O Law i Law/Pennod IX - Arfau

Oddi ar Wicidestun
Pennod VIII - Llyfrau O Law i Law

gan T Rowland Hughes

Pennod X - Cloi


IX—ARFAU

Aeth Meri Ifans adref yn gynnar heno, wedi paratoi tamaid o swper imi.

"Mynd i gadw cwmni i Ella, John Davies," meddai.

"O? Lle mae Jim?"

"Hy, 'does dim rhaid i chi ofyn! A fynta' wedi addo aros gartra hefo Wil hefyd! Wil ddim hannar da heno."

"O? Be' sy'n bod?"

"Rhyw hen gnoi yn 'i 'stumog o — wedi bwyta rhywbath, mae'n debyg. Ac mi aeth Jim i fyny i'r llofft ato fo, gan ddeud 'i fod o am aros yno hefo Wil bach drwy'r gyda'r nos . . . Hy!"

"Be' ddigwyddodd, Meri Ifans?"

"Ned Stabal." A gwthiodd y lliain yn ffyrnig i ddrôr y dresel.

"Ned?"

"Ia. Mi alwodd tua chwech — wedi clywad bod Wil yn sâl, medda' fo. Mi aeth ynta' i fyny i'r llofft, ac ymhen tipyn, dyma'r ddau i lawr hefo'i gilydd. 'Lle 'rwyt ti'n mynd, Jim?' medda' Ella. 'Wil isio corn,' medda' fynta'.

'Ned a finna' am fynd cyn bellad â Siop y Gongol i brynu corn i Wil." Cofia di nad ei di ddim cam yn bellach na Siop y Gongol,' medda' Ella, * ne' mi ddo' i i'r Red Lion i chwilio amdanat ti.' ' 'Fyddwn ni ddim dau funud,' medda' fynta'. Ac yno y mae'r cnafon o hyd."

"Ymh'le? "

"Yn y Red Lion, debyg iawn. Mi ddaeth hogan Siop y Gongol draw hefo rhyw gorn mawr digon i fyddaru neb, corn bron cymaint ag un y Goits Fawr ers talwm. 'Roedd Ella druan bron â drysu yn 'i sŵn o gynna' . . .Wel, mi a' i 'rŵan i gadw cwmni iddi hi. 'Ddaw Jim ddim adra nes bydd hi'n amsar cau, mi ellwch fentro, yn enwedig heno a hitha'n nos Wenar Cyfri'."

Yr oedd hi newydd fynd pan alwodd Dafydd Owen. Eisteddodd, yn ôl ei arfer, yn y gadair wrth y drws, gan ddal ei het galed yn anesmwyth ar ei lin.

"Mae hi'n rhyfadd heb yr hen harmonia, John Davies," meddai. "Mynd i daro fy het arni hi o hyd, ar fy ngwaetha'."

"Dowch yma, yn nes at y tân, Dafydd Owen."

"Dim diolch. Dim ond galw am funud . . . Noson go fawr."

"Ydi, wir, heno eto."

"Ydi, noson fawr."

"'Ydi hi'n bwrw, Dafydd Owen?"

"Na, 'dydi hi ddim yn bwrw, diolch am hynny. Ond mae hi'n noson fawr."

"Ydi, wir."

"Ydi, noson fawr iawn, John Davies."

"Sut mae Sarah Owen?"

"Reit dda. Wedi mynd i'r pictiwrs."

"Rhywbath go dda yno?"

"'Wn i ddim, wir. Mae Sarah yn mynd yno bob nos Wenar fel cloc."

"O?"

"Ydi, fel cloc, bob nos Wenar. Diar mae hi'n noson fawr."

"Ydi."

"Ydi, wir, noson fawr iawn."

Gwyddwn fod rhywbeth ar feddwl Dafydd Owen a i fod yn petrsuo cyn sôn amdano. Beth oedd, tybed? Rhywbeth yr oedd arno eisiau ei brynu? Penderfynais ei gynorthwyo trwy grybwyll y dodrefn.

"Wel, mae'r petha' 'ma wedi'u gwerthu bron i gyd, Dafydd Owen. 'Does dim ond rhyw fanion ar ôl."

"Felly'n wir? Da iawn."Chwaraeodd ei fysedd ddarn o dôn ar gantel yr het galed, ac yna syllodd tua'r ffenestr fel pe bai mewn ymgais i weld y tywyllwch swnllyd tu allan.

"Ydi, wir, mae hi'n noson fawr." A rhoes Dafydd Owen dro ar ei ben a chodi ei lygaid myfyrgar i'r nenfwd, gan edrych fel gŵr a ddaethai i benderfyniad terfynol a diwrthdro ar un o broblemau mwyaf yr oesau.

I beth y galwasai arnaf, tybed? Gwyliais ef yn chwarae â'i het galed ac yn codi ei ben bob hyn a hyn i wgu ar sŵn y gwynt, gan daflu rhyw "Ydi, wir" ocheneidiol i gyfeiriad y ffenestr. Ond ni allwn deimlo'n gas at Dafydd Owen, y dyn bychan diniwed hwn a dreuliai ei ddyddiau'n chwilio am gyfle i wneud cymwynas â rhywun. Ni welais ef erioed yn gwneud dim yn gyhoeddus yn y capel, a phed awgrymai rhywun y dylai ddweud gair yn y Seiat neu gymryd rhan yn y Cyfarfod Gweddi, yr wyf yn sicr y llewygai Dafydd Owen. Ond os bydd aelod yn wael neu mewn profedigaeth o ryw fath, Dafydd Owen fydd y cyntaf i alw yn y tŷ hwnnw. Ac os bydd angen rhyw help yn y capel — i gario llestri ar gyfer te-parti, neu i gadw trefn yn y Band. of Hope, neu i dorri'r gwrych o flaen yr adeilad — fe welwch Dafydd Owen wrth y gwaith cyn i neb gael amser i ofyn iddo. Os digwyddwn i fod allan gyda'r nos, wedi rnarw fy nhad, deuwn i'r tŷ yn aml i ddarganfod Dafydd Owen yn cadw cwmni i'm mam neu'n torri coed tân yn y cwt neu'n gwneud rhywbeth yn y tipyn gardd yn y cefn. Na, ni fedrwn deimlo'n gas at Dafydd Owen o bawb, y gŵr parotaf ei gymwynas a fu erioed.

Cododd, ymhen tipyn, i gychwyn adref.

"'Ydach chi am 'i throi hi, Dafydd Owen?"

"Ydw', fachgan. Mi ddo' i draw bora 'fory, rhag ofn y byddwch chi isio help llaw hefo rhai o'r petha'."

"Diolch yn fawr i chi . . .Wel, nos dawch, 'rŵan."

"Nos dawch . . . O, John Davies?"

" Ia, Dafydd Owen?"

Y . . . Y dach chi . . Y? . . . Be' wnewch chi hefo arfau'ch, tad? 'Ydach chi am 'u gwerthu nhw?"

Wel 'wn i ddim, wir. Mae gen' i arfau newydd bron i gyd, a 'fydd arna' i ddim isio rhai am flynyddoedd. 'Doeddwn i'n cofio dim am rai 'nhad yn y cwt."

"Mi fûm i'n sôn wrth eich mam amdanyn' nhw droeon, fel y gwyddoch chi. Os basai hi'n 'u gwerthu nhw i rywun' fi fasai'n 'u cael nhw, medda' hi. Ond gwrthod 'madael â nhw ddaru hi hyd y diwadd. 'Wna i ddim pwyso arnoch chi, John Davies, ond os byddwch chi am ollwng yr arfau o'ch dwylo, mi liciwn i gael y siawns gynta' arnyn' nhw. Mae fy rhai i wedi treulio'n o arw, ac mae'n hen bryd imi gael rhai gwell."

"Mi wn y basai 'nhad mor barod i chi 'u cael nhw â neb. Dowch draw bora 'fory i'w nôl nhw."

"'Ydach chi'n siẃr na fydd arnoch chi mo'u hangen nhw?"

"Ydw'. Cofiwch ddŵad yma amdanyn' nhw bora 'fory."

"O'r gora', John Davies . . . Nos dawch 'rŵan."

Bu arfau fy nhad yn llond fy meddwl er pan aeth Dafydd Owen adref. Maent yn bentwr taclus yng nghongl y cwt ers rhyw dair blynedd bellach, ac wedi marw fy nhad ddwy flynedd yn ôl, gwrthododd fy mam eu gwerthu i neb. Ffolineb, efallai, fu eu gadael i rydu a difetha yn y cwt, ond ni feiddiwn i awgrymu hynny wrthi. Gwelais hi droeon yn taflu golwg annwyl a hiraethus arnynt pan âi am rawiaid o lo neu rywbeth i'r cwt, a deliais hi unwaith, â dagrau yn ei llygaid, yn plygu i gymryd cŷn bychan yn ei llaw.

Aethaf fy nhad yn wael tua phedair blynedd yn ôl, yn llwyd a gwan, heb flas ar fwyd na dim arall. Yr oedd yn rhaid iddo orffwys, meddai'r meddyg, ac aros gartref o r gwaith am dipyn. Bu gartref am fisoedd, yn sefyllian hefo r hen frodyr wrth y Bont Lwyd, neu'n crwydro hyd lethrau Bryn Llus i chwilio am lysiau, neu'n loetran wrth yr orsaf i wylio'r trenau yn cyrraedd neu n ymadael. Gwyddwn i a'm mam fod y segurdod hwn fel gwyfyn a rhwd yn ei lygru ef, a thrist inni oedd ei weld yn syllu mor aml ac mor freuddwydiol a hiraethus i gyfeiriad mynydd y chwarel. Ai at y meddyg yn ffyddiog bob bore Gwener, a r un tyuda1 ei gwestiwn eiddgar bob tro — "Ga i ddechra ddydd Llun gynnoch chi, Doctor?" Ond ysgwyd ei ben a wnâi'r meddyg, ac aeth gwanwyn yn haf, a haf yn aeaf.

Fel y llithrai'r wythnosau a'r misoedd araf heibio, gwanhau a gwaethygu a wnâi ef. Cofìaf y diwrnod hwnnw o Ionawr pan gladdwyd Mr. Jones, y gweinidog. Teimlai fy nhad yn bur llegach, ond mynnodd gael mynd i gynhebrwng Mr. Jones. Yr oedd eira trwm tros y fynwent, a gallaf ei weld, y munud yma, yn sefyll, cyn wynned â chorff, wrth fedd y gweinidog a garai gymaint. Pan ddaeth adref, daliai i grynu fel deilen, a dychrynodd fy mam wrth ei weld. Gyrrodd ef i'w wely ar unwaith, ac yno y bu, mewn rhyw fath o dwymyn, am bythefnos cyfan. Yr oedd yn rhy lesg ar ôl hynny i feddwl am ailgydio yn ei waith, ond daeth ymgryfhau tua'r gwanwyn, a dychwelodd y syllu hiraethus at y chwarel i'w lygaid.

Am y chwarel yr oedd ein hymgom bob gyda'r nos. Gofalwn drysori newyddion a hanesion o'r bonc bob dydd ar gyfer fy nhad, a gwrandawai yntau'n eiddgar arnynt. Gloywai ei lygaid wrth imi ailadrodd y sgwrs yn y caban- bwyta neu ryw stori newydd am Wil Erbyn Hyn neu'r hen John Ifans. "Wel, taw, fachgan!" "Yn hollol fel yr hen John, wel'di!" "Mae Wil yr un fath o hyd, hogyn! Ydi, wir!" fyddai ei sylwadau, gan syllu'n hiraethus i'r tân. Ac un noson, wedi imi ddwyn adref hanes Trefor Williams, partner Ifan Môn, yn dynwared pregethwyr yn y caban un awr ginio, ciliodd y chwerthin o wyneb fy nhad yn sydyn, a daeth rhyw olwg herfeiddiol a gwyllt i'w lygaid.

"Elin!"

"Ia, Robat? "

"'Rydw' i'n mynd i ddechra' ddydd Llun."

"Dechra'?"

"Yn y chwaral."

"'Rargian fawr, nac wyt!

"'Rydw' i wedi segura digon hyd y lle yma."

"Mi wyddost be' ddeudodd y doctor wrthat ti bora 'ma."

"'Rydw' i am ddechra' bora Llun, doctor ne' beidio."

"Ond Robat bach . . ."

"Os ydw' i'n ddigon da i grwydro hyd y pentra 'ma, 'rydw' i'n ddigon da i fynd at fy ngwaith."

"Mi ddoi di hefo'r gwanwyn 'ma, Robat. Rhyw fìs arall, wel di, ac mi fyddi di cystal â neb. Mae'n rhaid iti aros nes cael caniatâd y doctor."

"Mi fydda' i wedi pydru o seguryd cyn y bydd y cradur yna yn gadael imi fynd yn f' ôl i'r bonc."

"Fo sy'n gwbod ora', 'machgan i."

"Gwbod! Gwbod sut i dorri 'nghalon i. Fe wnâi diwrnod yn y chwaral fwy o les imi na llond trol o'i hen bils o. Unwaith y ca' i fy llaw ar y gyllall naddu ne' ar yr ordd eto, 'fydda i ddim yr un dyn. Wedi segura gormod—dyna pam yr ydw' i mor wantan, wel'di."

Ni ddywedwyd ychwaneg am y peth, a chredodd fy mam a minnau mai rhyw ysfa sydyn a diflanedig a ddaethai trosto ef. Sylwem, er hynny, ei fod yn hynod dawel a synfyfyrgar trwy gydol y Sadwrn a'r Sul.

Pan ddaeth y bore Llun hwnnw, daliodd at ei air. Cododd yr un amser â minnau, a daeth i lawr am frecwast yn ei ddillad gwaith. Yn dawel a phryderus iawn y llanwodd fy mam ei dun bwyd, ond gwnaeth ymdrech deg i ymddangos yn llon wrth ein dilyn at ddôr y cefn.

"Paid â cherddad mor gyflym, John bach," meddai fy nhad wrthyf wedi inni gyrraedd y ffordd fawr. "Mae gynno' ni ddigon o amsar. 'Rŵan y mae'r hen Richard Jones yn cychwyn a fynta'n gweithio yng ngwaelod y chwaral. Cymar bwyll 'rŵan. Yn ara' deg mae mynd ymhell, wel'di, yn ara' deg mae mynd ymhell."

Ond cerddai'r hen Richard Jones yn gyflymach na ni, ac âi twr ar ôl twr o chwarelwyr heibio, gan ein cyfarch a'n gadael ymhell ar eu holau. Cynigiodd Ifan Môn gyd-gerdded â ni, ond mynnodd fy nhad iddo fynd o'n blaenau — "i ddeud wrthyn' nhw am roi fflagia' i fyny yn y Bonc Fawr, 'r hen Ifan."

"Sbel fach 'rŵan, John," meddai'n sydyn yng nghanol y pentref. "Mae'n rhaid fy mod i'n mynd yn hen, fachgan. Rhaid, wir."

"Dyna be' sy'n dŵad o fyw fel gŵr bonheddig, nhad."

"Ia, yntê? . . . Ia, fachgan."

Araf fu'r daith i waelod y chwarel, a daeth ofn i m calon wrth imi sylwi ar lwybr troellog y Neidr yn hongian ar serthni'r mynydd o'n blaen. Brysiodd y chwarelwyr olaf, rhai ohonynt yn hanner-rhedeg, heibio inni.

"'Ydach chi'n siŵr y medrwch chi ddringo'r Neidr, 'nhad?"

"'I ddringo fo? Medra' i, medra'."

Canodd corn y chwarel pan oeddym ar waelod y llwybr, a chwarddodd fy nhad i guddio'i siom.

"Wel, be' ddwed Ifan Môn, 'rŵan, fachgan? 'Chawn ni ddim clywad diwadd hyn gynno fo, 'gei di weld. Tyd, rhag ofn y bydd y Stiward o gwmpas."

Ond haws oedd dweud "Tyd" na brysio i fyny'r Neidr, a chymerodd ryw hanner awr inni ddringo'n araf i'r bonc. Arhosai fy nhad bob rhyw ugeinllath, gan gymryd arno syllu ar ogoniant y llyn a'r dolydd a'r pentref islaw ac ar lonyddwch cadarn y mynyddoedd pell. Anadlai rhwng pob gair wrth sôn am yr olgyfa.

"'Welis i mo'r hen lyn 'na yn edrach mor grand erioed, fachgan . . . Naddo, wir . . . Naddo, 'rioed."

Dyna ddringo rhyw ugeinllath eto, ac aros wedyn i bwyso ar glawdd y llwybr.

"Pwy bia'r cwch acw ar ganol y llyn, John? "

"Now Morgan, 'fallai."

"Dim peryg'. 'Dydi Now ddim wedi rhoi tro eto, mi elli fentro . . . Ddim wedi rhoi tro . . . Rhy gynnar i Now."

Daethom i'r bonc o'r diwedd, a gwenodd fy nhad wrth daflu ei olwg ar hyd-ddi ac i gyfeiriad y twll a'i greigiau serth y tu draw iddi. Cyflymodd ei gamau, er bod ei anadl yn fyr a llafurus erbyn hyn. Galwodd llais o'r cwt-pwyso, a daeth Ffowc Roberts, y pwyswr, i'r drws i'n cyfarch. Anafwyd Ffowc yn o ddrwg yn y rhyfel, a phwyso oedd ei waith ers rhai blynyddoedd bellach. Ond er ei fod o hyd mewn poenau yn ei gefn a'i goes, yr oedd yn un o'r dynion siriolaf yn y chwarel.

"Helô, pwy ydi'r hogyn 'ma sy hefo ti, John? "gofynnodd imi. "Newydd adael yr ysgol, ia? Diawch, mae gynno fo drowsus melfared go glytiog i ddechra' gweithio hefyd, fachgan! Hen un 'i daid, 'fallai."

Chwarddodd fy nhad, ond gwelai Ffowc a minnau ei fod yn crynu yn oerfel y bore.

"Tyd â'r hogyn i mewn i'r cwt 'ma am funud, John," meddai Ffowc, gan hercian drwy'r drws o'n blaen. "Cwt-pwyso ydi, hwn, 'machgan i, " meddai wrth fy nhad wedi inni fynd i mewn. "Yma yr ydan ni'n pwyso'r rwbel sy'n mynd i'r hen doman acw wrth ochor y Neidr . . . Sut 'rydach chi'n teimlo, Robat Davies?"

"Go wantan, wir, Ffowc. Ond wedi hen flino ar fod gartra'n segur wel'di. Sut mae'r hen goes?"

"Fel hen gi yn trio fy mrathu i drwy'r dydd. Mi liciwn i 'i saethu o, yn lle 'i fod o'n chwyrnu ac yn brathu fel hyn o hyd. Ond 'fallai mai saethu fy hun 'wnawn i wrth drio, welwch chi . . . 'Glywsoch chi'r stori ddwytha' am yr hen Erbyn Hyn?

"'Wn i ddim. Pa un, Ffowc? "

"Stori'r smocio?"

"Naddo, wir, fachgan."

"He, 'roedd yr hen Wil yn pwyso ar 'i wagan ac yn cael mygyn bach ar 'i ffordd i ben y doman. Pwy ddaeth heibio ond y Stiward. 'William,' medda' fo, ' 'tasai'r Bod Mawr wedi meddwl i chi smocio, mi fasai wedi rhoi corn simdda ar eich pen chi.' Dyma Wil Erbyn Hyn yn 'styried am funud, ac wedyn, ' 'Tasai'r Bod Mawr wedi meddwl imi dynnu wagan i ben y doman,' medda' fo, ' mi fasai wedi rhoi bachyn yn fy nghefn i!'"

Ffrwydrodd chwerthin Ffowc dros y cwt, ac ymunodd fy nhad yn dawel. Ond gwyddwn ei fod yn hiraethu am gyrraedd ei wal, a brysiais allan o'r cwt o'i flaen, gan gymryd arnaf fy mod yn ofni i'r Stiward ein dal yn cyrraedd ein gwaith mor hwyr. Fel yr aem heibio i wynebau agored y waliau, peidiai'r naddu a'r hollti ym mhob un, a galwai lleisiau llon arnom — "Helô, Robat Davies!" "Welcom hôm, giaffar!" "Pwy ydi'r Stiward newydd 'ma, John?"

Yr oedd yn dda ganddo gael eistedd wrth y drafel yn y wal. Gwelwn y chwys yn ddiferion gloyw ar ei dalcen ac uwch ei wefus. er bod y bore'n oer.

"'Fyddai ddim yn well i chi fynd i'r caban am banad cyn dechra' gweithio, 'nhad?" gofynnais.

"'Panad? A hitha' ond newydd ganu! A finna' heb wneud un strôc o waith! Tyd, rho'r gyllall naddu 'na imi. A hollta ditha' glwt ne' ddau imi, yn lle sefyll fel gŵr bonheddig yn fan 'na."

Euthum ati ar unwaith i hollti clwt o garreg, a chydiodd yntau 'n eiddgar yn y llechi a basiwn iddo. Gafaelodd yn y pren-mesur fel hogyn yn trio'i law am y tro cyntaf erioed, a gloywai ei lygaid wrth iddo daro min y llechen ar lafn y drafel a dechrau ei naddu hefo'r gyllell. Dug yr hen fedr ryw ynni newydd i'w fraich a'i law, a daeth gwên hapus i'w wyneb fel y rhoddai'r gyllell uniondeb miniog i ochr y llechen. Ond mor wyn a meddal y gwnaethai segurdod ei ddwylo! Ofnwn weld y llechen yn suddo i'w gnawd, neu'r bysedd tenau'n llithro o dan lafn y gyllell fawr.

"Mae'r hen lechi 'ma'n oer, fachgan," meddai ymhen ennyd. "Mae fy nwylo i bron â fferru . . . Ydyn', wir . . Bron â fferru, John bach."

Euthum i'r wal nesaf at Ifan Môn, a chefais fenthyg ei fenyg difysedd ef.

"Hwdiwch, 'nhad; triwch rhain."

Ond dal i gwyno am yr oerni a wnâi, a gwelwn fod hynt y gyllell naddu 'n mynd yn fwy a mwy ansicr ar hyd marciau'r pren-mesur ar fin y llechen.

"Fy mysadd i wedi mynd yn hollol ddiffrwyth, fachgan. Cyn oerad â'r llechan 'ma. 'Wn i ddim pryd y mae'r llechan yn fy llaw i a phryd y mae hi heb fod. Tyd di i naddu; mi hollta' inna' yn dy le di."

Codais oddi ar y blocyn i wneud lle iddo, ond gan wybod y byddai'r cŷn yn llawn mor oer â'r llechen yn ei law.

"Dyna well, fachgan, " meddai, wrth guro'n ysgafn ar ben y cŷn. "Carrag dda, carrag rywiog. Fe holltith hon mor dena' â phapur."

Na, nid oedd y dwylo medrus wedi anghofio sut i hollti clwt o lechen. Yr oedd yr ysglodion a ryddhâi'r ddau gŷn fel dalennau o bapur; llechi gwyrddlas, rhywiog, o'r fargen orau a fuasai gennyf i erioed yn y twll. Ond cyn bo hir, llithrodd cŷn o'i law, a chaeodd ac agorodd ei ddwrn yn gyflym ddwywaith neu dair.

"Wedi chwysu ar yr hen Neidr 'na yr ydw' i, " meddai, "wedi chwysu ac oeri wedyn . . . Mi a' i draw i'r caban i gynnau siwin o dân ac i wneud 'panad fach imi fy hun."

"O'r gora', 'nhad. Mi a' inna' i lawr i'r twll."

"'Wyt ti'n saethu heddiw?"

"Ydw', am un ar ddeg, 'nhad. Mae popeth yn barod gen' i: mi fûm i'n tyllu ddydd Gwenar, ac mi es at y Stiward bora Sadwrn am bapur i gael powdwr a chnotyn o ffiws. Mi bicia' i draw i'r cwt powdwr 'rŵan."

Tra oedd ef yn y caban, euthum i wal Ifan Jones i ofyn ei gyngor.

"Gad ti iddo fo, John," meddai Ifan Môn. "'Does 'na ddim ond un dyn yn y byd 'ma fedar 'i argyhoeddi o, a fo'i hun ydi hwnnw, wel'di. Mae'n amlwg fod yr hen chwaral 'ma wedi mynd yn drech na fo, ond 'tawn i ne' chdi yn dweud hynny wrtho fo, dyna godi 'i wrychyn o ar unwaith. Na, mae'n rhaid iddo fo ddweud hynny wrtho fo'i hun. 'Rydw' i'n mynd adra awr ginio heddiw."

"O?"

"Ydw', i . . i . . . i gynhebrwng yr hen Richard Morris. Ac fe ddaw dy dad adra hefo mi, 'gei di weld."

Celwyddwr go sâl oedd Ifan Môn.

"'Ydach chi'n mynd i'r cynhebrwng mewn gwirionadd?"

"Wel . . ." A rhoes winc fawr arnaf.

Euthum i lawr i'r twll i baratoi ar gyfer y saethu am un ar ddeg. Gwyddwn y cawn fwy o gerrig pe tyllwn ryw ddwy neu dair modfedd eto ymhellach i mewn i'r graig. Ymhen tipyn, brysiodd Trefor Williams ataf.

"'Ydi o'n saff ar yr ystol 'na, dywed?"

"Pwy, Trefor?"

"Dy dad. Mae o'n dŵad i lawr yma i'r twll."

Ar yr ysgol fawr haearn a hongiai ar y graig o'r bonc i waelod y twll, gwelwn fy nhad yn disgyn yn araf a phetrus. Brysiais i waelod yr ysgol.

"'Ydach chi'n iawn, 'nhad?" gwaeddais i fyny.

"Yn iawn? Ydw', wrth gwrs. Pam?"

"O, dim byd."

Disgynnodd yn araf i'r gwaelod, a safodd ennyd i sychu'r chwys oddi ar ei dalcen. Yna daeth hefo mi at y graig, gan edrych gyda chwilfrydedd plentyn bron ar y lle a dyllwn i'w saethu.

"Diawch, go dda, John. Dyna'n union y lle y baswn inna' yn 'i dyllu, fachgan. Fe ddaw 'na ddigon o gerrig inni o fan'ma, 'gei di weld. Digon am 'thefnos."

Mynnodd gael tyllu yn fy lle, a chadwodd hynny ef yn gynnes ac yn llon. Mynnodd hefyd gael fy helpu i baratoi'r powdwr a'r ffiws, ac ni synnwn i ddim na fuasai wedi tanio trosof oni bai imi ei yrru i'r cwt-ymochel pan ganodd corn un ar ddeg.

Rhyfedd fel y gwna distawrwydd i chwi sylwi ar bethau! Pan ganodd corn un ar ddeg, tawelodd y twll i gyd, y wagenni a'r trosolion a'r cynion a'r morthwylion, ac yn y tri munud cyn i'r corn-saethu ganu, brysiai pawb i'r cwt-ymochel. Pawb ond fy nhad: loetran wrth fy ymyl yr oedd ef, nes imi ei yrru ymaith. Gwyliais ef yn mynd yn araf, gan aros ennyd ar ei ffordd i syllu ar yr haid o frain yn hedfan tros ben y twll: gwyddent hwythau ei bod hi'n amser tanio. Clywn ddarnau o lechi yn crensio dan ei draed, ac yna peidiodd y sŵn fel y safai am foment i wylio Richard Roberts—Dic Mysterious, chwedl ninnau—yn gŵyro uwch ei ffiws yr ochr arall i'r twll. Do, meddwn wrthyf fy hun, fe aeth fy nhad yn hen yn ddiweddar. Edrychais, yn y tawelwch, ar y gwallt gwyn islaw'r hen het galed a wisgai bob amser yn y chwarel, ar y gwddf tenau, ar yr ysgwyddau crwm, ar y traed araf eu cam. Ni ddylai fod yn y chwarel o gwbl heddiw; gartref wrth y tân oedd ei le. Ymddangosai'n unig a thrist iawn ar ei ffordd i'r cwt-ymochel, y chwarelwr medrus a chydwybodol hwn a wyddai fod ei ddyddiau gwaith ar ben. Y chwarel, ei gartref, a'i gapel—dyna dri diddordeb ei fywyd, a llithrai un ohonynt yn gyflym o'i afael llesg. Daeth i'm clust grawc y frân olaf a ddihangai o ben y twll.

Canodd y corn-saethu, corn tri munud wedi'r awr, a threwais fatsen olau ar ben y ffiws. Yna, rhuthrais i'r cwt-ymochel, gan ddisgwyl cael fy nhad yn crynu'n dawel a thrist mewn congl. Yn lle hynny, dyna ef a'r hen John Ifans yng nghanol y llawr ac o'u cwmpas ddistawrwydd astud.

"Ond mae'r Apostol yn dweud, John Ifans . . .," meddai llais fy nhad, ond tawodd pan ddeuthum i i mewn, gan droi ei ben i wrando am y ffrwydriad yn y graig. Rhyfedd, meddwn wrthyf fy hun, fod pawb yn gwrando mor dawel ac mor barchus ar lais fy nhad. Nid oedd Robin Llew na Wil Erbyn Hyn yn malio botwm corn beth oedd yr Apostol yn ei ddweud; ni thaflai'r Apostol unrhyw oleuni ar hynt Manchester United neu Aston Villa, ac ni wyddai ef pa geffyl a haeddai aberthu sylltyn er ei fwyn. Pam, ynteu, y gwrandawent mor astud? Ai am yr edrychai mor wael? Ai am yr hoffent dalu teyrnged i'w wrhydri yn mentro'n ôl i'r chwarel fel hyn? Taflodd Robin Llew beth goleuni ar y pwnc.

"Dew, mae'n dda gweld yr hen ddyn yn 'i ôl, fachgan," sibrydodd wrthyf.

"I sôn am yr Apostol Paul?" sibrydais innau â gwên.

"'Dydi o ddim mymryn o ods am be' mae o'n sôn. Hollti blew mae'r hen John Ifans, wsti. Ond rhoi fo'i hun mewn geiria' mae dy dad. Diawcs, 'tasa' fo'n malu am yr Hen Oruchwyliaeth am awr, mi fedrwn i wrando arno fo."

Torrai sŵn ffrwydriad ar ôl ffrwydriad pell tu ôl i'r clebran yn y cwt, ambell un yn ddwfn a hirllaes, gan ddeffro rhu taranau yng nghreigiau'r chwarel ac yn y bryniau o amgylch; ambell un arall yn glec go ysgafn a go fain, heb fawr ddim adlais yn y mynyddoedd. Rhyw glec felly a ddaeth o fargen Richard Roberts, yr ochr arall i'r twll.

"Damia, " meddai Dic. "'Cha' i ddim digon o gerrig i dalu am fwyd i'r gath o'r ffrwydriad yna. Be' ydi'r powdwr ydan ni'n 'i gael y dyddia' yma, Huw Huws? Gelatine, myn cebyst i! Pupur ydi'r rhan fwya' ohono fo!"

"Pupur?" meddai'r hen Huw Huws yn dawel. "Gwranda!"

A thorrodd y ffrwydriad a daniaswn i. Gwenodd fy nhad arnaf fel y crwydrai'r eco dwfn i'r bryniau, uwch sŵn y graig yn ymddatod ac yn gollwng ei phlygion ar lawr y twll. Byddai, fe fyddai gennym—gennyf—ddigon o gerrig am bythefnos.

Canodd y 'corn heddwch' yn fuan, a throes pob un ohonom yn ôl at ei waith.

"Wel, go dda, fachgan," meddai fy nhad, wedi inni gyrraedd fy margen wrth fôn y graig. "Dyma be' ydi cnwd o gerrig! Edrych, mewn difri' ar y plyg yma! Estyn y cŷn brasollt a'r ordd 'na imi."

Curodd fwlch ar hyd ochr y plyg hefo'r cŷn a'r morthwyl, ac yna cydiodd yn y 'rhys', yr ordd fawr bren, i daro'r plyg a'i hollti'n ddau. Gweithiai fel dyn gwyllt, a rhedai'r chwys i lawr ei wyneb.

"Be' ydi'r brys, 'nhad?" gofynnais. "Mae gen' i glytia' reit dda yn y wal. Cymerwch bwyll, da chi!"

Ond nid oedd modd atal yr ynni chwyrn a losgai ynddo.

Erbyn i'r corn ganu hanner dydd, yr oedd wedi llwyr ymlâdd, a da oedd gennyf droi ymaith gydag ef tua'r caban-bwyta. Gadawsom i'r dynion eraill ddringo'r ysgol haearn o'n blaen i fyny i'r bonc, a chyda thipyn o ymdrech y medrodd ef gyrraedd y lan.

"Hy, mae'n rhaid fy mod i'n mynd yn hen, fachgan," meddai eto, gan ei sadio'i hun ar y gwastad uwchben y twll. "Rhaid, wir, John bach."

Mawr oedd y croeso a gafodd yn y caban, a pherliai dagrau yn ei lygaid wrth i'r dynion ei gyfarch mor siriol a chynnes. Chwarddodd fel plentyn mewn te-parti wrth afael unwaith eto yng nghlust yr hen gwpan â llun y Brenin a'r Frenhines arni, ac agorodd ei dun bwyd yn awchus. Parablai hefyd yn ddi-daw, a rhyw wên braidd yn blentynnaidd ar ei wyneb llwyd.

"Be' sy gen' ti, John? 'Oes gen' ti fwy o gaws na fi, dywed? Oes, wir, fachgan. 'Rydw' i yn cael cam, 'rhen Ifan. Ydw', wir. Ac mae gynno fo fwy o deisan na fi hefyd! Rhaid imi godi row pan a' i adra. 'Dydi peth fel hyn ddim yn deg o gwbl . . ."

Yr oedd clebran fel hyn yn beth croes i'w natur, ond gwnaeth Ifan Joncs a minnau ein gorau i fwynhau'r digrifwch annaturiol hwn. Dug Robin Llew ei debot a'i dun bwyd at ochr fy nhad; wrth fwrdd arall yr eisteddai Robin fel rheol, ond tybiwn iddo ddyfod atom ni er mwyn gwneud ymdrech i godi calon fy nhad.

"Be' ydi pris haddock y dyddia' yma, Wil?" gwaeddodd ar Wil Erbyn Hyn, a eisteddai ym mhen arall y caban.

"Mae peint yn dipyn rhatach, was," oedd yr ateb.

Chwarddodd pawb, ond edrych braidd yn ddryslyd arnom a wnâi fy nhad. Ni chlywsai ef mo'r stori.

"'Ddeudodd John mo stori'r haddock wrtha' chi, Robat Davies?" gofynnodd Robin.

"Naddo, wir, fachgan. Be' ydi hi?"

"O, mae'r hen Wil yn reit ffond o'r ddiod, fel y gwyddoch chi. Mi benderfynodd fynd draw i'r pentra un noson am dipyn o sbri, ond 'doedd o ddim yn siŵr faint o arian oedd gynno fo ar gyfar y Red Lion. Dyma ddechra' gwneud y sym i fyny hefo darn o sialc ar y wal tu allan i'r Barics. Siwgwr — hyn-a-hyn; te — hyn-a-hyn; bara — hyn-a-hyn; pres i fynd adra i'r wraig yn Sir Fôn — hyn-a-hyn; 'menyn, caws, cig moch, tatws, gwadnu'i 'sgidia', sebon — 'roedd o'n trio cofio am bopath, ac 'roedd 'na sym go fawr ar y wal cyn y diwadd. Dyma adio'r cwbwl at 'i gilydd a ffeindio bod gynno fo ryw bumswllt ar ôl o'i gyflog ar gyfar codi' i fys bach."

Cymerodd Robin swig hir o big ei debot cyn mynd ymlaen â'i stori.

"Wel, y noson honno — nos lau oedd hi — 'roedd o wedi meddwl prynu haddock i swpar a dŵad â hi'n ol hefo fo o'r pentra i'r Barics. Ac 'roedd yr haddock, wrth gwrs, i lawr yn y sym ar y wal. 'Dim ond pumswllt am sbri!' medda' Wil wrtho fo'i hun, a dyma fo'n dechra' poeri ar 'i fysedd i rwbio petha' allan o'r sym. 'Hy, mi fedra' i wneud heb wadnu fy 'sgidia' am dipyn eto,' medda' Wil wrth y wal, a dyma rwbio'r eitam honno allan. 'Pwys o gaws!' medda' fo wedyn. 'Gloddesta ydi peth fel'na. 'Does ar neb isio pwys o gaws mewn wsnos.' A dyma newid y pwys o gaws yn hannar pwys. O'r diwadd, 'roedd y bare minimum, chwedl Meic yr Undab, yn y sym ar y wal, ond 'doedd yr hen Wil ddim yn fodlon fod gynno fo ddigon ar gyfar 'i sbri. Dyma fo'n cymryd cam yn 'i ôl ac yn gwgu a chwyrnu ar y sym.' 'Adoc?' medda' fo wrtho'i hun, gan boeri ar 'i fysadd. ' Be' ddiawl mae isio 'adoc ar ddyn?'"

Yr oedd fy nhad wrth ei fodd yn y caban, yn gwrando ar yr ymgomio ac yn gwylio pob symudiad ar bob bwrdd. Chwarddodd fel plentyn wrth weld yr hen John Ifans yn codi, yn ôl ei arfer, i daro'r procar yn y tân i'w wneud yn wynias ar gyfer ei bibell.

Crwydrodd y dynion ymaith fesul dau a dau, ac yna cododd Ifan Jones.

"Wel," meddai, "mae'n rhaid imi 'i throi hi adra 'rŵan."

"Adra?" gofynnodd fy nhad yn syn.

" Ia, Meddwl mynd i gynhebrwng yr hen Richard Morris, Ceunant."

"O?"

Syllodd fy nhad i lawr ar y bwrdd, ac yna cododd ei gwpan i'w wefusau, er y gwyddai fod y diferyn o de a oedd ynddo yn oer erbyn hyn.

"'Faint ydi hi o'r gloch, John?" gofynnodd Ifan Môn imi.

"Mae hi'n tynnu at hannar awr wedi deuddag. Pryd mae'r cynhebrwng?"

"Am ddau. Rhaid imi gychwyn . . . Wel, da boch chi 'rŵan."

Yr oedd bron wrth y drws pan alwodd fy nhad arno.

"Ifan! "

" Ia, Robat?"

"Aros am funud. Yr ydw' i'n meddwl y do' i hefo chdi."

"I'r cynhebrwng?"

"Na, adra at y tân. 'Dydw' i ddim yn teimlo'n hannar da, wel'di. Mae arna' i ofn bod yr hen ddoctor 'na yn 'i le, fachgen."

"Wel, am wn i nad wyt ti'n gwneud yn gall, Robat, os nad wyt ti'n teimlo'n extra. Tyd, mi awn ni'n ara' deg."

Euthum hefo hwy ar hyd y bonc at wal y Neidr. Sefais yno am funud i'w gwylio 'n mynd i lawr y llwybr, a gwenais wrth ganfod Ifan Jones yn llusgo wrth ochr fy nhad, fel petai ef, ac nid ei gydymaith, a deimlai'n llegach. Gwyddwn yn fy nghalon mai dyma'r tro olaf y gwelid fy nhad yn y chwarel, a syllais dros y Neidr i gyfeiriad y ffordd y gwelswn F'ewythr Huw arni ar fy niwrnod cyntaf yn y gwaith. Do, aethai ugain mlynedd a mwy heibio er hynny, ond ni newidiasai'r blynyddoedd fawr ddim ar gadernid anferth y chwarel oddi tanaf. Rhoesant fwy o greithiau ar ei hwyneb, efallai, a dyfnhau'r archollion yn ei mynwes, ond arhosai hi o hyd mor ddigyffro a di-hid ag erioed. Trois yn ôl yn anniddig tua'r wal, gan gicio lwmp o garreg o'm blaen. Yr oedd Trefor Williams yn fy nisgwyl.

"Ond ydi'r hen Ifan Jones yn un da, fachgan?" meddai.

"Pam, Trefor?"

"'Roedd o'n casáu yr Hen Gyb, wel'di."

"Yr Hen Gyb? "

"Richard Morris sy'n cael 'i gladdu heddiw. A dyma fo â digon o wynab i ddweud 'i fod o'n mynd i'r cynhebrwng! Be' ddeudith o nesa', tybad?"

Pan gyrhaeddais adref y noson honno, aethai fy nhad i'w wely, ac ysgydwai fy mam ei phen yn drist.

"Prin yr oedd gynno fo ddigon o ynni i fynd i fyny i'r llofft pan ddaeth o adra, John. Be' ddwed y doctor pan glyw o?"

Darfu wedyn ddyheu fy nhad am ddychwelyd i'r chwarel. Tynnodd ffon, a fuasai gan F'ewythr Huw, i lawr oddi ar ei bach yn y lobi wrth ddrws y ffrynt, a bodlonodd ar ei chymorth hi i grwydro hyd y pentref at y Bont Lwyd neu at yr orsaf. Unwaith yn unig y mentrodd cyn belled â gwaelod y Neidr i'm cyfarfod i ac Ifan Môn o'r gwaith. Buan y gwelodd na allai gydgerdded â ni heb inni lusgo'n araf hyd y ffordd, a gwyddai fod arnom eisiau ein swperchwarel. I ben yr ystryd y deuai wedyn i'm cyfarfod, gan holi'n awchus am y bonc a'r twll a pha hwyl a oedd ar hwn-a-hwn. Yna, collais ef o ben yr ystryd.

"'Welaist ti mo dy dad ar y ffordd?" gofynnodd fy mam imi pan gyrhaeddais y tŷ un noson.

"Naddo, wir, ddim golwg ohono fo."

"I fyny'r pentra yr aeth o hefyd. 'Roeddwn i'n meddwl 'i fod o'n mynd i'th gwarfod di."

'Fallai 'i fod o wedi troi i mewn i Siop Preis ne' rywla."

'Fallai, wir, John."

Dychwelodd cyn bo hir, yn bur lluddedig, gan ddweud iddo fynd i lawr at y llyn am dro. Ond yr oedd rhyw olwg go euog arno, ac ni wyddai fy mam na minnau paham — nes i Ifan Jones daflu goleuni ar y pwnc ymhen rhai dyddiau.

Yr oeddym newydd adael y Neidr ar ein ffordd adref un gyda'r nos pan droes Ifan Môn ataf.

"John."

" Ia, Ifan Jones?"

"Paid â throi dy ben. Edrych di'n syth o'th flaen."

"Reit. Ond pam?"

"'Wyddost ti pwy sy'n cuddio yn y coed 'na wrth yr afon?"

"Na wn i. Pwy?"

"Dy dad, fachgan. Na, paid â throi dy ben."

"Be' mae o'n wneud yn y coed 'na, tybad?"

"Ein gwylio ni a'r dynion eraill yn dŵad adra o'r gwaith. Yn yr hen chwaral 'na y mae 'i galon o o hyd, wel'di."

"Ond i be' mae o isio mynd i guddio? Pam na fasa' fo'n eistadd ar y clawdd wrth ochor y ffordd i'n haros ni?"

"Cywilydd, wel'di."

"Cywilydd? Am be' neno'r Tad?"

"Am 'i fod o'n wan ac yn methu mynd at 'i waith."

"Ond 'does dim rhaid i neb fod arno gywilydd o hynny, Ifan Jones."

"'Mi fyddi ditha' yr un fath pan fethi di fynd i'r chwaral, John bach, 'gei di weld. 'Does neb yn licio cael 'i guro, fachgan. Yn enwedig chwarelwr cydwybodol fel dy dad."

"Ond 'does gynno'fo ddim help 'i fod o'n methu."

"Nac oes, ond mae dyn ar 'i ffon mor swil â hogyn yn gwisgo'i drowsus llaes cynta'. Yn fwy swil o lawar. A pheth arall, mae o'n cuddio rhag ein cadw ni ar y ffordd, wsti. Mae o'n gwybod ein bod ni bron â llwgu."

Yr oeddwn newydd orffen fy swper-chwarel pan ddaeth fy nhad i'r tŷ.

"Lle buost ti, Robat? "gofynnodd fy mam.

"O, i fyny'r pentra, " meddai yntau, "ac mi alwais yn Siop Preis am funud." Tybiwn y brysiai tros ei eiriau, a gafaelodd yn "Y Genedl", gan chwilio'n eiddgar am ryw newydd yn y papur. Ond ni sylwodd fy mam fod rhyw euogrwydd yn ei wedd. Yn fuan wedyn, pan oeddwn ar ganol fy swper-chwarel, y soniodd am ei arfau.

"John," meddai'n sydyn.

" Ia, 'nhad?"

"'Ydi f'arfau i yn saff gen' ti?"

"Mae nhw yn y wal hefo'i gilydd, 'nhad — i gyd ond un."

"I gyd ond un?"

"Y cŷn manollt. 'Wn i ddim yn y byd be' sy wedi digwydd i hwnnw. Mi faswn i'n taeru 'i fod o yno hefo'r lleill wythnos yn ôl, ond pan ddigwyddis i edrach ar yr arfau ddoe, 'doedd o ddim yno. Mi fûm i'n chwilio pob man amdano fo, ac yn holi hwn a'r llall yn y bonc, ond 'wn i ddim ar y ddaear ymh'le y mae o."

"O, paid â phoeni, John bach. Mi ddaw i'r golwg eto, wel'di."

Gwyddwn fod colli'r cŷn bach fel cancr yn ei feddwl drwy'r gyda'r nos, er y gwnâi ei orau i ymddangos yn llawen.

Arhosodd wrth ddrws y gegin pan droai i'w wely.

"John."

" Ia, 'nhad?"

"Mae arna' i eisio i ti ac Ifan Môn ddŵad â'r arfau adra 'fory. Mi fyddan' yn fwy saff yn y cwt, wel'di."

"Ond . . ."

"Mi fydda'n biti iddyn' nhw fynd ar goll. Tyd di ac Ifan â nhw, John bach."

"O'r gora', 'nhad."

Yn y cwt yn y cefn y bu'r arfau byth er hynny. Bu fy nhad farw ymhen tua blwyddyn wedyn, a soniodd llawer un wrth fy mam yr hoffai brynu'r arfau. Ond ni fynnai hi glywed am eu gwerthu, ac nid ymyrrais i ddim. Gwastraff, efallai, fu eu gadael yn segur fel hyn yng nghongl y cwt. Ond atolwg, beth yw gwastraff?

Wel, fe ddaw Dafydd Owen yma bore yfory i nôl yr arfau. Y mae'n well gennyf ei weld ef yn eu cael na neb arall, am a wn i. Mi a'u rhof hwy iddo — fel tâl bychan am ei holl garedigrwydd ef i'm tad ac i'm mam.


—————————————



Nodiadau[golygu]