnelai llai na deuddeg mil o Fiblau gyflenwi anghen y rhai oedd wedi, neu ar y pryd yn, dysgu darllen yn ei ysgolion ef. Yr oedd perthynas arbenig rhwng yr argraphiad hwn ag Ysgolion Griffith Jones. Yr oedd dros ddeuddeg cant o bunau wedi eu casglu ar gyfer y draul; ond yr oedd amodau yn nglyn â'r cyfraniadau i'r perwyl:—Fod y personau y mae eu henwau isod wedi cytuno i gyfranu y symiau a roir gyferbyn â'u henwau tuagat argraphu y Bibl Cymraeg a Llyfr Gweddi Gyffredin, i'w lledaenu yn y dull canlynol: Fod iddynt gael eu rhoddi yn ddidâl i'r tlodion teilwng, yn enwedig y rhai hyny a gyrchent at weinidog eu plwyf i adrodd Catechism yr Eglwys o flaen y Gynulleidfa, &c. Yn ail, Fod yr arian a ddaw oddiwrth werthiant y cyfryw Fiblau, i'r rhai ag sydd yn alluog ac yn ewyllysgar i'w prynu hwynt, i gael eu defnyddio i gynal yr Ysgolion Rhad Cymreig, felly i ddysgu y rhifedi mawr iawn y rhai nad ydynt eto yn medru darllen. Yr. oedd yr amodau hyn yn rhwymo y tlodion i fod yn gysylltiedig â'r Eglwys Sefydledig cyn y gallasent gael eu Biblau yn rhad; am hyny gwnaeth rhai Anghydffurfwyr ymdrech mawr i gael nifer o Fiblau yr argraphiad hwn heb fod mewn cysylltiad a'r Eglwys.
Dygwyd argraphiad arall allan o'r Bibl hwn dan olygiad yr un gŵr, sef Risiart Morys, wedi ei argraphu yn Llundain eto, gan y Gymdeithas a nodwyd, yn 1752; ac yr oedd nifer y ddau argraphiad yma yn ddeng mil ar ugain. Y Parch. G. Jones, Llanddowror, fu yn offerynol i gael yr argraphiad hwn hefyd allan.
Cawn argraphiad arall yn cael ei gyhoeddi gan yr un Gymdeithas yn 1769, wedi ei argraphu yn Llundain gan Mark Basket. Cafodd Dr. T. Llewelyn, i'r hwn yr ydym yn ddyledus am y rhan fwyaf o hanes y cyfieithiadau o'r Bibl i'r Gymraeg, gan y Gymdeithas i argraphu rhai miloedd yn fwy na'i bwriad, er mwyn cyflawni diffygion yr Ymneillduwyr. Yr oedd yr argraphiad hwn yn rhifo oddeutu ugain mil. Mae y Parch. E. Evans (Ieuan Brydydd Hir), yn ei "Rybudd i'r Darllenydd," yn nglŷn â'i "Gasgliad o Bregethau," yn adolygu yr argraphiad hwn, ac yn beio yn llym, amryw gyfnewidiadau a gwallau oeddent yn codi oddiar anghymhwysder y rhai a edrychent ar ei ol, fel golygwyr. Y mae yn terfynu yn y geiriau hyn:
"Ond da i gwnaethent hwy yn y peth hwn, yn fy marn i, ag i bawb a ddelo ar eu hol hwynt, i olygu argraphiad yr Yscrythur Lân, ddilyn argraph neu ddull yscrifenniad y dyscedig a'r parchedig Escob Rissiart Parry, a'r Doctor Davies o Fallwyd, yn argraphiadau y Bibl Cyssegrlân, a ddaethant allan yn y flwyddyn 1620 a 1630; gwŷr a oeddent yn deall iaith eu gwlad yn rhagorol, a chanddynt gariad i'w gwlad a'u hiaith, ag i eneidiau dynion. Nid fel y gormesiaid Seisnigaidd yn ein dyddiau drwg ni, y rhai ni fedrant, ac ni fynant, wneuthur yr hyn a weddai i fugeiliaid ffyddlon. Duw yn ei drugaredd a symudo ymmaith ei farnedigaethau oddiarnom, ag a ganiatao ini gannwyllbren ei Air sanctaidd yn ein iaith ein hunain, ac escobion a fedront yscrifenu, pregethu, a darllen Cymraeg. Amen."
Yn y flwyddyn 1770 y cyhoeddodd y Parch. Peter Williams, o Sir Gaerfyrddin "Y Beibl Sanctaidd; sef yr Hên Destament a'r Newydd, gyda Nodau a Sylwadau ar bob Pennod. Caerfyrddin argraphwyd dros y Parch. Peter Williams. 1770." Dyma 'r waith gyntaf i'r Bibl gael ei argraphu yn Nghymru, ac y mae hyn yn glod nid bychan i hen dref Myrddin. Dyma y Bibl mwyaf adnabyddus yn Nghymru, a mwyaf hoff gan y genedl o ddydd ei ymddangosiad hyd y dydd hwn. Mae "Bibl Peter Williams" yn air teuluaidd trwy holl Gymru, ac yn cael ei ystyried yn un o ddodrefn hanfodol pob teulu bellach am fwy na chan' mlynedd. Argraphwyd wyth mil o honynt, a gwerthid hwynt am bunt yr un, wedi eu rhwymo. Yr oedd Richard Morris wedi rhoddi dau fap i'w harddu, fel y gwnaethai William Jones (tad Syr W. Jones) a Biblau y blynyddau 1746 a 1752. Dyma yr esponiad Cymraeg cyntaf hefyd ar y Bibl. Mae yn wir fod un John Evans, athraw yn y celfyddydau, wedi cyhoeddi "Cysondeb y Pedair Efengyl" bum mlynedd o flaen Bibl Peter Williams, ac yr oedd hwnw yn cynwys nodiadau byrion ar adnodau. Ond eiddo Peter Williams oedd yr esboniad Cymraeg cyntaf ar bob pennod o'r Bibl. Dygwyd dau argraphiad arall o'r Bibl hwn allan yn y ganrif hono, sef un yn 1781, a'r llall yn 1788.
Yr oedd yn ofynol wrth ddewrder a phenderfyniad meddwl digyffelyb i un dyn gychwyn ar y fath lafur i ysgrifenu sylwadau ar bob pennod o'r Bibl, a'r drafferth a'r draul o argraphu y cyfryw lyfr, mewn argraph-wasg Gymreig. Mae ef yn adrodd y cymhelliadau barodd iddo ymaflyd yn yr ymgymeriad pwysig:
"Mae mor anghenrhaid, tebygaf, i'r Cymry wrth agoriadau ar y Bibl ag i'r Saeson. Mae ein hanwybodaeth cymaint a'r eiddynt hwythau, a'n heneidiau yn gwbl mor werthfawr. A phaham na buasai rhywrai yn dodi esboniad byr ar y Bibl, nis gwn i, oddieithr am fod gormod gelyniaeth at rym duwioldeb yn para eto yn ein mysg, a'r un yspryd Pabaidd am gadw y bobl mewn anwybodaeth, fel y gwelir wrth gymaint o halogi y Sabboth y sydd, trwy chwareyddiaeth, dawnsiau, &c., neu wâg ddymuniad eraill i ddiwreiddio a dileu yr iaith Gymraeg yn llwyr o'r byd; neu o eisiau calon i ymosod yn nghylch y fath orchwyl maith a phwysfawr? Yn wir, yr oedd, hyd yn ddiweddar, brinder o Fiblau yn gystal a diffyg esboniadau, Cymraeg; canys er cynifer argraphiadau fu o hono, ac er mor fynych y dosbarthwyd, eto, trwy ryw esgeulusdra neu wall drefn, yr oedd amryw deuluoedd heb un Bibl ganddynt, ïe, rhai a fawr ewyllysient ei gael, yr hyn a gododd ynof ddirfawr hiraeth am weled rhyw wŷr addas i'r gwaith yn ei gymeryd mewn llaw. Eithr wedi dysgwyl dros flynyddau, heb weled dim argoelion, ond yn y gwrthwyneb yn clywed fod llaweroedd, a gwŷr Eglwysig rai, yn chwenych dwyn Biblau Saesneg i'r Cymry yn lle Cymraeg, ni fedrwn ymatal yn hwy, eithr cychwynais i fyned yn nghylch y gwaith. A chan nad oedd nemawr yn credu y dygid y fath orchwyl pwysig i ben, nid oeddynt awyddus i gryfhau fy mreichiau yn y dechreuad; eithr calonau llaweroedd a agorwyd o bryd i bryd pan y'm gwelsant yn trafaelio, a rhoisant eu dwylaw yn garedig i'm cynorthwyo i'w ddwyn i'r byd, fel yr wyf yn rhwymedig, bellach, i ddiolch i Dduw a dynion, am gymhorth cyfamserol nes gorphen yn gysurus.
"Nid yw yr esboniad ond byr ac anmherffaith; pa fodd bynag, ddarllenydd Cristionogol, o ddiffyg gwell, gwna ddefnydd o hwn. Nid wyf yn cymeryd arnaf ddeongli y cwbl, nac i ganfod eithaf y dirgelwch a gynwysir yn yr Ysgrythyr Lân, er fod genyf ysgwyddau Ilawer o ddysgawdwyr enwog i sefyll arnynt, megys Ostervald, Lightfoot, Ainsworth, Hall, Babington, Trap, Henry, Pool, Hammond, Burkitt, &c. Ond gallaf yn hyf ddyweyd mai cariad at fy nghenedl, y Cymry, a gwir ddymuniad am eu hiachawdwriaeth, a'm cymhellodd i ysgrifenu yr hyn a ysgrifenais; ac y mae yn dda genyf gael cyfle fel hyn i fwrw fy hatling i'r drysorfa, ac i fod o ryw ddefnydd dros yr Efengyl yn fy nydd a'm cenedlaeth."
Cyflawnodd ei orchwyl yn dda. Ac mor bell ag y mae ei esboniad yn myned, y mae yn rhagorol; a gosododd ei genedl dan rwymedigaeth fythol iddo. Fel y canodd ei farwnadydd iddo :
"Os yw Cymru 'n chwe' chan' milldir,
Wedi mesur fel mae 'n awr,
Ac o'i mhewn dri chant o filoedd
O drigolion gwerin fawr,
Gwn pe chwilit ei mhaith gonglau,
Braidd ceit ardal, plwy', na thŷ,
Heb 'u haddurno 'n awr â Biblau,
Ffrwyth dy lafur dirfawr di."
Dygwyd un argraphiad arall o Fibl bychan allan yn Nhrefeca, yn y flwyddyn 1790, gan y Parchedigion Peter Williams a D. Jones, gyda nodau ysgrythyrol ar ymyl y ddalen. Gelwir hwn yn Fibl John Cann. Dywedir mai gweinidog perthynol i'r Bedyddwyr, yn Holand oedd y John Cann hwn. Dyma yr oll o'r argraphiadau o'r Bibl a ddygwyd allan hyd ddechreu y ganrif bresenol. Mae yr argraphiadau yn y ganrif hon yn rhy am i ni i'w dilyn gyda manylwch, ac mae yr ymdrechion llwyddianus'i gael cyflenwad o Fiblau iselbris, ac esboniadau buddiol, i Gymru wedi bod yn dra rhagorol. Yr oedd sefydliad Cymdeithas y Bibl yn nechreu y ganrif hon, trwy offerynoliaeth un o'r meibion goreu a fagodd Cymru—y Parch. Thomas Charles, Bala,—yn foddion mwy effeithiol na dim o'r blaen, nid yn unig i gyflenwi Cymru â Biblau, ond i gyflenwi anghenion pob gwlad, a rhoddi
"Bibl i bawb o bobl y byd."
1551. Argraphwyd yr Efengylau a'r Epistolau, o gyfieithiad W. Salesbury. Tua'r un amser cyhoeddwyd y Credo, Gweddi yr Arglwydd, a'r Deg Gorchymyn, gan Syr John Price.
1567. Y Testament Newydd. Cyfieithiad W. Salesbury. 1588. Yr holl Fibl a'r Apocrypha, gan Dr. W. Morgan. 1603. Y Salmau ar Gân, gan y Cadben Gwilym Ganoldref. 1620. Yr holl Fibl a'r Apocrypha, gan Dr. Parry,―sef y cyfieithiad awdurdodedig.
1630. Yr holl Fibl, a'r Apocrypha, Llyfr Gweddi Gyffredin, a'r Salmau Cân, &c., mewn wyth-plyg. Dyma y plyg bychan cyntaf at wasanaeth y werin.
1647. Y Testament Newydd, deuddeg-plyg, heb gynwysiad i'r pennodau. Mil o gopïau.
1648. Ail argraphiad o'r Salmau Cân, gan yr Archddiacon Edmund Prys.
1654. Yr holl Fibl, wyth-plyg. Chwe' mil o gopïau. Cromwell."
"" Bibl
1654. Y Testament Newydd, mewn llythyren frasach. Mil o gopïau.
1672. Y Testament Newydd, gyda'r Salmau mewn rhyddiaith ac ar gân. Dwy fil o gopïau, wyth-plyg.
1678. Yr holl Fibl, yn nghyda Llyfr Gweddi Gyffredin. Wyth mil o gopïau; wyth-plyg.
1690. Yr holl Fibl. Deng mil o gopiau; wyth-plyg. 1690. Yr holl Fibl; wyth-plyg; yn Rhydychain; at wasanaeth yr eglwysi. Mil o gopïau. "Bibl yr Esgob Llwyd.” 1718. Y Bibl, mewn wyth-plyg; deng mil o gopïau. Bibl M. Williams, dan nawdd y Gymdeithas er Lledaenu Gwybodaeth Gristionogol.
1727. Y Bibl, mewn wyth-plyg; pum' mil o gopïau, dan nawdd yr un Gymdeithas.
1746. Y Bibl mewn wyth-plyg; Caergrawnt. Pumtheg mil o gopïau; dan nawdd yr un Gymdeithas.
1752. Y Bibl, mewn wyth-plyg; pumtheg mil o gopïau. Llundain; dan nawdd y Gymdeithas uchod.
1752. Y Testament Newydd, gyda'r Salmau; wyth-plyg; dwy fil o gopiau.
1769. Y Bibl mewn wyth-plyg, gan yr un Gymdeithas.— Ugain mil o gopïau.
1770. Y Bibl, mewn pedwar-plyg; gyda sylwadau ar bob pennod, gan Peter Williams. Caerfyrddin. Mae hwn wedi myned trwy nifer mawr o argraphiadau.
1779. Y Testament Newydd.
1789. Y Bibl, mewn unplyg; Llundain. At wasanaeth yr eglwysi; gan y Gymdeithas a nodwyd.
1790. Y Bibl, mewn deuddeg-plyg, gyda chyfeiriadau, John Canne; Trefeca, dan arolygiad y Parch. P. Williams. Cyhoeddwyd argraphiad arall o hono yn Nghaerfyrddin. 1799. Y Bibl, mewn wyth-plyg. Deng mil o gopïau, yn nghyd â dwy fil o'r Testament Newydd ar wahan. Rhydychain, gan yr un Gymdeithas, a than arolygiad Parch. J. Roberts.
1800. Y Testament Newydd, wyth-plyg. Rhydychain.
"Yr Argraphiadau hyn, oddigerth 10,000 o gopïau o'r Testament Newydd mewn gwahanol blygiadau, a argraphwyd yn yr Amwythig, yn y flwyddyn 1800, oedd yr oll a wnaed cyn ffurfiad y Fibl Gymdeithas Frytanaidd a Thramor. Gwerthwyd argraphiad 1799 mor fuan ag y cyhoeddwyd ef; ac nid oedd y bedwaredd ran o'r wlad wedi ei diwallu. mai prinder Biblau yn Nghymru arweiniodd i sefydliad y Gymdeithas; felly un o'i gweithredoedd cyntaf, wedi cael ei sefydlu, oedd cais i gyfarfod â'r anghen hwn oedd ar y Cymry am Fibl. Penderfynodd y Gymdeithas, yn 1804, wneyd argraphiad o'r Bibl a'r Testament Cymraeg. Y nifer a orchymynwyd ydoedd 20,000 o Fiblau, gyda 5,000 o Destamentau yn ychwanegol mewn llythyren frasach. Ac-un o brif sylfaenwyr y Gymdeithas—y Parch. T. Charles, o'r Bala—fu yn parotoi y copi i'r wasg. O'r flwyddyn 1806, hyd 1855, mae y Fibl Gymdeithas wedi gwasgar y nifer canlynol o Fiblau a Thestamentau:
| Biblau | 417,489 | ||
| Testamentau | 479,567 | ||
| Dwyieithawg, Cymraeg a Saesneg | 36,166 | ||
| Y cyfan | 933,222[1] |
Mae y Gymdeithas er Lledaenu Gwybodaeth Gristionogol, yn yr un cyfnod wedi gwasgar nifer mawr, heblaw amryw argraphiadau o Fiblau teuluaidd, &c., eraill sydd wedi eu cyhoeddi gan wahanol argraphwyr. Wrth roddi y cwbl at eu gilydd, y mae yr oll a argraphwyd o'r Ysgrythyrau Sanctaidd, yn yr iaith Gymraeg, mewn gwahanol fanau, ac ar wahanol amṣerau, yn fwy na miliwn o gopïau! "Nid oes un genedl arall ar wyneb y ddaiar wedi cael y fath gyflenwad o'r Ysgrythyrau yn eu hiaith eu hunain."
Nodiadau
[golygu]- ↑ "Gwyddionadur," dan y gair "Beibl."