Llewelyn Parri (nofel)/Pennod XVIII

← Pennod XVII

Llewelyn Parri (nofel) gan Lewis William Lewis (Llew Llwyfo)

Pennod XIX →

PENNOD XVIII.

Y MAE Brynhyfryd yn parâu i fod yr un a'r unrhyw le cysurus. Nid oes yn yr holl fyd yr un gwrthddrych mor werthfawr yn ngholwg Llewelyn Parri ag yw ei Forfudd. Ac i roddi grym ychwanegol i'w hoffder a'i gariad o'i wraig, y mae geneth ddwyflwydd oed, llawn castiau a thrwst hogenaidd, yn cripio ar ei lin. Chwyddid ei fron gan gariad gŵr a thad; a chlywyd ef yn dweyd un diwrnod, wrth Walter M'c Intosh, wrth son am ei ddedwyddwch, nad oedd modd iddo roddi darluniad cywirach o'i deimladau wrth weled ei blentyn ar fraich ei mam, nag a roddodd Coleridge:—

"—My slow heart was only sad when first
I scanned that face of feeble infancy;
For dimly on my thoughtful spirit burst
All I had been, and all my babe might be!
But when I saw it on its mother's arm,
And hanging at her bosom (she the while
Bent o'er its features with a tearful smile),
Then I was thrilled and melted, and, most warm,
Impressed a father's kiss; and all beguiled
Of dark remembrance, and presageful fear,
I seemed to see an angel's form appear—
'Twas even thine, beloved woman mild!
So for the mother's sake the child was dear,
And dearer was the mother for the child."

Aeth tair blynedd o ddedwyddwch teuluaidd a llwyddiant bydol dros ben Llewelyn Parri a'i eiddo. Y mae yn awr hoff—nis gellid ei gael. Enillodd ei sobrwydd yn ŵr ac yn dad; a gwell priod a rhiant—mwy gofalus a ei lwyddiant, a'i ymddygiadau gofalus ato 'i hun, ei deulu, a'i eiddo, gymeradwyaeth a pharch cyffredinol. Daeth yn ŵr mawr a dylanwadol dros ben. Ystyrid ef yn dywysog y fro—prisid ei farn fel deddf—mawrygid ei gyfeillgarwch gan hen ac ieuanc, boneddig a gwreng—caffai fynedfa rwydd i balasau boneddigion, ac ni chrynai'r un hen wraig rhag ei drem—edrychid arno gyda syniadau aruchel a charedig gan dlawd a chyfoethog.

Mrs. Parri, hefyd, a gerid fel yntau. Ystyrid hi yn anghraifft o hawddgarwch, diwydrwydd, callineb, b, a rhinwedd, gwerth ei hefelychu gan uchel ac isel. Erioed ni welwyd teulu dedwyddach. Pe buasai pob teulu yr un fath, buasai'n anhawdd credu fod y fath beth a chwymp dyn wedi cymeryd lle erioed. Braidd y gallasai Adda ac Efa fod yn ddedwyddach yn eu cyflwr o ddiniweidrwydd, ond yn unig fod Mrs. Parri yn teimlo math o ofn yn ei mynwes, rhag y byddai i'r gwydraid rheolaidd o wirod a yfai ei gŵr gael effaith i'w arwain i yfed ychwaneg. Byddai hyny weithiau yn taflu damp ar ei chysuron penaf. Tybed nad oedd rhyw sail iddi hi ofni hyn? Nid oedd gan Morfudd Parri y gradd lleiaf o ffydd yn yr egwyddor gymedrol; ond dywedai wrthi ei hun, "os oes yr un dyn dan haul a fedr gadw 'i hun yn sobr, ar yfed ychydig yn awr ac eilwaith, Llewelyn yw hwnw."

Yn y dyddiau hyny, yr oedd etholiad cyffredinol yn cynhyrfu'r holl deyrnas. Gŵyr pawb fel y mae'r etholiadau wedi bod yn achlysuron i yru miloedd o ddynion i feddwi. Y cyffro a achosir gan y brwydrau pleidleisioly siomedigaeth a deimlir gan y blaid a gyll y dydd, a'r Ilawenydd a deimla'r un fuddygol—y diodydd meddwol a gyfrenir (neu a gyfrenid, o leiaf) gyda'r fath helaethrwydd —y ciniawau a'r swperi a rydd yr ymgeiswyr i'w cyfeillion a'u pleidwyr, a lluoedd o bethau eraill, ydynt wedi bod yn achosion i dorfeydd o ddynion cymedrol droi'n feddwon.

Yr oedd y frwydr etholiadol yn debyg o fod yn un boeth anghyffredin trwy sir Gaernarfon, yr adeg honno, yn enwedig o gwmpas trefydd B—— a C——— Cafwyd ar ddeall fod dau foneddwr cyfoethog a phoblogaidd dros ben, yn bwriadu tynu'r dorch yn erbyn eu gilydd; a mawr fu ymdrechion pob un o'r ddwy blaid i sicrhau cymaint ag oedd modd o ddylanwad, cyfoeth, talent, a gwybodaeth o'u hochr.

Edrycha i'r blaid dros ba un yr addawodd Llewelyn Parri ei lais a'i ddylanwad, ato ef gyda rhag ddysgwyliadau awchus a gwresog. Gwyddent am ei boblogrwydd, am ei gysylltiadau parchus, ei fywiogrwydd, ei hyawdledd, a'i gyfoeth; a gwnaent eu goreu i gael ganddo ymarfer pob mantais yn ei feddiant i hyrwyddo eu hachos, a'i gael i ddyben llwyddiannus.

Dydd yr etholiad a ddaeth. Hwyliai Llewelyn Parri ei hun i fyned i'r dref. Curai calon ei wraig mewn pryder, rhag ofn y byddai i'r cyffro achosi iddo yfed gormod. Pan oedd yn cychwyn, bu braidd iddi ei gynghori i gadw glir oddiwrth gwrw a gwirod, oni b'ai iddi ofni drachefn y buasai gocheliad felly yn sarad arno, ac yn dangos iddo ef gyn lleied ffydd oedd ganddi yn ei gwr. O ganlyniad, ni ddywedodd ddim heblaw gofyn tua pha bryd y deuai ef adref.

"Byddaf yma erbyn amser tê,'nghariad i," ebe Llewelyn, gan gusanu'r wraig a'r plentyn.

"O'r goreu, fy anwylyd," ebe hithau; "mi a barotoaf ddysgleidan bur dda o dê i chwi, gyda theisen flasus.

Boreu da, was; cym———." Bu agos iddi ddweyd wrtho am gymeryd gofal o hono 'i hun wedi hyny; ond fe ddiflannodd y gair ar ei gwefus cyn cael ei adrodd.

Yr oedd heolydd y dref yn orlawn o bobl o bob cwr a chongl o'r wlad. Dechreuodd y frwydr fawr. Esgynodd y pleidiau yr esgynlawr parotoedig, a cheisiodd amryw areithio; ond nid oedd modd braidd clywed yr un gair, gan faint yr husiadau o un ochr a'r cymeradwyaeth o'r ochr arall, pwy bynag a siaradai. Ond yn mlaen yr elai'r areithwyr goreu gallent. Gorfodwyd llawer i eistedd cyn cael dweyd yr un gair, gan faint y trwst a'r gwrthwynebiad.

Cyfododd Llewelyn Parri ar ei draed. Yr oedd rhai o'i gyfeillion ef wedi cael eu trin yn annhrugarog gan y mob, a'r rhan fwyaf o honynt wedi gorfod eistedd heb fedru areithio ond y nesaf peth i ddim; ac edrychent fel cŵn wedi tori eu cynffonau.

Pan wnaeth ein harwr ei ymddangosiad, gwyddai ei wrthwynebwyr y caent deimlo oddi wrth ei ddawn, ac ymegnïasant yn greulonach fyth i'w darfu a'i ddistewi ef, yn anad neb. Ond rywfodd, caffai ei ymddangosiad boneddigaidd, ei wedd siriol, ei lais treiddgar a swynol, a'i hyawdledd campus, effaith gyfareddol ar y lliaws. Ni's gallent beidio gwrando arno. Gwelodd yntau ei lwyddiant yn ei gais, ac ymrodd ati hi gydag egni dau-ddyblyg. Disgynai ei arabedd a'i wawd fel plwm toddedig ar benau ei wrthwynebwyr, a gwasanaethai ei resymau cryfion a chywrain fel diliau mêl, neu falm adfywiol, i'w gyfeillion. O'r fynyd gyntaf y dechreuodd siarad, yr oedd yn amhosibl peidio canfod fod y dafol yn troi yn raddol o'i ochr ef. Elai y curo a'r llefain ffafriol yn amlach ac yn uwch fel yr elai ef yn mlaen. Cariai'r dorf i'w ganlyn megys â grym llifeiriant dyfroedd lawer.

Wedi siarad am dros awr gron, eisteddodd i lawr yn nghanol taranau o gymeradwyaeth, y rhai a barhasant am amser maith ar ol iddo dewi.

Yn ffodus—neu yn anffodus yn hytrach—ei blaid ef a gafodd y fuddugoliaeth. A gwyddai pob copa walltog fod araeth Mr. Parri wedi gwneyd mwy'r diwrnod hwnw tuag at ddwyn hyn i ben na dim arall.

Aeth y frwydr drosodd. Ymgasglodd y blaid fuddygol i'r Castle Hotel, i'r dyben o adloni eu hysbrydoedd â lluniaeth ac â llawenydd. Parotöwyd ciniaw ardderchog ar draul yr ymgeisydd llwyddiannus, o ba un y cyfranogai rhai o brif foneddwyr y Sir.

Fel y gellid disgwyl, telid sylw mawr i Mr. Parri, gan y cwmpeini; ac anrhydeddwyd ef mewn dull arbenig, trwy i'r cadeirydd ar yr achlysur gynyg ei iechyd da yn llwnedestun, ac i brydydd oedd yn digwydd bod yno, gyfodi ar ei draed, a'i anerch âg englyn, gyda chyfeiriad neillduol at ei araeth gampus, gan ddywedyd,—

Byw areithydd y Brython,—a siriol
Cicero gwlad Arfon;
Daeth o'i wrol, freiniol fron,
Ddylifedd ail i afon.

Tynwyd Llewelyn Parri, braidd yn ddiarwybod iddo 'i hun, i yfed. Yr oedd moesau da yn galw am iddo ddychwelyd diolchgarwch am y dull gwresog y cynygiwyd ac yr yfwyd ei iechyd da; a chynygiodd yntau mewn addaliad, iechyd y cadeirydd.

Yfwyd dwsin neu ddau o lwncdestunau—canwyd amryw ganiadau a cherddi—traddodwyd anerchiadau, ac ni ymwasgarodd y cwmpeini hyd nes oedd yn ddeg o'r gloch y nos.

Y fynyd gyntaf yr aeth Llewelyn allan i'r gwynt, teimlodd ei fod yn analluog i sefyll ar ei draed—yr oedd wedi meddwi. Oferedd oedd iddo feddwl am farchogaeth adref yn y cyflwr hwnw; ac o ganlyniad, nid oedd dim i'w wneyd ond troi yn ol i'r dafarn, a threulio'r noson honno yno.

Pa fodd yr ymdeimlai Morfudd Parri yr holl amser yma? Druan o honi!

Dysgwyliodd yn bryderus am amser te; a phan ddaeth, nid oedd yr un gŵr wedi dyfod! Clywodd yr awrlais yn taraw chwech—saith—wyth, heb i'w gŵr ddychwelyd o'r "lecsiwn." Dechreuodd calon Morfudd guro mewn pryder am ddychweliad ei gŵr am y tro cyntaf ar ol priodi. Teimlai fel pe buasai gwmwl du, llawn taranfolltau, yn codi uwch ei phen, a'i bod hithau a'i phlentyn wedi eu tynghedu i gyfarfod a thymestl arswydus. Er hyny, ceisiai goleddu'r dysgwyliadau goreu am ei gwr. Tybiai fod rhyw fater o bwys, nad oedd modd ei ochelyd, wedi ei gadw rhag dychwelyd gartref mewn amser—nad oedd bosibl ei fod wedi anghofio cymaint am brïod ei fynwes plentyn ei serch—amgylchiadau ei dŷ a'i dylwyth, fel ag i ymollwng i ganlyn unrhyw demtasiwn a'i cadwai oddi cartref yn wirfoddol. Tybiai mai rhaid oedd yn ei gadw'n hwyr heb ddyfod gartref, ag y dychwelai gyn gynted ag fa'i modd, fel dyn.

Ond ah! mor chwannog i gael ein siomi ydym yn ein dysgwyliadau goreu! Treiglai'r oriau yn mlaen mor arafaidd yn ngolwg Mrs. Parri a phe buasent gynifer o flynyddau; ac edrychai'r noson honno gyhyd yn ei golwg a rhyw dragywyddoldeb o ran parâd! Arhosodd ar ei thraed trwy'r nos i ddysgwyl ei gwr; ond dysgwyl gafodd hi—ni ddaeth yno'r un Llewelyn Parri'r noson honno.

Gyda thoriad gwawr boreu dranoeth, fe ganai'r fronfraith mor ber ag arferol ar frig y goeden tu cefn i'r tŷ; ond Och! gyn lleied o gydymdeimlad oedd yn nghalon Morfudd Parri â chân y perorydd adeiniawg! Yr oedd calon y wraig addfwyn wedi ei thaflu o'i lle. Pa ryfedd? Onid oedd hi newydd dreulio noson o ddysgwyl wrth wr meddw, am y tro cyntaf erioed? Ond gwyn fyd mai'r tro diweddaf fuasai! Ond waeth heb nag adeiladu cestyll o obeithion—i'r llawr y maent yn dyfod yn chwilfriw.

Tua chanol dydd, dranoeth ar ol y lecsiwn, dychwelodd Llewelyn gartref. Ceisiodd ymddangos mor sad ag y gallasai. Ymdrechai hefyd ymddangos yn siriol. Gwnaeth amrywiol esgusodion dros aros o'r cartref am noson gyfan. Cymerodd y plentyn ar ei lin—cusanai hi, a gwasgai hi at ei fynwes mor wresog ag y gallai ar y pryd. Canfyddodd Myfanwy bach yn ebrwydd fod rhyw arddangosiad o gywilydd yn llechu yn nghongl llygad ei thad; gwnaeth allan yn ebrwydd hefyd fod rhywbeth ar ei wynt na fyddai arfer a bod. Yr oedd y beth bach yn rhy ieuanc a difeddwlddrwg i ddyfalu beth oedd yr achos o hyn. Ond nid oedd mor hawdd cau llygaid y fam. Canfyddodd honno yn ebrwydd yr achos o'r cyfnewidiad yn edrychiad ac ymddygiad ei gwr—gwyddai mewn eiliad mai wedi bod yn meddwi yr oedd.

Ond ni chymerodd Morfudd arni wrth Llewelyn ei bod yn drwgdybio dim. Gwenai arno gyda 'i charedigrwydd arferol; gan obeithio, os oedd ei gŵr wedi dygwydd llithro y tro hwnw, na wnai mo hyny byth drachefn.

Oh,'ngwas anwyl i!" meddai, "mae'n dda genyf eich gweled! Ofnais fod rhyw ddamwain wedi dygwydd, wrth eich bod yn aros mor hir heb ddyfod gartref; a phenderfynais ddyfod i'r dref i chwilio am danoch y prydnawn yma. Ond diolch eich bod wedi dyfod yn fyw ac yn iach!" "Ho, na, 'chymrodd dim annymunol le, Morfudd," ebe Llewelyn, gan geisio edrych yn ddidaro "dim ond fod y frwydr yn yr etholiad wedi dygwydd troi allan yn boethach nag y dysgwyliais i, ac i ni fethu cloi pethau i fyny'n briodol hyd nes oedd yn rhy hwyr i mi ddyfod gartref neithiwr."

Gadawyd i'r peth basio felly am y tro.

Ond, y mae'n syn meddwl y fath rym sydd gan ddiodydd meddwol ar ddyn, pan unwaith yn ymollwng i'w hyfed. Y mae pryf y gwirod, pan unwaith y sefydla ei lygad ar ei ysglyfaeth, yn rhwym o effeithio hudoliaeth mwy cyfareddol na holl swyn y rattle-snake na'r boa constrictor ddyhiraf! Y mae llyn tro meddwdod, os unwaith yr eir i gyrhaedd dylanwad ei genllif, yn fwy sicr o fod yn fwy dinystriol na throbwll Ceris ac na rhaiadr y Niagara! Pe amgen, pa fodd y gallasai Llewelyn Parri, yr hwn oedd yn cael ei ddal rhag cwympo gan golofnau cedyrn cais mam dduwiol—adgofion am lithriadau mynych o'i eiddo mewn amseroedd a aethant heibio gwraig mor rinweddol a Morfudd, chwaer mor gariadus a Gwen, a geneth mor swynol a Myfanwy bach? Pa fodd y gallasai'r wiber ei hudo oddiwrth gysuron dieilfydd yr ael aelwyd gartref at ddifyrwch trystiog y dafarn? Pa fodd y gallasai'r ffrydlif ei lusgo mor anorchfygadwy o fynwes ei deulu i lynclyn meddwdod? Och! peth peryglus melldigedig ydyw chwareu â'r wiber!—peth enbyd ofnadwy ydyw rhodiana ar hyd ceulanau y rhaiadr hwn!

Profodd gwaith Llewelyn Parri yn meddwi am y tro cyntaf ar ol dyfod yn ŵr ac yn dad, yn ddechreuad cyfnod truenus a gwaradwyddus yn hanes ei fywyd. Nid oedd dim arall i'w ddysgwyl, o ran hyny, o herwydd, er ei fod wedi cadw'i hun rhag meddwi byth ar ol priodi Morfudd, eto yr oedd wedi creu cariad anorchfygol yn ei galon at wirod, trwy yfed yn gymedrol am flynyddau. Y mae braidd yn nesaf peth i anmhosiblrwydd i ddyn, pa mor gryf a phenderfynol bynag y b'o, barhau'n yfwr cymedrol am oes gyfan, yn enwedig dyn o dueddiadau gwresog, cymdeithasgar fel Llewelyn Parri.

Aeth y tân dirgel, yr hwn a gynheuwyd yn araf am ystod pedair blynedd neu bump, trwy yfed yn gymedrol, yn awr yn eirias fyw. Methodd ei wraig, ei ferch, a'i fferm hyfryd, a dal Llewelyn lyn gartref—rhaid —rhaid oedd ganddo gael myned i'r dref bob dydd, lle'r arosai'n fynych am ddyddiau'n olynol, yn feddw. Dechreuodd Morfudd Parri yfed yn helaeth o gwpan chwerw gwraig meddwyn—a chwerw iawn hefyd oedd y cynhwysiad iddi hi. Yr oedd yn galed iawn i chwaer dyner aros ar ei thraed am oriau meithion i ddysgwyl am ei brawd adref o'r dafarn—i wisgo ymaith ei gobeithion mewn gwylio yn ofer — i ddifa ymaith ei chalon mewn gofid. Ond nid yw trallod ac annedwyddwch chwaer, pa mor ddwfn bynag yw, yn haeddu ei gydmaru a'r eiddo gwraig.

Edrychai Morfudd druan ar ei merch fechan gyda theimladau cymysglyd—yr oedd yr eneth yn wrthddrych poen a chysur iddi. Byddai ei chastiau hogenaidd digrif, yn fynych yn gwneyd i'r fam anghofio 'i thrallod; ond bob tro yr edrychai hi i'r dyfodiant du, dychrynai'n arswydus rhag gan nad pa beth ddygwyddai fod'n yno drysoredig i blentyn ei chroth. Ni hidiai fawr am ei thynged ei huno leiaf, ni theimlai fawr drosti ei hun yn awr, pan yr oedd tynged dau arall yn pwyso cymaint ar ei chalon—ei gŵr a'i geneth. Byddai ei chalon braidd a thori yn ddwy wrth feddwl am feddwdod Llewelyn, a melldithiai'r dydd yr aeth ef i'r etholiad fel cychwynfa bywyd o wae iddynt fel teulu.

Cyn i auaf arall fyned heibio, canfyddodd ei bod mewn gobaith o gael ychwanegiad at ei theulu. Ai gwir yw fod gwragedd rhinweddol yn llawenhau yn y rhagolwg? Os ydynt, nid oedd Morfudd Parri felly'r tro hwn. Gofynai iddi ei hun,

"Paham y dylwn i ddymuno cael plant? Y fi—gwraig i feddwyn? Ai i'r dyben o'u gweled yn tyfu i fyny ac i etifeddu deuparth ysbryd dideimlad eu tad? Oh, ai tybed y bydd raid i mi edrych ar blant fy ymysgaroedd yn ymdrybaeddu yn mhyllau llygredigaeth a meddwdod, fel y mae Llewelyn? Dysgwyliais bethau amgen am dano; ond cefais fy siomi; a phwy a all sicrhau nad fy siomi a gâf eto yn fy mhlant? Ond, mi a ddaliaf i garu Llewelyn fel cynt. Ni chaiff ei feddwdod mo 'i amddifadu o fy nhosturi a fy nghariad i. Os yw ef yn fy esgeuluso i, mi a ofalaf am dano ef. Ac os gall ymroddiad diffuant ei Forfudd ei adferu, fe 'i hadferir!"

Ond parhau i fyned yn mlaen waeth, waeth, yr oedd Llewelyn. Dechreuodd ei feddwdod maith effeithio'n ddrwg ar ei gyfansoddiad. Collodd ei fywiogrwydd arferol—ni's gallai fwyta—aeth yn nervous dros ben—ac arddangosai natur ddrwg a thymher afrywiog braidd ar bob achlysur. Aeth yn frwnt wrth—a gawn ni ddweyd? —ei wraig! Ofer oedd pob ymdrech o'i heiddo tuag at greu gwên ar ei wyneb, na gair melus ar ei wefusau. Ni enynai ei diwydrwydd, ei gweithgarwch, ei haddfwynder, a'i chariad, yr un edmygedd yn ei feddwl mwyach. Ofer hefyd oedd ei hymdrech i'w gadw gartref i dreulio prydnawnau difyr hefo hi a'r eneth bach. Ei unig bleser oedd myned i'r lle y cai wirod; yr hwn oedd yn difa ei ymenydd, ei galon, a'i gylla. Crebachwyd ei gyneddfau naturiol cryfion a'i ddarfelydd bywiog; difawyd y llinynau tyner hyny yn ei galon a arferent wneyd adsain mor felus ar y cyfhyrddiad lleiaf o eiddo bysedd cariad a hwynt. Ond fe enynwyd nwydau mwyaf anifeilaidd ei natur. Aeth yn anhaws ei garu, er na pheidiodd ei wraig a gwneyd hyny. Collodd ei edrychiad enaid—dreiddiol—collodd ogoniant a phurdeb ei ddoniau deallol—boneddigeiddrwydd ei ymddangosiad—ei grebwyll chwareüus—ei barch i'r hyn oedd fawreddog, arddunol, a phur! Cafodd yn eu lle edrychiad bwystfilaidd—meddwl dŵl a marwaidd—ymddygiadau celyd a rhyfygus syniadau bâs a llygediga hoffder parâus o'r hyn oedd yn ddinystr iddo 'i hun, yn warth i ddynoliaeth, ac yn gas gan Dduw!