Pererindod Heddwch/Y Ffydd a Ffeithiau Rhyfel
| ← Rhagair | Pererindod Heddwch gan George Maitland Lloyd Davies |
Taith yr Anialwch |
PENNOD I
Y FFYDD A FFEITHIAU RHYFEL
Cloffi rhwng dan feddwl. Crefydd a Chasineb. Y Farn Gyhoeddus. Rhyfeloedd Eraill. Cyfiawnhad Rhyfel. Cyfrifoldeb am y Rhyfel Diwethaf. Llygriad y Ffynhonnau. Y Gweddill Heddychol. Costa: Rhyfel. Y Ffeithiau Celyd. Costau Arfogaethau. Costau Dynol. Costau Moesol.
MEWN trafodaeth yng Nghymdeithasfa'r Methodistiaid Calfinaidd ym Mryncrug, yn Ebrill 1942, ar berthynas yr Eglwys a Rhyfel tynnwyd min cyfeiriad cyn-Gomisiwn y Sasiwn at ryfel, fel moddion "hanfodol ddrwg a chroes i ysbryd a dysgeidiaeth Crist." Yn y gwelliant a basiwyd gan y Sasiwn, cyfeiriwyd at ryfel fel canlyniad i achosion arbennig—megis rhaib a rhwysg a balchder a chenfigen cenedl, oedd hefyd yn gweithio ym mywyd beunyddiol eu haelodau, mewn awydd bod ar y blaen, cael mwy nag eraill, a dial. Daliai'r Prifathro Phillips fod y gwelliant yn gweddu i bechaduriaid yn llawer gwell na'r datganiad gwreiddiol. Yn natganiadau blaenorol y Gymdeithasfa—yn y Rhos yn 1923 ac yn Pendleton yn 1938, penderfynwyd:
"Ein bod' fel Cymdeithasfa unwaith eto yn datgan yn bendant ein hargyhoeddiad dwfn fod rhyfel yn groes i ysbryd a dysgeidiaeth Crist ac yn ymrwymo i barhau i oleuo ein haelodau gyda golwg ar hyn, a'n bod yn penderfynu y bydd inni fel Cymdeithasfa wrthwynebu rhyfel ym mhob ryw fodd ac yn galw ar ein Henaduriaethau, ein heglwysi a'n haelodau i benderfynu'n gyffelyb."
Yn Pendleton yn 1928 ychwanegwyd y gair "pob" o flaen y gair "rhyfel" a phasiwyd hyn trwy fwyafrif.
Felly ni thorrwyd rhyfel yn y bôn gan y Gymdeithasfa ddiwethaf, fel moddion cymwys i sicrhau cyfiawnder, ond yn ei ganghennau arbennig a dyfo'n wyllt megis o gymhellion ac amcanion gau. Yn wir, datganwyd seicoleg achosion a moddion rhyfeloedd yn eithaf eglur gan yr Apostol Iago:
"O ba le y daw rhyfeloedd ac ymladdau yn eich plith chwi? Onid oddi with hyn, sef eich melys-chwantau y rhai sydd yn rhyfela yn eich aelodau . . . canys lle mae cenfigen ac ymryson, yno y mae terfysg a phob gweithred ddrwg. Eithr y doethineb sydd oddi uchod yn gyntaf pur ydyw, wedi hynny heddychlawn, hawdd ei thrin, llawn trugaredd a ffrwythau da, di-duedd a diragrith; a ffrwyth cyfiawnder a heuir mewn heddwch gan y rhai sydd yn gwneuthur heddwch."
Am droseddau eraill—megis meddwdod, godineb a llofruddiaeth y mae'r Eglwys yn eithaf pendant yn ei chondemniad, nid o'r achosion yn unig ond o'r effeithiau hefyd. Ac y mae'r un Apostol yn rhybuddio rhag y duedd oesol sydd ynom i gondemnio rhai troseddau o gyfraith Crist ar draul bychanu eraill:
"Compounding for the sins we are inclined to
By damning those we have no mind to."
Gofynna'r Hen Gorff, er enghraifft, adduned o lwyrymwrthodiad â gwin gan weinidogion a swyddogion; ac y mae Eglwys Loegr yn llwyr-wahardd ysgar-briodas. "Eithr os derbyn wyneb yr ydych, yr ydych yn gwneuthur pechod ac yn cael eich argyhoeddi gan y gyfraith megis troseddwyr. Canys y neb a ddywedodd 'Na odineba' a ddywedodd hefyd 'Na ladd'."
Felly gan fod Cymdeithasfaoedd gynt wedi ymrwymo "i barhau i oleuo ein haelodau a gwrthwynebu rhyfel (boed achos neu effaith) ym mhob ryw fodd, ac yn galw ar Henaduriaethau eglwysi ac aelodau wneuthur yn gyffelyb," priodol yw chwilio'n ddwys ym mhob Sasiwn a seiat i achosion, moddion a dibenion y mawrddrwg hwn, nid yn unig er mwyn ein hachub ein hunain, ond er mwyn achub y byd a'n brodyr o'u pechod a'u poen. Nid digon gadael drwg a da moddion rhyfel yn gwestiwn pen-agored i'r ieuainc, ac weithiau benderfynu "gwrthwynebu pob ffurf ar ryfel," a phryd arall hyrwyddo Ymgyrch Arfau, ac anfon y bechgyn drwy dân Moloch y rhyfel. Ymgais yw'r tudalennau a ganlyn i gasglu rhai o'r ffeithiau pwysicaf ynglŷn â moddion a chanIyniadau y rhyfel olaf, ac achosion y rhyfel presennol er mwyn "goleuo" crefyddwyr Cymreig. Dyfynnwyd yn helaeth o dystiolaeth gwladweinwyr a chadlywyddion enwog, yn hytrach na chrefyddwyr ac athronwyr, fel o enau dau neu dri o dystion cymwys y cadarnheir pob gair am natur a hanes eu maes eu hunain.
CREFYDD A CHASINEB
Yn Synod ddiwethaf Caergaint eglurodd yr Archesgob anhawster a chyfrifoldeb yr Eglwys i gadw cytbwysedd; ar y naill law, i gefnogi a chryfhau ffyddlondeb y bobi i ymladd hyd fuddugoliaeth, ac ar y llall, i'w gwaredu rhag ildio i nwydau rhyfel ac anghymwyso'r genedl i ddefnyddio'r fuddugoliaeth er clod Duw, a chael eu hysgaru oddi wrth ei amcan cariadus. Pasiwyd gan y Synod wrthdystiad cryf yn erbyn y casineb a'r dialgarwch a ymddangosai yn y wasg (22 Mai 1942).
Yr un diwrnod, yn Nhŷ'r Arglwyddi, ceisiwyd gan Arglwydd Vansittart gyfiawnhau Cytundeb Heddwch Fersai a'r dial ar bobl yr Almaen; atebwyd ef gan Arglwydd Cranborne, ar ran y Llywodraeth, ei fod yn cytuno â'r Arglwydd Vansittart fod Cytundeb Fersai wedi trin yr Almaen yn ysgafn, a bod cyfiawnder i'w weinyddu ar yr euog yn ôl telerau Siarter Iwerydd. Golyga hyn oll angen gwyliadwriaeth disgyblion Crist a abertha y plant i amddiffyn gwlad a chrefydd ym mrwydr y Llywodraeth, rhag bod moddion ac amcanion llywodraethau yn bradychu amodau sylfaenol y Ffydd. Gair penagored iawn yw y gair "cyfiawnder." Cwynai Wordsworth, tros ganrif yn ôl: "Claf yw daer a nef pan sonia gwlad a theyrnas am gyfiawnder."
Y FARN GYHOEDDUS
Wrth gymell arfau Cesar, a chyfiawnder Cesar, yr ydym yn apelio at Gesar; ac at Gesar y mae'n rhaid myned am hanes gwleidyddol ac achosion y rhyfel presennol, neu ynteu syrthio yn ôl ar rywbeth mwy peryglus nag anffaeledigrwydd Pab, sef anffaeledigrwydd Llywodraeth y dydd, a'r peth oriog hwnnw a elwir y "farn gyhoeddus."
Pawb yn y clyw yn byw a bod
Ar rywbeth ddwedo'r Papur.
Sylfaen y farn gyhoeddus a'r wybodaeth boblogaidd am achosion y rhyfel a chyfiawnder y gwledydd yw'r wasg ddyddiol a barn arweinwyr y pleidiau: ac yn nydd llifogydd. rhyfel, cymysglyd iawn yw lliw y dyfroedd hyn. Yn ôl un Prif Weinidog, gwendid ein gweriniaeth yw "ei barn fyr olwg a ffurfir yn frysiog ac a fynegir yn rymus heb sail ddigonol o fyfyrdod neu wybodaeth" (Iarll Baldwin, 4 Tachwedd 1939). Yn ôl Prif Weinidog arall, y mae achosion cuddiedig ac amcanion dwylo dynion tu cefn i'r "farn gyhoeddus":
"Ffurfir a datgenir y farn gyhoeddus gan beirianwaith. Gwna newyddiaduron beth wmbredd o waith meddwl y gŵr a'r wraig gyffredin. Porthant hwy a'r fath ffrwd barhaol o opiniynau safonol, a llif o newyddion a theimladau, fel nad oes nac angen nac amser ganddynt am fyfyrdod personol. Y mae hyn oll yn rhan o broses addysgol anferth. Ond addysg yw sydd yn myned i mewn trwy un glust ac allan drwy'r llall. Y mae yn gyffredinol a hefyd yn arwynebol. Cynhyrcha nifer anferth o ddinasyddion safonedig, wedi eu gwisgo âg opiniynnau, rhagfarnau a theimladau a berthyn i'w dosbarth neu i'w plaid.... Nid yw'r duedd hon at ddylanwadu ar y dorf a mygu'r opiniwn unigol yn amlycach yn un maes o weithrediadau dynol nac ym maes rhyfel. Yn yr Armagedon yr aethom drwyddi yn ddiweddar gwelwyd difodiant llwyr ar arweiniad personol. Y rhyfel mwyaf a'r gwaethaf ydoedd, y mwyaf dinistriol, ac mewn llawer modd y mwyaf didrugaredd."
Nid yw meddiant y papurau gan arglwyddi'r Wasg bellach yn ddirgelwch. Cyhoeddwyd gan Arglwydd Camrose yn 1939 hanes perchenogaeth Gwasg Llundain. Ef ei hun a reola'r Daily Telegraph. Prynwyd meddiant y Times gan Major Astor oddi ar deulu Arglwydd Northcliffe. Arglwydd Beaverbrook yw perchennog y Daily Express a'r Evening Standard. Arglwydd Southwood yw llywydd cwmni y Daily Herald. Arglwydd Rothermere ydoedd perchennog y Daily Mail, yr Evening News a'r Sunday Despatch. Arglwydd Kemsley yw cadeirydd yr Allied Newspapers sydd yn llywodraethu un papur dyddiol a thri phapur Sul. Diwedda pamffledyn Arglwydd Camrose gyda'r geiriau:
"Yn y dyddiau hyn y mae yn dda i'r cyhoedd gael gwybod eiddo pwy yw'r golygiadau a ddatgenir gan y gwahanol bapurau."
Bechgyn cyffredin, gynt o Ferthyr Tydfil, oedd dau o'r arglwyddi hyn, gyda dawn prynu a gwerthu. Bellach â eu barn a'u rhagfarn ledled y deyrnas bob dydd, tra mae'r eglwysi a'u holl weinidogion yn methu cyrraedd ond y ddegfed ran o'r cyhoedd, unwaith mewn wythnos, i draethu Gair a barn Arglwydd yr holl ddaear. Yn wyneb rhybudd Mr. Churchill a datguddiad Arglwydd Camrose, buddiol yw ystyried yn ddwys wreiddiau'r "farn gyhoeddus" rhag i bropaganda gwlad a phlaid lygru barn, a gras, a gwirionedd Crist. Anhraethol bwysig, yn llifeiriant y farn gyhoeddus, yw cofio rhybudd Crist: "Paham na fernwch chwi, ie ohonoch eich hunain, y pethau sydd gyfiawn?"
RHYFELOEDD ERAILL
Y ffaith gyntaf i'w chofio yw nad Hitler na'r Almaen yw achos pob drwg a rhyfel. Yn y rhyfel olaf onid oedd y Twrc yn elyn, a Siapan a'r Eidal mewn cynghrair â ni. Ddwy flynedd yn ôl onid Ffrainc oedd i'w hymrwymo â ni mewn cyfamod tragwyddol? Flwyddyn yn ôl y troisom o elyniaeth i gyfeillgarwch â Rwsia. Cyn y rhyfel olaf yr oeddym ddwywaith ar fin rhyfel â Rwsia ac unwaith ar fin rhyfel â'r America. Ac onid oedd gelyniaeth chwerw ac ymbleidiaeth ffyrnig yn y wlad hon cyn ac wedi'r rhyfel olaf? Yn Lloegr trefnwyd "cload-allan" o'r holl weithwyr adeiladu drwy'r Deyrnas i ddod mewn grym yn Awst 1914. Yn Iwerddon yr oedd miloedd o Babyddion y De a Phrotestaniaid y Gogledd mewn cyflawn arfogaeth i ryfel cartref. Yng Nghymru ym mhob tref a phentref yr oedd capel ac eglwys yng ngyddfau ei gilydd, ac yn hawlio neu yn rhwystro gorfodaeth y Ddeddf ar Fater Datgysylltiad a Dadwaddoliad. Meithrinfa i ysbryd rhyfel oedd y rhyfeloedd cartrefol hyn, yn ôl adroddiad Comisiwn Syr Lleufer Thomas yn 1917 am achosion cynnen yn y De.
Yn wir, yn ôl rhai o gynrychiolwyr pwysicaf Prydain yng Nghynghrair y Cenhedloedd, megis Syr Eric Drummond, yr Ysgrifennydd Cyffredinol, a Mrs. H. M. Swanwick, cynrychiolydd y Llywodraeth yn 1924 a 1929 yn Genefa, o nwyd a rhagfarn ac anwybodaeth y dorf anwadal a'u harweinwyr oedd yn chwarae ar eu hatgasedd y cododd llawer o anawsterau y Cynghrair!
"Yr anhawster yw, i'r bobl gael gwybod pris echryslawn y fuddugoliaeth. Y mae rhyfel yn digalonni rheswm ac yn calonogi casineb, ofn a rhaib, yn enwedig ym mysg llywodraethwyr a fentrodd eu cwbl ar fuddugoliaeth, ac ymhlith ysgrifenwyr a siaradwyr a wnaeth, trwy eu geiriau, y ffordd yn ôl i edifeirwch yn galed. Fe'm hargyhoeddwyd fod chwant rhyfel yn un o'r rhai cryfaf a mwyaf cymhleth o'n chwantau. Fe welwyd hynny yn agos yng ngweithredoedd ffiaidd y Black and Tans yn yr Iwerddon, ac yn Ne Affrica o bell, pan losgwyd ffermydd, ie a dodrefn a Beiblau y Boeriaid gan ein milwyr nwydwyllt, a llawysgrifau pwysig yr enwog Olive Schreiner. Chwant arglwyddiaethu yw, a chasineb at arglwyddiaeth eraill arnom ninnau, ynghyd â chwantau cenfigen ac eiddigedd. Y mae pob gwladwriaeth yn canmol ysbryd yr haid gartref ac yn ei ffieiddio draw. Mwynheir megis rhinwedd rhyw 'ddicter cyfiawn' a'r ymorchestu a'r canmoliaeth o wrhydri, a chwaraeir ar ofnau'r dorf nes iddynt flino neu ymwylltio. Ac yn y cwbl y mae'r Wasg yn ymdrybaeddu ac yn ymgyfoethogi. Ofer yw ceisio heddwch wrth uno'r Pwerau ynghyd, a gadael y nwydau hyn heb eu cyffwrdd, nes cael eu deffro i ryfel newydd dan enw newydd."
CYFIAWNHAD RHYFEL
Cadarnheir dadansoddiad cynrychiolwyr Prydain gan gyffes agored un o gadfridogion yr Almaen, a gyhoeddwyd ledled y wlad hon yn y rhyfel diwethaf. Dyma ciriau'r Cadfridog von Bernhardí:
"Sylfaenir moesoldeb Cristnogol yn wir ar gyfraith cariad. 'Car dy Dduw uwchlaw popeth a'th gymydog fel ti dy hun. Ni all y gyfraith hon hawlio awdurdod ym mherthynas gwlad a gwlad oherwydd y buasai hynny'n arwain i wrthdrawiad dyletswyddau. Buasai unrhyw gariad at wlad arall fel y cyfryw yn golygu diffyg cariad at ei gyd-wladwyr ei hun. Buasai'r fath gynllun o wleidyddiaeth yn sicr o gamarwain dynion. Personol a chymdeithasol yw moeseg Cristnogaeth, ac ni all yn ei natur fod yn wleidyddol. Y mae'r dyhead am ddileu rhyfel yn hollol groes i'r deddfau mawr cyffredinol sydd yn rheoli bywyd oll. Angen bywydegol o'r pwys mwyaf yw rhyfel."
Diddorol yw cymharu geiriau diweddaraf Hitler i genedl yr Almaen:
"Ymgyrch i benderfynu parhad ein bodolaeth neu ynteu distryw ein pobl yw'r ymgyrch a orfodwyd arnom gan yr un gelynion ag yn 1914. Barnwr cyfiawn yw Duw; ond ein tasg ni yw gwneuthur ein dyletswydd modd y gallon ymddangos yn deilwng ger Ei fron yn ôl Ei ddeddfau o'r ymgyrch am fodolaeth."
A rhag ein bod yn diolch i Dduw nad oeddym fel yr Almaenwr hwn, cymharwn gyffes ffydd crefyddwr a chadfridog enwog arall, sef y Prif Gadfridog Arglwydd Roberts:
"Gallwn ofidio fod yr hyn a clwir yn rym bwystfilaidd yn brif anghenraid i lwyddiant masnachol. Ond felly y bu erioed, felly y mae, ac felly y bydd yn wastad. Cofiwch na chynhyrfir cenhedloedd yn unig gan gymhellion a welir, ond gan bwerau dall ac elfennol, economaidd, cymdeithasol a chnawdol; ymleddir yn wastad ymgyrch guddiedig, a thywyll yw'r gwreiddiau. Cadw pethau fel y maent—hyn a ddylai fod ein dymuniad cyntaf, unig ac olaf yn Ewrop. Nid oes angen lledaenu ein Hymerodraeth; y mae'n ddigon anferth fel y mae. Dymunwn fyw mewn heddwch a chariad â phob cenedl, ac yn llawen ceisio heddwch a'i ddilyn. Ond yr unig ffordd i sicrhau heddwch yw paratoi am ryfel."
"Tery yr Almaen pan dery awr yr Almaen ac y mae'n bolisi rhagorol. Y mae yn bolisi, neu fe ddylasai fod, i bob cenedl a fyn chwarae rhan fawr mewn hanes. Pa fodd y sylfaenwyd Ymerodraeth Prydain? Rhyfel a sylfaenodd yr Ymerodraeth hon—rhyfel a buddugoliaeth. Pan gymhellwn yr Almaen—ninnau sy'n feistri trwy ryfel ar drydedd ran o'r byd—i ddiarfogi, i leihau ei llynges neu ei byddin, y mae'r Almaen yn naturiol yn gwrthod, ac yn cyfeirio, nid heb gyfiawnder, at y ffordd y dringodd Lloegr, â chleddyf yn ei llaw, i'w huchelder, ac yn datgan yn agored, neu dan len iaith diplomyddiaeth, mai ar hyd y ffordd honno y bwriada'r Almaen esgyn hefyd. Pwy ohonom sydd yn gwybod am orffennol ein cenedl a phob cenedl a barodd ddisgleirdeb i'w henw yn hanes dynion a all ystyried datganiad un o'u rhai mwyaf, flwyddyn a hanner yn ôl, neu y Cadfridog Bernhardi dri mis yn ôl, gydag unrhyw deimladau ond parch."
CYFRIFOLDEB AM Y RHYFEL DIWETHAF
Heb fyned ymhellach o safbwynt dynion mor amlwg ac enwog i olrhain hanes cynlluniau'r polisi a broffeswyd ganddynt, gellir enwi ymysg achosion y rhyfel y cytundeb cyfrinachol â Ffrainc i adael rhyddid i ni lywodraethu'r Aifft am bris rhyddid i Ffrainc feddiannu Morocco. Tynnwyd ni at fin rhyfel yn 1912 gan ddatguddiad y cynllwynio hyn (gweler Ten Years Secret Diplomacy, E. D. Morel); hefyd fod ein gwlad wedi ymrwymo wrth Ffrainc trwy ddealltwriaeth ddirgel na wyddai ond tri o'r Cabinet amdano yn nechrau 1914 (gweler Hanes Bywyd y Cadfridog French ac Arglwydd Loreburn). Ond digon efallai i'r amcan presennol fydd cyffes dau o Brif Weinidogion y buddugoliaethwyr eu hunain:
"Po fwyaf y bydd i ddyn archwilio mewn tawelwch ddigwyddiadau Gorffennaf 1914 mwyaf yr argreffir ar ei feddwl enciliad y llywodraethwyr mewn enw o'r Ymerodraethau ymosodol fel y nesaent at y dibyn, a hefyd y gyrru didrugaredd o'r peiriant milwrol tu ceín i'r delwau dychrynedig hyn. Llithrasant i ryfel, neu, yn hytrach, stagro a baglu a wnaethant, efallai trwy ffolineb, ac fe fuasai trafodaeth, yn ddiamau gennyf, wedi ei rwystro."
"Gorfodir fi, gan ymchwil onest a thrwyadl o'r holl ysgrifau diplomyddol a'r holl gytundebau a'r perthynasau cyn y rhyfel, i ddatgan yn ddifrifol na orffwys cyfrifoldeb am y rhyfel ar un genedl yn unig o'r gwledydd gorchfygedig. Pan oedd ein gwledydd yn yr ymladdfa â gelyn peryglus, ein dyletswydd ydoedd cadw morale ein pobl i fyny, a lliwio ein gwrthwynebwyr yn y lliwiau tywyllaf, gan osod ar eu hysgwyddau yr holl fai a'r cyfrifoldeb."
LLYGRIAD Y FFYNHONNAU
Cyfeiriwyd eisoes, a chyfeirir eto, at ddylanwad ofnadwy y Wasg. Penodwyd Arglwydd Northcliffe yn Gyfarwyddwr Propaganda yng ngwledydd y gelynion. Crewyd a chyhoeddwyd yn y Wasg gartref hanesion mwyaf gwrthun am erchyllterau ac anfadweithiau'r gelynion a oedd yn hollol gelwyddog, a chelwyd pob hanes am weithredoedd trugarog. O'r holl hanesion erchyll am anfadwaith llynges danfor yr Almaen yn tanio ar forwyr diamddiffyn mewn cychod, tystiodd yr Is-lyngesydd Americanaidd Sims fod y rhan fwyaf yn hollol gelwyddog, ac na wyddai ef ond am un achos o'r fath. Gwelir hanes cywilyddus y propaganda bwriadol hwn, er mwyn codi dychryn a dicter a chynhyrfu dial, yn llyfr yr Arglwydd Ponsonby, Falsehood in Wartime. Cyrhaeddodd yr enllib cyson a'r nwyd dialgar i bob cylch ac i bob gwlad, heb eithrio'r eglwysi Cristnogol. Cyhoeddwyd yn Ffrainc wedi'r rhyfel lyfr pwysig gyda'r teitl trawiadol "Brad y Clerigwyr i ffieiddio y rhai, yn glerigwyr, meddylwyr ac athronwyr a cheidwaid y ffydd, oedd yn cael tâl a pharch a bywoliaeth am gadw'r gwirionedd cyffredinol a chatholig, ond eto a oedd yn barod i wyro barn i ateb gofynion nwydau plaid a chenedl. Dyma dystiolaeth y gŵr Catholig enwog a'r gohebydd milwrol a welodd feysydd-gwaed y rhyfeloedd ar hyd y rhyfel:
"Credaf fod clerigwyr pob cenedl, oddigerth ychydig o'r rhai gwrol a chysegredig, wedi darostwng eu ffydd, sydd yn Efengyl o gariad, i ffiniau cenedl. Yr oeddynt yn wladgarwyr cyn eu bod yn offeiriaid, ac yr oedd eu gwladgarwch weithiau mor gyfyng, cul a gwaedlyd, ag eiddo'r bobl oedd yn edrych atynt am wirionedd a goleuni. Yr oeddynt yn aml yn fwy mileinig cyfyng a dialgar, na'r milwyr a ymladdodd. Erbyn hyn, fe wyddom fod y milwyr o'r Almaen ac Awstria, o Ffrainc, o'r Eidal a Phrydain, yn glaf o weled y lladd diddiwedd ymhell cyn diwedd y rhyfel, ac y buasent yn fodlon ar heddwch llawer tecach na'r hyn a fu, pe cymerid pleidlais yn y ffosydd. Ond yr oedd Archesgob Caergaint ac Esgob Cologne a'r clerigwyr a lefarodd o lawer pulpud mewn llawer cenedl o dan Groes Crist yn parhau i brocio tân casineb ac yn cymell y byddinoedd i ddal ymlaen i ymladd dros 'achos cyfiawnder,' 'amddiffyniad eu gwlad neu gyfiawnder Cristnogol' hyd yr eithaf chwerw. Gofid yw ysgrifennu'r fath eiriau, ond gan fy mod yn ysgrifennu'r llyfr hwn yn enw'r gwir, costied a gostio, gadawaf iddynt sefyll."
GWEDDILL HEDDYCHOL YR EGLWYS
Ymysg yr ychydig y cyfeiriwyd atynt gan Syr Philip Gibbs a geisiodd gadw'n eglur dystiolaeth y proffwydi a'r Efengyl trwy gwrs y rhyfel yr oedd y Prifathro John Skinner, gŵr enwog fel ysgolhaig a diwinydd. Pan holwyd yng Nghymdeithasfa Eglwys Bresbyteraidd Lloegr paham yr oedd cynifer o efrydwyr Coleg Westminster, Caergrawnt, yn Heddychwyr cododd yr hen wron i egluro:
"Dywed rhai ohonoch mai bai John Skinner yw; dywed eraill mai bai John Oman yw, ond credaf eich bod yn gwybod yn eich calonnau mai bai Iesu Grist ydyw."
Tystiolaethodd ei olynydd, y Prifathro John Owen, mai'r eglurhad a gafodd gan wŷr ieuainc talentog a disglair a rwystrwyd gan y rhyfel rhag myned i weinidogaeth yr Eglwys ydoedd a ganlyn:
"Eu bod wedi colli eu ffydd yn yr Eglwys fel cynrychiolydd y math ar ffydd y daethant i'w meddiannu fel moddion i ennill unrhyw fuddugoliaeth wrol ac ysbrydol. Gallesid cyfleu eu hagwedd tuag at ryfel a'r eglwysi gan gwestiwn swyddog yn y fyddin oedd yn aelod o Eglwys Loegr, 'Beth a wnaeth yr Eglwysi i rwystro'r rhyfel? Beth a wnaethant i ddiogelu ein delfrydau ynddo? Beth a wnaethant i sicrhau heddwch wedi'r rhyfel?"
Gellid dangos ing a siom y milwyr drwy adrodd geiriau a llythyrau llawer un ohonynt. Dyma lythyr a ysgrifennwyd gan filwr ieuanc o Gymro, mab y Parch. David Lloyd Jones, Llandinam, cyn iddo gael ei ladd gan y Twrciaid ym mrwydr Bae Suvla, Awst 1915:
"Y mae cri heddiw am ddynion ac am arfau. Oni ddaw rhywun ymlaen i geisio gyda'r un ynni am lanhad o fywyd ysbrydol y genedl a am dorri ymaith yn llwyr â llwybrau a'n harweiniodd at y fath drychineb ofnadwy? Onid oes angen angerddol arnom am ddychwelyd at egwyddorion cyntaf ein ffydd, heb eu newid i foddhâu dadwrdd gwasg anffyddiol Hiraetha dyn am gael edrych at yr Eglwys am arweiniad ond y mae hyd yn oed yr Eglwys wedi ymrannu yn ei hagwedd at yr ymryson presennol A gred unrhyw Gristion gonest y bydd i broblemau bywyd gael eu penderfynu gan nerth arfau? Nid trwy lu ac nid trwy nerth ond trwy fy Ysbryd, medd Arglwydd y lluoedd.' Er mwyn tosturi cedwch un golau clir yn ddisglair yn y nos ofnadwy hon. Yn sicr, saif Crist, fel erioed, yn golofn dragwyddol o heddwch ac o ewyllys da tuag at ddynion."
COSTAU RHYFEL
Cyfiawnheir pob rhyfel yn y dechrau gan ei ddibenion uchel, nes dyfod y pris ofnadwy, y moddion erchyll, a'r gwreiddiau cuddiedig i'r golwg. Ond nid ym merw'r drin, nac yn y papurau dyddiol, y gwelir yr hanes yn deg, ond wedi'r methiant, ac yn wyneb y dioddefaint a phan fyddo casineb yn dechrau cilio, a rheswm yn codi ei ben, a thosturi yn colli ei dagrau. Dyma gri angerddol milwr a bardd Cymreig yn y rhyfel olaf:
Mae son drwy'r papurau bellach "Daeth buddugoliaeth a hedd" Hwy'n siarad am fuddugoliaeth, a minnau yn siarad am fedd. A welsant hwy bris yr ennill? A welsant yr aberth drud? A welsant y lloer a gusana'r gwefusau oerion, mud? A welsant y clefyd creulawn? A welsant newyn y dref? A welsant fwg cartrefi llosg yn esgyn at orsedd nef? A welsant y breuddwyd am Gymru, cymoedd a llynnoedd glas? A'r deffro yng nghanol distryw o safn y magnelau cras? A welsant wallgofrwydd y clwyfog a gwymp ym merw'r drin? A welsant grychau casineb yn rhewi'n ddu ar ei fin? A welsant y gruddiau gwelwon a fathrwyd dan gammau'r meirch? A welsant y bedd di-enw? A welsant y cyrff di-eirch? Fe gawsom y fuddugoliaeth, ond dwedwch wrth Brydain y pris; Dywedwch o flwyddyn i flwyddyn, dywedwch o fis i fis: Dywedwch o'r wasg ac o'r pulpud; dywedwch yn ysgol y plant, Dywedwch ym mwthyn y bryniau, dywedwch ym mhlastai y pant.
Y FFEITHIAU CELYD
Cyhoeddwyd astudiaeth fanwl o achosion a chostau a chanlyniadau'r rhyfel gan yr Americanwr enwog Kirkby Page, dan nawdd Cyngor Eglwysi'r America, gyda rhagair gan y Dr. Fosdick. O'r llyfr hwnnw fe ddyfynnir y ffeithiau a ganlyn:
COSTAU ARFOGAETHAU Y RHYFEL
Gwariwyd yn y deuddeng mlynedd cyn y rhyfel diwethaf ar arfogaethau:
| Gan yr Almaen, Awstria a'r Eidal | . . . | 1,383,000,000p. |
| Gan Rwsia, Ffrainc a Phrydain | . . . | 2,360,000,000p. |
heb gyfrif costau rhyfel De Affrica, sef 178,000,0cop. At hyn rhaid cyfrif costau y rhyfel a ymladdwyd rhwng 1914 a 1918 mewn arian a gwerth bywydau ac eiddo, sef 67,589,000,000p.
Y COSTAU DYNOL
| Lladdwyd milwyr | . . . | 10,000,000 |
| Tybiwyd eu lladd | . . . | 3,000,000 |
| Dinasyddion meirw | . . . | 13,000,000 |
| Clwyfwyd | . . . | 20,000,000 |
| Carcharorion | . . . | 3,000,000 |
| Amddifaid | . . . | 9,000,000 |
| Gweddwon | . . . | 5,000,000 |
| Ffoaduriaid | . . . | 10,000,000 |
Nid rhyfedd i'r Dr. Fosdick yn ei Ragair i'r llyfr gyffesu:
"Ond gwelaf hyn yn glir, mai rhyfel yw'r pechod cymdeithasol mwyaf, a'r mwyaf dinistriol, sydd yn gorthrymu'r ddynoliaeth heddiw, ei fod yn llwyr ac yn anfeddyginiaethol anghristionogol, bod y drefn filwrol yn golygu'r cwbl nad olygai'r lesu, ac yn golygu dim o'r hyn olygodd Ef; ei fod yn wadiad mwy haerllug o bob athrawiaeth Gristnogol o Dduw ac o ddyn nag eiddo holl atheisiaid y ddaear. Gwelaf nad yw'r cwerylon rhwng ffwndamentalwyr a modernwyr, uchel-eglwyswyr ac isel-eglwyswyr ond yn degymu'r mintys a'r cwmin, oni bydd i'r Eglwys ddelio â'r prif-gwestiwn hwn—Crist yn erbyn rhyfel."
Y COSTAU MOESOL
Yn ôl cyn-Brif Weinidog yr Eidal (Signor Nitti):
"Bychan oedd y colliadau mewn eiddo a bywyd dynol o'u cymharu â'r tanseilio a fu ar foesau a gostwng safonau diwylliant a gwareiddiad."
Tystiodd Prif Weinidog arall:
"Fe dducpwyd ynghyd holl erchyllterau'r oesau, ac fe wthiwyd iddynt, nid yn unig byddinoedd ond poblogaethau cyfan. .. Ad-dalwyd pob anfadwaith yn erbyn dynoliaeth a deddf cenhedloedd gan ddial ar radd ehangach a hwyach. . . Pan ddiweddodd y cwbl, dirdyniaeth a chanibaliaeth oedd yr unig foddion nas defnyddiwyd gan y gwladwriaethau gwareiddiedig, diwylliedig a Christionedig."
Heblaw y dinistr, y newyn a'r heintiau a heuwyd ar hyd Ewrop, disgrifia ymchwiliad Kirkby Page anfadwaith y Wasg a'r propaganda celwyddog yn hau casineb ledled y ddaear, ac fel y llygrwyd barn ac y carcharwyd miloedd yn yr America am argyhoeddiadau a oedd yn groes i farn y dorf a'r dydd. Dywed i buteindra gynyddu'n aruthrol ac yn ddi- gywilydd-dengwaith mwy o buteiniaid y stryd yn Llundain, a'r un modd ym Mharis a Berlin. A meddwdod yn gyffelyb. Difethwyd hefyd ffydd dynion mewn gair gwlad- weinwyr a chytundebau gwledydd. Bradychwyd y cytundeb i amddiffyn Belg gan yr Almaen yn 1914; ac ymhen pum mlynedd bradychodd y buddugoliaethwyr addewid a thel- erau heddwch yr Arlywydd Wilson ar sail ei 14 Pwynt o amodau Heddwch cyfiawn.
Cymhariaeth gartrefol Puleston am fai ac am feddwdod y cenhedloedd oedd ei stori am holi'r hwsmon gan ei weinidog a'i ateb a'i gyfiawnhad: "Tri ohonom oedd yn y dafarn, ac un ohonom yn flaenor, a glasiad am lasiad ddarfu ni ei yfed, ond fi feddwodd." Onid wrth ganu "Deutschland Uber Alles" neu "Brittania Rules the Waves" ac ymffrostio mewn nerth byddin a llynges y daeth meddwdod diod gadarn y nerth a'r llu i'r Cenhedloedd?
Y gwahaniaeth proffesedig rhyngom a llywodraethau anffyddol Rwsia a'r Almaen yw ein bod fel gwlad a theyrnas yn honni blaenoriaeth mewn crefydd, a dynoliaeth mewn gwleidyddiaeth.