Madam Wen/Yr Yswain a'i Farch

← Tafarn y Cwch

Madam Wen gan William David Owen

Adduned Einir Wyn →

II.
YR YSWAIN A'I FARCH

YR oedd darn o ystad Morys Williams, Cymunod, ym mhlwyf Trefdraeth, a'r rhent yn ddyledus. Un o deulu'r Chwaen oedd Morys o du ei dad, ac o du ei fam perthynai i deulu Cwchwillan. Ond dyn dieithr oedd ym Môn, newydd ddyfod i feddiant o'r tir, ac un o'r pethau cyntaf a wnaeth wedi dyfod i Gymunod oedd ymweled, fel y gwelwyd, â gwyl mabsant Llanfihangel. Yno, yn ddiarwybod, digiodd ddau neu dri o lanciau a gyfrifid ymhlith dilynwyr Madam Wen.

Y diwrnod ar ôl yr ŵyl haerai calon dyner Morys wrtho iddo ymddwyn braidd yn llvm tuag at y dyn a aeth dros y gwrych i'r cae mor ddiswta. Gan deimlo felly cyfrwyodd ei farch ac ymaith ag ef eilwaith am dŷ Siôn Ifan.

Dydd da i chwi, syr," meddai Siôn Ifan yn wyliadwrus. Beth wyddai neb ar ba neges y daethai'r gŵr mawr ?

Dydd da," meddai yswain Cymunod, a heb gwmpasu: "Carwn weld y gŵr ifanc hwnnw—y— syrthiodd dros y clawdd neithiwr. A wyddoch chwi pwy oedd y dyn ?"

Un o nodweddion Siôn Ifan oedd medr ar lenwi bylchau ymddiddan tra byddai'n cymryd hamdden i ystyried. Daethai'r gofyniad braidd yn ddirybudd, a doeth fyddai cael ennyd i ystyried cyn ateb.

Clywais rai o'r bechgyn yn sôn neithiwr," meddai, "ond mae'n bwnc gennyf a ddwedwyd pwy oedd o. Aroswch chwi, syr, yr oedd Wil Prisiart y Bryn yn sôn am y peth y bore yma. Ie, Wil Prisiart, nid neb arall, os wy'n cofio'n iawn, oedd yn sôn. Ie, syr, mab y Bryn ddwedodd wrthai'r bore pan oeddwn i 'n bwydo'r moch. 'Roedd o 'n mynd a llwyth o yd i'r felin. Rhyw lefnyn o Roscolyn ddywedodd o, os wy'n cofio'n iawn "Nid llefnyn mohono," meddai Morys ar ei draws. "'Roedd o 'n ddyn deg ar hugain oed neu fwy." Dwy flwydd hyn oedd Morys ei hunan.

Tybed wir, syr? Wel, gallai fod. Nid wyf am ddweud i'ch erbyn, syr. Ond sut bynnag, yr oedd yno fwy o dwrw nag o daro yn ôl a glywais i. Aeth y llanc adre'n burion, syr, heb na chric na chrac, meddent hwy i mi...

Anwiredd oedd hynny, ond hwyrach mai arnynt. "hwy" yr oedd y bai, ac nid ar Siôn Ifan. Byddai gan y tafarnwr glawdd o'r fath rhyngddo â chyfrifoldeb bob amser.

"Yr oedd o 'n eistedd yn y fan yma "—gan estyn ei fys i gyfeiriad y gornel—" neithiwr, pan ddeuthum i i mewn," meddai Morys.

Ysgydwodd y tafarnwr ei ben yn foesgar, ond yn anghrediniol. Na—digon o waith, syr. Digon o waith ei fod yn eistedd yn y tŷ. Gallai fod rywle tua'r drws. Yr oedd yma gwmni clên iawn neithiwr. Ond am ryw lafnau fel hwn, digon o waith iddo ddyfod i'r tŷ ac eistedd. Byddant yn dyfod—llafnau tebyg i hwn—i'r 'glapsant o bob cyfeiriad. Wn i ddim sut y mae bechgyn mor ffôl a cherdded ar draws gwlad fel yna. Y llynedd yr oedd yma haid ohonynt wedi dyfod o Amlwch a Llanerchymedd draw. . . . "

Yr oedd Siôn Ifan erbyn hyn wedi cael gafael ar ben stori nad oedd perygl iddi ddyfod i derfyn sydyn heb ryw ddamwain. Ac fel y nyddai'r naill ddychymyg ar ôl y llall i mewn i'r patrwm, teimlai yn fwy—fwy tawel ei feddwl. A chan fod Morys yntau wedi ei fodloni wrth ddeall na dderbyniasai'r ymladdwr fawr o niwed yn ei godwm, 'doedd waeth mo'r llawer pwy oedd y llanc—neu'r dyn—nac o ba le y deuai. Afraid fyddai olrhain ymhellach, gan hynny. Ac uwchben llestraid o gwrw Siôn Ifan, meddyliodd yr yswain yr hoffai gael stori newydd. Dyna paham y gofynnodd : "Pwy ydyw'r Madam Wen y mae cymaint o sôn amdani yn y cyrrau yma?"

Ni buasai ond dyn hynod o ddieithr yn gofyn y cwestiwn. Aeth llygaid Siôn Ifan yn fychain, fychain, wrth graffu ar ei ymwelydd cyn ateb, "Wn i ddim, syr. Mi fyddaf yn meddwl mai ffrwyth dychymyg pobl ydyw hi, a dim arall."

Ond hi biau Draffwll, onid e?" meddai Morys yn fyr. Syndod didwyll oedd yn ei lais. Nid oedd yn gynefin â dull Siôn Ifan o fyned trwy'r byd.

"Yn wir, syr, mae'n eglur y gwyddoch fwy nag a wn i. Dyn cynnil iawn o'i gyfrinach ydyw Dafydd Jos Traffwll.

Yr oedd hyn yn wir, ac oherwydd hynny yn gymorth i Siôn Ifan i ddywedyd ei feddwl yn onest, a hynny gyda phwyslais argyhoeddiad, am dro. Ni byddai felly arno'n fynych. Ond gwir oedd mai digon o waith y gwyddai Dafydd Jos ei hunan yn berffaith sut y safai o berthynas i'w ddaliad.

Faint bynnag a wyddai'r tafarnwr am Madam Wen— oedd erbyn hyn a'i henw o leiaf yn wybyddus o fôr i fôr a thu hwnt i'r mynyddoedd—ni bu Morys Williams elwach o'r wybodaeth honno. Aeth adref heb fod ddim doethach ar y pen hwnnw. Cymerwyd mis neu fwy i ddwyn pethau i drefn yng Nghymunod. Daethai yr yswain newydd a'i brif weinidogion gydag ef o Ddyffryn Conwy yn sir ei enedigaeth, ond cyflogodd ddau neu dri o weision yn yr ardal newydd. Cafodd forwyn hefyd ym mherson Nanni Allwyn Ddu.

Aeth Nanni i Gymunod gan ddywedyd iddi glywed fod eisiau morwyn ar yr yswain.

"Ym mhle mae eich cartre chwi?" gofynnodd yntau.

"Yn Allwyn Ddu," atebodd hithau, fawr, a heb fod ymhell o derfynau Cymunod.'

"Purion," meddai yntau, a chyflogwyd hi heb fwy o eiriau. Ni wyddai Morys yr adeg honno y gallasai ei forwyn newydd, pe buasai'n dewis, ddywedyd llawer o hanes ardal y llynnoedd a Madam Wen. Ond digon o waith, hefyd, y buasai Nanni'n dewis.

Nodir y pethau dibwys hyn—os dibwys hefyd—er mwyn egluro'r amgylchiadau a fu am amser yn lluddias Morys Williams rhag myned i ymofyn ei ardreth i ochrau Trefdraeth. Yr oedd siwrnai arall o'i flaen hefyd, taith ac ymweliad wrth ei fodd.

Gwahoddwyd ef i'r Penrhyn, ger Bangor, hen gartref y Gruffyddiaid. Yno disgwyliai gyfarfod â Iliaws o'i gydnabod a chael egwyl o fwyniant ymhlith ei gydradd.

Un bore, cyn codi haul, cychwynnodd i daith ar gefn ei geffyl du, ag ysgrepan ledr yn rhwym wrth y cyfrwy er derbyn a diogelu arian y rhent.

Creadur ardderchog oedd Lewys, ceffyl du Morys Williams. Rhodd ydoedd i'r yswain ieuanc gan ei gâr dysgedig o lys y Brenin. Nid yn fynych y gwelid ei gymar mewn maint a nerth a hoywder. Teilwng gydymaith i Morys fawr ei hun oedd Lewys Ddu, a byddai gweled y ddau'n dynesu, y cawr a'r cawrfil, yn olygfa i'w chofio. Buasai Morys Williams yn rhoddi ei fywyd i lawr dros Lewys unrhyw ddydd, ac y mae lle i gredu na buasai Lewys yn gomedd yr unrhyw aberth dros ei feistr.

Yr oedd llenni nos wedi disgyn ers oriau cyn bod yr yswain yn barod i gychwyn adref, a'r ysgrepan ledr yn drom o arian rhent amaethwyr Trefdraeth. Yr oedd y ffordd yn faith, ac mewn mannau yn ddigon anhygyrch, ac iddi gymeriad drwg, ond nid oedd ofn ar restr nwydau Morys, ac ni theimlai angen cydymaith lle byddai Lewys Ddu. Daethant i derfynau Bettws—y— Grog heb hap na rhwystr. Nid oedd y nos yn dywyll. Ond yno, mewn trofa sydyn yn y ffordd, daeth Morys wyneb yn wyneb â thri o ddynion ar geffylau, yn sefyll ochr yn ochr, megis yn gwarchod y llwybr cul.

Noswaith dda," meddai, gan aros am gyfleustra i fyned heibio iddynt, a heb eto ddychmygu beth oedd eu hamcan. Yr atebiad cyntaf a gafodd oedd tri llaw— ddryll yn cael eu hanelu at ei ben. Rhoddodd yr yswain ei law ar yr eiddo yntau, oedd yn erfyn gwerthfawr, a'i newydd-deb yn ddisglair. Wrth syllu yn graffach ar y tri dyn gwelodd fod pob un ohonynt yn gwisgo mwgwd du.

Y gŵr oedd yn y canol a siaradodd gyntaf, ac wrth glywed ei lais daeth i feddwl yr yswain iddo ei gyfarfod o'r blaen. "Os rhoddwch chwi'r ysgrepan ledr yna i ni yn ddi-dwrw, cewch chwithau fyned ymlaen heb niwed."

"Oho!" meddai'r yswain, oedd wedi arfer di-brisio perygl. Yn ddi-dwrw, aie? Pwy ddywedodd wrthyt ti fod gennyf ysgrepan ledr o gwbl?"

Gwyddom yn dda amdani," atebodd y lleidr. Gwyddom beth sydd ynddi. Waeth heb wastraffu mwy o amser."

Chwarddodd Morys, a'i lais mawr yn diasbedain yn nhawelwch yr hwyr. "Beth a ddwedi di, Lewys?" meddai'n chwareus, ond heb dynnu golwg oddi ar y lladron. Gweryrodd y ceffyl yn gyffrous, a dechreuodd symud ei draed yn awyddus. Sylwodd Morys bod un o'r lladron yn ddyn mawr corffol, ym marchogaeth merlyn mwy nag eiddo'r lleill.

Nesaodd y lladron at ei gilydd. Tynhaodd yntau ei afael yn yr afwyn. Trosai a throai'r march du yn ddiamynedd.

"Yr ydym yn disgwyl," meddai'r gŵr canol. "Waeth i chwi yn awr nac eto. Mae rhywun arall yn eich aros ymhellach ymlaen. Fydd yn y fan honno ddim gwastraffu geiriau. Cymerwch fy ngair."

"Ai felly?" meddai yntau, a'i waed yn dechrau twymo. "Mae hi'n gwella, Lewys."

"Paid â hel dail efo fo," meddai'r mwyaf o'r tri lleidr, yn fochynnaidd, ac ar y gair cofiodd Morys iddo weld y gŵr hwnnw wrth simdde fawr Tafarn y Cwch noson yr wyl mabsant.

"Ie," meddai, gorchwyl diflas yw hel dail." Ac ar hynny teimlodd Lewys yr ysbardun, a neidiodd ymlaen, fel pe na buasai merlynod y lladron ond pryfetach yr haf yn ei lwybr. Ac yn y cythrwfl aeth un o'r merlynod i lawr, a thaflwyd y tri i anhrefn, ac meddai Wil Llanfihangel mewn ffwdan a siom, Tân arno fo, Robin!

Clywodd Morys sŵn ergyd megis wrth ei sawdl, a charlamodd Lewys Ddu i lawr y ffordd fel carw o flaen cŵn, a'i bedolau mawr yn taro tân o'r cerrig fel gwreichion oddi ar eingion gof. Ac yn y pellter o'i ôl clywid trwst yr ymlidwyr.

Cyn hir gwelodd llygad craff y march fintai arall o wŷr ar geffylau, digon mewn nifer i lenwi'r ffordd fel nad oedd modd myned rhagddo. Ac ni welai Morys y perygl. Arafodd Lewys ei gamre a gweryrodd yn gynhyrfus, fel pe dywedai nad oedd popeth yn iawn. Ac fel y nesâi, edrychai ar dde ac ar aswy am lwybr o ddihangfa. A deallodd ei feistr fod tramgwydd o'u blaenau. Nid oedd amser i'w golli ychwaith. Yr oeddynt wedi eu dal fel adar mewn rhwyd a'r lladron o'r ddeutu ar eu gwarthaf. Gollyngodd Morys yr afwynau. "Cymer y ffordd a fynni di, Lewys," meddai.

Ar y dde yr oedd gwal gerrig a rhes o goed drain duon, ond ar yr aswy yr oedd clawdd pridd ac arno wrych, pum troedfedd o naid. Dewisodd Lewys y clawdd, a'r lladron ar ei sodlau. Gall mai'r cyffro a'i drysodd, neu hwyrach mai culni'r ffordd oedd yr achos. Trawodd garn ymhen y clawdd a syrthiodd bendramwnwgl i'r ffos yr ochr draw, a Morys yn ymdaenu ar wyneb y maes.

Ond ni bu'r yswain yn hir cyn codi. Neidiodd i fyny a safodd yn ymyl ei farch, a'i ddryll yn ei law, a'i waed yn boeth. Ffroenai frwydr, ac nid oedd ofn arno, ond pryderai wrth weled Lewys yn oedi codi.

Pan welodd y lladron faint yr helynt, teimlent yn hy. Ac nid oedd brys ar Wil ar ôl cael y llaw uchaf fel y tybiai. Coegai ar draul yr yswain, gan ddannod iddo mai ceisio dianc ar draws y meysydd a amcanai. Parhai'r march du i orwedd yn y fan y syrthiasai, ac aeth Morys i deimlo pryder dirfawr.

Wedi ychydig ystyriaeth, a'r lladron hwythau yn ymgynghori pa fodd y gweithredent, cymerodd Morys gyllell, ac ar amrantiad yr oedd yr ysgrepan ledr yn rhydd yn ei law. "Hwda, leidr!" meddai, gan ei thaflu dros y gwrych i ganol y ffordd.

Prin y coeliai'r lladron fod yr arian yn eu gafael, a llai na hynny oedd eu dirnadaeth o'r rheswm a wnaeth i'r yswain ymostwng mor rhwydd. Yr oedd Wil wedi dechrau diolch yn goeglyd pan dorrodd Morys ar ei draws: "Gwna di'r gorau ohonynt, a chyn bo hir dof finnau heibio i chwilio am eu gwerth."

Croeso," meddai Wil, a buasai'n dywedyd mwy onibai i Robin y Pandy ofyn iddo gyda llw beth a dalai mân siarad a'r arian yn eu dwylo. Ac ar hynny aeth y fintai ymaith ar garlam.

Beth oedd waeth am yr arian ond cael Lewys Ddu ar ei draed? Yr oedd pum munud o hamdden i weinyddu arno, ac i godi ei galon, yn werth deng mlynedd o rent. Aeth Morys at y gorchwyl yn ddiymdroi, a'i bryder yn fawr.

Onibai am freichiau Heraclaidd ei feistr, yno yn y ffos mewn poenau, a'i goes ymhlyg oddi tano, y buasai Lewys wedi treulio'r noson honno. Ond gydag amynedd mawr ac ymroddiad, a'r ddau yn deall ei gilydd, daeth rhyddhad o'r diwedd.

Buont oriau lawer yn ymlwybro'n flin tuag adre oherwydd cloffni Lewys. Ond o'r diwedd daethant yno, ac meddai'r meistr, "Mi dalwn ni'n llawn am hyn, Lewys."

A chyda'i lygaid mawr synhwyrol atebodd yntau, "Gwnawn, os byddwn byw ac iach."

III.
ADDUNED EINIR WYN

DAETH Cwmni urddasol o fonedd Gwynedd i'r Penrhyn i brif ddawns y flwyddyn. Er nad oedd ef ei hunan yn dwyn yr enw Gruffydd, tarddai barwnig y Penrhyn o'r hen foncyff godidog hwnnw, ac yr oedd yn ŵr a hawliai flaenoriaeth ymysg mawrion y wlad. Er mai cangen israddol o deulu'r Penrhyn oedd teulu Cwchwillan, yr oedd un ohonynt ym mherson yr Archesgob Williams wedi codi'r gangen honno i fri, ac yn Syr Robert Williams y Penrhyn gwelai'r wlad olynydd teilwng i Piers Gruffydd yn ogystal a châr agos i'r Arglwydd Geidwad enwog ei hun.

Aethai blynyddoedd heibio er pan fu Morys ar ymweliad o'r blaen â chartref ei hynafiaid; blynyddoedd a dreuliodd ymhell o'i wlad. Er dyddiau ei febyd nid oedd wedi bod y tu mewn i'w furiau cedyrn, oedd wedi goroesi'r canrifoedd yng nghanol ei dderwydd hen.

Ag yntau'n Gymro calon—gynnes, carai Morys Wlad y Bryniau â chariad anniwall. Uwchben Menai ar ei daith a'i wyneb tua mynyddoedd mawreddog Arfon, gwleddai ei olygon ar brydferthwch yr harddaf o'r siroedd.

Croesawodd Syr Robert ei gâr ieuanc yn gynnes, ac er amlygu diddordeb cyfeiriodd yr ymddiddan at gartref newydd Morys ym Môn. Clywais am yr ardal," meddai'r barwnig gyda gwên, "lle gwyllt a rhyfedd, onid e? Ac yn llawn o beryglon rhyfedd, os gwir pob sôn."

Felly y dywedir," atebodd Morys. "A chredaf i mi gyfarfod rhai o'r lladron un noson.

Aie? Nid rhai llwfr mohonynt os darfu iddynt ryfygu ymyrraeth â chwi," chwarddodd y barwnig, gan fwrw golwg ar berson cadarn y gŵr ifanc.

"Do, bu Lewys a minnau yng nghanol yr haid un noson, ac y mae ef druan ar hyn o bryd gartref yn gwella o'i glwyfau."

Yr oedd yn ddrwg gan Syr Robert glywed am anffawd y ceffyl du. Ac wedi holi ymhellach, a chael hanes yr ymgiprys, dywedodd mewn hanner cellwair, "Ond ni thalodd eich cymdoges deg ymweliad â chwi yng Nghymunod hyd yma?

"Na wnaeth. Ac fel eraill, yr wyf wedi mynd i ddechrau credu mai enw yn unig yw Madam Wen."

Chwarddodd y barwnig yn iach Onibai," meddai, "eich bod wedi treulio blynyddoedd allan o'ch gwlad buasai'ch ffydd yn gryfach bod Madam Wen yn fwy nag enw'n unig. Hir y cadwo hi chwi heb y praw. Tybiai Morys y clywai ryw atsain o ddifrifoldeb yng ngeiriau Syr Robert, er fod ei ddull yn ysgafn. Dyna wnaeth iddo ofyn i'r barwnig adrodd iddo sut yr oedd hi wedi ennill cymaint o anfri.

"Mae'n hysbys i bawb ei bod hi'n ddychryn i wŷr y brenin,' meddai'r barwnig, "a'r casgliad ydyw nad ydyw yn elyn i ladron môr a mynydd, nac i gêl—fasnachwyr glannau'r môr." Wrth glywed hynny daeth Tafarn y Cwch ag wyneb cyfrwys—gall Siôn Ifan yn fyw i feddwl Morys. Ond gofynnodd i'w gydymaith fyned ymlaen efo'r hanes.

"Os wy'n cofio'n iawn, mae ganddi ryw gweryl personol a'i gwna'n wrthryfelydd digymod yn erbyn deddf a rheol. Dywedir amdani mai merch lân o berson ydyw, y tu hwnt i'r cyffredin mewn dysg a gwybodaeth. Clywais ddywedyd mai ei harfer yw ysbeilio'r cyfoethog er difyrrwch, ac yna helpu'r tlawd o'r ysbail."

Hwyrach mai dyna'r esboniad sydd i'w roddi ar ddistawrwydd syn rhai o'r bobl acw o berthynas iddi hi a'i gweithredoedd," meddai Morys.

Digon tebyg. Mae tu hwnt i amheuaeth y bydd yr haid sydd yn ei dilyn yn cymryd gwibdaith dros yr afon ar adegau. Clywais sôn amdanynt cyn belled â chyrrau eithaf Llŷn, a byddant yn fynych yn Arfon ac Eifionydd. Cenawon beiddgar ydynt, ufudd i'w gorchymyn lleiaf, a hynny, meddir, nid yn hollol er mwyn elw iddynt eu hunain, ond oherwydd y dylanwad rhyfedd sydd ganddi arnynt."

Rhyfedd iawn," meddai Morys, amheus hefyd." "Gall mai ie," atebodd Syr Robert. "Tebyg nad ydyw'r dyhirod heb elwa ar eu ffyddlondeb iddi, achos cyfrifir iddi, ymysg pethau eraill anghyffredin, ryw uniondeb rhyfedd er gwaethaf pob camwri arall ynddi. Dywedir amdani y bydd yn dal clorian deg rhwng y smugglers a'u cwsmeriaid, a gwae fydd i hwnnw, boed was boed estron, a amcano dwyllo yn ei henw hi."

Ar hyn daeth y ddau i'r neuadd eang, lle yr oedd llawer o'r gwahoddedigion eisoes wedi ymgynnull ar gyfer y ddawns. Tynnai person ac arddull Morys sylw llawer, ac am ysbaid bu'r barwnig yn brysur yn cyflwyno'r gŵr ieuanc i rai nad oeddynt yn ei adnabod. Yr oedd yno eraill oedd yn hen gydna— byddion iddo, er bod amser wedi cyfnewid llawer arno ef ac arnynt hwythau.

Difyr oedd cymdeithas o'r fath, a boddhad oedd gweled gwisgoedd amryliw'r dynion a chlywed siffrwd sidanau gorwych y merched. Saesneg oedd ar bob gwefus o'r bron, ac nid oedd ryfedd i Morys droi yn chwim wrth glywed rhywun yn ei ymyl yn siarad Cymraeg dilediaith, mewn llais dymunol.

Gwelodd ddau lygad chwareus y tu ôl i wyntyll o ifori, a syllodd ar eu perchen mewn edmygedd mud; syllodd mor hir nes ofni ei fod yn ddifoes wrth wneuthur hynny. Ond ni bu'n hir wedyn heb gael yswain y Penrhyn i'w gyflwyno i'r ferch harddaf a welsai erioed.

'Morys Williams o Gymunod ym Môn,' " meddai Syr Robert, a gwenodd hithau wrth ymgrymu.

Ac wrth Morys, "Eich cares, Einir Wyn "O le yn y byd!" ychwanegodd hithau ar ei draws yn ddireidus.

"O bob man, yn hytrach," meddai'r barwnig, mewn ysmaldod pellach.

"Pob man ond Môn, hwyrach," awgrymodd Morys yn swil.

"Ond y mae Môn am gyfnewid bellach," meddai hithau, gan chwerthin, mewn dull a barai i Morys feddwl bod rhyw arlliw o chwerwder yng nghanol yr ysmaldod.

Wedi i yswain y Penrhyn droi ei gefn a mynd i weini ar rywrai eraill, teimlai Morys braidd yn chwithig, a heb eiriau parod i ymddiddan â hi fel y dymunai. Yr oedd ei thegwch a rhywbeth yn ei dull a'i hedrychiad megis wedi dwyn pob gair cymwys oddi arno. Ond pan welodd hi mai prin oedd ei ymadrodd, a'i deall yn gyflym ac yn graff, gwyddai ar unwaith y rheswm am ei ddistawrwydd, ac ni bu diffyg ar ei lleferydd hi wedi hynny, na bwlch yn eu hymddiddan.

Torrwyd ar ddedwyddyd byr yr yswain ieuanc gan sŵn y delyn yn galw dawns. Daeth gŵr arall i ymofyn Einir, a'r funud nesaf llithrodd y ddau ymaith ar flaenau traed cyfarwydd gan adael Morys ei hunan. Nid oedd awydd dawnsio arno ef. Eisteddodd yn dawel gan wylied symudiadau'r dawnswyr, yn enwedig symudiad cain y ferch oedd newydd ei adael. Yn sŵn y tannau aeth i fyfyrio ar yr hyn erioed a glywsai am Einir Wyn a'i hanes.

Merch amddifad un o Wyniaid urddasol Gwynedd, a châr o bell i'w lletywr, yn ogystal ag iddo yntau ei hun. Tybiodd iddo glywed gan rywun ryw dro mai geneth oedd hi a fynnodd fyned ei ffordd ei hun yn gynnar. Aeth i deithio i wledydd pellennig am ysbaid— yn ôl y sôn—heb iddi le yn y byd y galwai ef yn gartref. Nid oedd yn sicr a glywsai fod tir unwaith yn eiddo'i thad, ond iddo ei golli. Fodd bynnag, rhyddid aderyn y mynydd oedd y rhyddid a fynnai hi.

Arweiniai y naill atgof i'r llall. Cofiai iddo glywed am ei dysg a'i gwybodaeth. Ond—a hawdd oedd credu hyn wrth weld yn awr y golau a loywai ei llygaid, ac wrth syllu ar y gwrid yn ymdaenu dros ei gruddiau fel y dawnsiai—clywsai amdani, fwy nag unwaith, fod elfennau rhyfedd yn ei natur a barai iddi yn fynych ymofyn perygl, a rhedeg i ryfyg pan oedd yn eneth lawn nwyf, amdani hi y clywsai. . . .

Distawodd y delyn, a darfu'r ddawns. Gwelodd Morys ei chydymaith yn arwain Einir i'w gyfeiriad ef. Ai tybed y dymunai hi ei gymdeithas ef drachefn? Curodd ei galon yn gynt pan welodd mai felly yr oedd. Daeth ato â chyfeillgarwch diymhongar yn ei hedrychiad, yr hyn a barodd i'r cawr llednais ddyfod allan am dro o encilion yswildod. "Buasech yn addurno neuadd St. James ei hun," meddai wrthi, gan fwriadu gwrogaeth i'w medrusrwydd amlwg hi yn y ddawns.

"Cefais y fraint o fod yno fwy nag unwaith," atebodd hithau'n syml, ar fraich urddasol Syr William ei hun." Ac wrth edrych arni gwelodd Morys unwaith eto y wên anesboniadwy honno a welsai o'r blaen yn gwibio ar draws ei hwynepryd dengar, rhyw adliw o boen yn ymlid difyrrwch. Ychwanegodd hithau yn ddireidus: "'Rwyn dechrau ofni nad ydych chwi am ofyn imi o gwbl."

"Yn wir," meddai yntau, bron yn wylaidd, a gwrid yn ei wyneb didwyll, "o'r braidd y mae gennyf yr hyder i ofyn. Ond gofynnaf yn awr.

Edrychodd arni, a gwyddai ei bod ar fin ei ateb gyda'i hysmaldod arferol, pan ddaeth rhyw olau newydd i'w hwyneb gan ei drawsffurfio'n rhyfedd. Bron na thybiai Morys ei gweled yn gweddnewid o flaen ei lygaid, nes iddo golli'r ferch ffasiynnol a fu, yn ôl yr hanes, yn dawnsio yn llys y brenin Iago, a chael yn ei lle un o rianedd y coed, a'i hawddgarwch fel eiddo duwies anian.

Yr oedd hithau'n myfyrio, ond wedi disgwyl ennyd clywodd ei sibrwd hi, a gwelodd fwy na geiriau yn ei llygaid llawn ymadrodd. Yr hyn a hoffwn i," meddai, "fyddai mynd am wibdaith ar ein ceffylau—yng ngolau'r lloer—i'r bryniau!"

Er nad oedd ei dull yn dangos cynnwrf, gwelai Morys fod y syniad dieithr yn gafael yn dyn ynddi, ac yn peri iddi fod yn aiddgar i adael neuadd y ddawns a dianc i ryddid y mynydd. "Mae'r lleuad yn llawn heno. Ni welir ein colli o blith y rhai gwareiddiedig yma. Gawn ni fynd? Hanner nos? "

Cawn," meddai yntau'n fyr.

Er distawed oedd, curai ei galon yn gyflym. Teimlai fod rhyw elfen newydd wedi dyfod i'w fywyd y noson honno, rhyw ymwybod a ddywedai wrtho nad oedd wedi gwir fyw erioed o'r blaen. Ac wedi iddi ymadael, a phan eisteddai yntau'n unig yn y neuadd lawn nwyf, llithrai ei feddwl yn ôl ati hi, ac yn lle'r dawnswyr o'i gylch ni welai ond ei llygaid mawr glas—ddu hi, ac ni chofiai ond ei thegwch digymar. Nid oedd dim yn y neuadd a'i diddorai mwyach, dim ond yr atgof amdani, a chyn hir dihangodd yntau o'r lle mor ddirgel ag y gallai, a phrysurodd i'w ystafell i newid ei wisg ac i baratoi ar gyfer y daith. Wedi myned allan, archodd gyfrwyo dau farch erbyn hanner nos, ei eiddo'i hun a'r un a farchogid yn gyffredin gan y rhiain Wyn. Wedi trefnu hynny, aeth yn ôl i'w ystafell i dreulio'r gweddill o'r amser.

O'r diwedd daeth yr awr. Aeth yntau i'r fan yn brydlon. Ond nid cynt y daeth i olwg y meirch nag y gwelodd rywun yn brysio o encilion y mur ac yn neidio'n heinyf ar un o'r meirch. Neidiodd yntau i'w gyfrwy, a heb yngan gair ymaith â'r ddau i lawr y rhodfa lydan rhwng y derwydd, a'r llawn loer uwch eu pennau wedi sefyll yn llonydd mewn nen ddigwmwl.

Ni ddywedwyd gair tra carlament ar hyd y gwastadedd a'u hwynebau tua'r dwyrain, ac nid arafwyd nes dyfod i bentref bychan Abergwyngregin, rhwng godre'r mynydd a'r môr. Ond meddai Einir yno, Y mae yma hen ŵr a'i wraig yn byw mewn bwthyn yn agos i'r ffordd y carwn eu gweled am funud. maent yn disgwyl amdanaf, ac ni fyddaf yn hir."

Ni ddywedodd wrtho beth oedd natur ei neges yno, ac ni soniodd air am ei gofal caredig ei hun am yr hen Huw Dafis, oedd yn wael ei iechyd ers wythnosau. Cyfrinach rhyngddi hi â theulu'r bwthyn oedd y ffaith mai cwpwrdd gwag a fuasai yno onibai i ragluniaeth ei dwyn hi i'r Penrhyn mewn pryd. Ac onibai fod angen am Morys i wylied y meirch, buasai yntau wedi gweled ei gares amryddawn mewn cymeriad newydd. wrth dân mawn y bwthyn. Yr oedd yr offrwm ar y bwrdd, a Beti Dafis yn ceisio diolch, ond heb fedru datgan mewn geiriau hanner yr hyn a deimlai. Bron nad addolai yr hen deulu diolchgar eu cymwynasydd, gan faint dylanwad y tynerwch oedd yn ei gwedd, a'r caredigrwydd oedd yn ei llais a'i chalon.

Ond byr fu ei harosiad gyda hwy y tro hwn, ac wrth groesi hiniog bwthyn Beti Dafis camodd ar yr un pryd i fyd tra gwahanol. Ciliodd y tynerwch o'i hwyneb, ac yn ei le daeth yr edrychiad hwnnw a welsai Morys fwy nag unwaith o'r blaen, ac a wnâi iddo feddwl am ryfelfarch yn dyheu am frwydr, ond ar yr un pryd a osodai bob cynneddf yn ei natur ef dan wrogaeth iddi.

I'r daith eto. Ac nid oedd ryfedd mai distaw oeddynt. Teimlai'r ddau mai yng nghynteddau aruchel teml anian fawr ei hun yr oedd eu tramwyfa, wrth olau myrdd o lampau. A'r mynyddoedd mawr fel cewri gwarcheidiol, yn eu mudandod urddasol, yn edrych arnynt. Su pell y môr ar draeth y Lafan oedd yr unig sŵn a ddeuai i'w clyw.

"Mae hyn yn well na dawns a chanhwyllau," meddai Morys.

"Mil gwell."

Wrth odre'r Penmaen Mawr dywedodd Einir wrtho, Mae'r llwybr yn un drwg. A anturiwn ni?"

Nid Morys fedrai wrthod y fath gynnig, ac meddai wrthi, â sawyr anturiaeth yn ei ffroenau, Cawn droi'n ôl pan êl yn rhy gyfyng."

Yr oedd rhywbeth yn heintus yn y chwerthiniad iach, difater, a ddaeth fel atebiad, ac yn sŵn eu deuawd hapus dechreuasant ddringo'r rhiw ochr yn ochr.

"Un peth sy'n achos gofid i mi," meddai Morys, wrth weled mor gyfyng ac anwastad oedd y ffordd, Mae Derlwyn yn geffyl campus, ond mae gennyf geffyl du gartref sydd yn werth pump ohono."

"Clywais sôn a chanmol Lewys Ddu," meddai hithau. "Ac yr oeddwn yn hiraethu am ei weld."

Gwridodd Morys o bleser. Ai gair cynnes am Lewys i'w galon bob amser, a hynny hyd yn oed pan na fyddai'r siaradwr ond un cyffredin. Ond dyma Einir yn canmol!

"Daeth Lewys a minnau ar draws haid o ladron un noson, ac mewn ymgais i'n hachub ein dau cafodd ef godwm brwnt a fu agos a'i ddifetha. Meddyliais unwaith nad oedd obaith iddo, ond trwy ddyfalbarhad cafwyd dihangfa heb dorri asgwrn. Buom ar hyd y nos yn cerdded adref, ond mae Lewys yn gwella."

Gwrandawai Einir yn astud, a'i llygaid fel lampau rhyw ddewin, yn melltennu digofaint, tosturi a llawenydd, pob un yn ei dro, fel y datblygai'r hanes. "Pwy oedd y dyhirod?" gofynnodd yn ffrom, nes peri i Morys yn ei dro deimlo rhyw fath o dosturi dros Wil Llanfihangel rhag ofn i'r adyn ryw bryd ddyfod i'w gafael hi.

Rhyw haid sy'n poeni'r cwr acw o'r wlad ers ysbaid hir—a chyrrau eraill o ran hynny—o dan arweiniad rhywun a alwant yn Madam Wen,—yn ôl y chwedl."

Culhai'r llwybr, a bu raid iddynt ei dramwy un ac un. Cymerodd Einir y lle blaenaf cyn i Morys ddeall ei bwriad, ac meddai wrtho dros ei hysgwydd,

"A oedd Madam Wen yn y fintai?"

"Nac oedd. Ac yn wir ni allaf gredu fy hun nad chwedl ddisail yw'r sôn amdani. Byddaf yn tybied weithiau mai'r lladron eu hunain sydd wedi dyfeisio a lledaenu'r stori amdani er mwyn creu arswyd yn y rhai a ysbeiliant."

"A fu'r lladron elwach y noson honno?" gofynnodd hithau.

Cawsant bwrs o ddeugain gini. Wedi cwymp Lewys, nid oedd gennyf galon i ymgecru ymhellach â hwynt, a theflais y gôd iddynt er mwyn cael llonydd." Yr oeddynt wedi dringo'n uchel erbyn hyn, a'r llwybr yn gul a charegog. Edrychodd Morys i lawr i'r dyfnder ar ei aswy, lle y gorweddai sawdl garw'r graig yn y tywod, ac o'r bron nad arswydai dros ei gydymaith wrth ystyried peryglon eu llwybr.

"Ai ni fyddai'n well i ni dywys y ceffylau?" gofynnodd iddi unwaith wrth weled yn y pellter fod y llwybr eiddil bron wedi diflannu yn gwbl.

Ond syrthiodd ei chwerthiniad nwyfus hi ar ei glust fel her iddo ef yn ogystal ag i waethaf môr a mynydd a dannedd creulon y graig. "Mae gennyf innau gaseg annwyl," meddai, a fuasai'n dysgu Lewys Ddu sut i ddringo'r Penmaen ac i ehedeg dros y bylchau fel aderyn y môr."

Yr oedd cymaint o wres yn y geiriau nes peri i Morys deimlo'n eiddigus o'r gaseg a ganmolid, a diolch yn ddistaw nad oedd hi yno ar y pryd. Ac ychwanegodd Einir, "Rhaid i ni wneud y gorau o'r ddau sydd gennym."

O'u blaenau yr oedd rhaeadr anferth o gerrig mân symudol, oedd a'i waelodion yn yr eigion erch islaw. Haen oedd yno o wendid yn y graig fawr, a'r llwybr wedi ei wisgo ymaith ymron, ac oddi ar wlybaniaeth myrdd o gerrig mân wyneb y rhaeadr adlewyrchid pelydr oerlas y lleuad, gan doi y lle â chwmwl o oleuni fel glas—olau'r fellten.

Gwell fyddai i ni ddisgyn, a thywys y meirch neu droi'n ôl," meddai Morys, gan dynnu yn yr afwyn. "Amheuaf a oes yma lwybr o gwbl."

Ond ei hatebiad hi oedd gair yng nghlust ei cheffyl heini, ac ar yr astell gynnil honno, uwch y perygl, dechreuodd y march ddawnsio cyn rhuthro ymlaen tuag at y bwlch. Fel y nesaent at y fan, bron na theimlai'r cawr ei wallt yn codi gan arswyd am ei thynged hi. Anghofiodd ef ei hun a'i farch, a'i lygaid yn hoeliedig arni hi, a sŵn y garlam feiddgar yn codi atseiniau o'i gylch yn nhawelwch y nos. Gwelodd gwmwl o lwch, a chlywodd sŵn fel sŵn ystorm yn y pellter, ac fel pe'n casglu nerth wrth ddynesu, nes Îlenwi'r holl awyr â tharanau, fel y llithrai'r cerrig i lawr y llethr.

Ar gwr yr adwy ofnodd Derlwyn a disgynnodd Morys mewn pryd, a'r funud nesaf, y tu hwnt i'r perygl, chwifiai Einir gadach gwyn fel arwydd diogelwch. Cafodd Morys ei anadl ato eilwaith, ac aeth ymlaen ar hyd y llwybr brau, gan arwain Derlwyn yn araf a gofalus gan wybod y buasai un cam gwallus yn hyrddio'r ddau ar unwaith i'r dyfnder oedd yn ddigon erchyll i ddychryn y glewaf.

I'r cyfrwy unwaith eto, ac i lawr yr ael tua'r Penmaen Bach ar lwybr oedd cynddrwg a'r llall. Yr oedd Morys yn farchog profiadol, a'i ddawn yn fawr, ond er hynny da oedd ganddo glywed mai ar hyd ffordd arall y bwriadai ei gydymaith ddychwelyd.

"Mae yma lwybr yn arwain i'r traeth," meddai wrtho. Beth a feddyliech chwi o fynd yn ôl ar y tywod?"

"Gwell o lawer na'r clogwyni!" atebodd yntau o'i galon.

"O—ho!" chwarddodd hithau. Gwron y llwybr diogel a hawdd, aie?"

Fy nghares deg," meddai yntau'n bwyllog, heb gymryd sylw o'r ysmaldod, 'boed ynteu fy enw Wron y Llwybr Hawdd, ond, a gwneud cyffes lawn, er nad oes antur ar wyneb daear na wynebwn hi yn llawen ar eich gorchymyn lleiaf chwi, ni hoffwn er dim eich gweled eto yn rhyfygu fel y gwnaethoch."

Yr oedd y pwyslais lleiaf yn y byd ar y gair" chwi," ac ni allai hi osgoi yr awgrym. "Maddeuwch imi fy nghellwair ffôl," meddai. "Yr wyf yn dewis y llwybr hwn, ac ni fynnwn yr un ffordd arall heno. Mae unwaith dros y Penmaen yn llawn digon mewn un noson."

"Yr oeddwn wedi bwriadu eich ceryddu," meddai yntau, am ryfygu cymaint, ond bod arnaf eisiau edmygu yn gyntaf. Yr wyf yn cofio i mi pan oeddwn yn fachgen weled eich tad, a chofiaf fel yr edmygwn ei ddull yn y cyfrwy

"Fy nhad!

Dywedai rhywbeth yn ei llais ei fod wedi cyffwrdd tant tyner. Teithient ochr yn ochr, a thybiodd iddo'i gweld hi'n sychu deigryn ymaith. Daeth hynny a theimlad dwys i'w fynwes yntau, ond cyn iddo gael gair ymhellach trodd Einir ato, a dywedodd ychydig yn gyffrous, Rhyfedd i chwi gyfeirio at fy nhad, druan. Mae wedi bod yn fy meddwl—wn i ddim paham —amryw weithiau heno

Siaradai yn gyflym ac isel, a gwrandawai yntau heb ddywedyd dim, gan deimlo mai dyna a ddymunai hi. Ni wn i ddim paham y daeth i'm meddwl mor fynych heno. Ond yr wyf wedi bod yn meddwl fel y bu ef yn disgwyl—disgwyl—disgwyl am i'w wybren oleuo, disgwyl am flynyddoedd, nes y torrodd ei galon. Gall na chlywsoch chwi ddim fel yr anrheithiwyd eiddo fy nhaid gan y Pengryniaid atgas. Y cwbl a adawyd i'm tad oedd ei enw—a'i falchter."

Eisteddai'n syth ar y cyfrwy, a'i phen yn uchel, ond treiglai dagrau i lawr ei gruddiau. Ni fedrai yntau dewi yn hwy. Teimlai raid arno i ddywedyd wrthi yma ac ar unwaith fel y carai hi—mai hi oedd yr un y bu ei galon yn breuddwydio amdani; iddo wybod hynny y munud cyntaf y clywodd ei llais yng nghastell y Penrhyn.

Amser rhyfedd ac amgylchiadau rhyfedd i ŵr eu dewis i adrodd ei serch, ond er na wyddai ef hynny, ni buasai Einir ei hun yn gallu dewis ffordd a fuasai'n fwy cydnaws â'i natur ryfedd hi ei hun. Am ysbaid ni ddywedodd hi air mewn ateb, ac ymsaethodd syniad anesmwyth drwy ei feddwl yntau. Tybed a oedd ef wedi peidio â'i digio hi â'i addefiad byrbwyll? Heb ond ychydig o oriau er pan ddaethai i'w hadnabod, a oedd hi yn peidio â gweled amarch yn ei eiriau parod?

"Ofnaf imi eich nid aeth ymhellach. o serch yn ei hwyneb.

digio. . . meddai. Ond Gwelodd wên o dynerwch ac

"Myfyrio yr oeddwn. Meddwl yr oeddwn mor hawdd fyddai i minnau ddysgu caru Morys Williams pe bawn yn rhydd i wneud hynny. Ond . . . .

Teimlai Morys fod y goleuni'n ymadael, a nos yn dyfod i'w fywyd ar drawiad llygad. "Yr ydych wedi eich dyweddïo?" meddai, yn fwy wrtho'i hun nac wrthi hi.

Wedi fy nyweddïo, fy nghâr, nid i ddyn ond i adduned. Pan oedd fy annwyl dad yn marw mewn tlodi, gwneuthum adduned y buaswn yn mynnu ennill yn ôl y tir a ladratawyd oddi arnom gan ein gelynion, ac nid ydyw'r adduned eto wedi ei chyflawni."

Dynesent at y tŷ, ac nid oedd amser i glywed mwy. Carwn wybod llawer mwy am hyn," meddai wrthi. "Pa fodd y gellwch chwi heb gymorth ad—ennill y tir? Yn wir, hoffwn yn fawr gael gwybod mwy."

Ryw dro—fe allai!" meddai hithau.

Wedi rhoddi'r meirch mewn diddosrwydd, aeth Morys i'r tŷ, ond er chwilio ymhobman am Einir ni chafodd hi. Aeth yntau i'w ystafell i fyfyrio uwchben adduned ryfedd y ferch a garai, gan fwriadu ail—ofyn am fanylion yn y bore.