Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Capten Trefor
| ← Llwyddiant | Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones |
Sus |
PENNOD IV
Capten Trefor.
YR oedd Capten Richard Trefor wedi bod yn troi yn ein mysg ers amryw flynyddoedd, ond nid oedd, mwy nag Enoc Huws, yn frodor o'r dreflan. Pan ddaeth gyntaf atom, yr oedd agos ar ei ben ei hun, am ei fod yn gadael i'w farf dyfu a heb eillio dim, peth a greodd ragfarn gref yn ei erbyn ar y dechrau ym mynwesau rhai pobl dda a duwiol. Edrychai hyd yn oed y gŵr call hwnnw, Abel Huws, braidd yn gilwgus arno. Yr oedd yn eithaf amlwg, meddai'r rhai oedd yn cofio ei ddyfodiad cyntaf, nad oedd ganddo'r pryd hwnnw "fawr o ddim o'i gwmpas," ac mai dyn ac mai dyn "yn jyglo bywoliaeth" ydoedd. Trôi o gwmpas y gweithfeydd, ac yn fuan iawn, er na wyddai neb pa sut, yr oedd ganddo law yn y peth yma a llaw yn y peth arall. Credid yn gyffredinol mai dyn yn byw ar ei wits oedd Richard Trefor, ac yn sicr, nid oedd yn brin ohonynt. Meddai allu neilltuol i'w introdiwsio'i hun i bawb, ac yn fuan iawn gwelid ef yn ymddiddan â phersonau nad oedd llawer o'r hen drigolion erioed wedi torri Cymraeg â hwynt. Siaradai Gymraeg a Saesneg yn llyfn a llithrig, a chordeddai eiriau yn ddiddiwedd os byddai raid. Yr wyf yn cofio clywed Wil Bryan yn cymryd ei lw bod Trefor, rywdro, wedi llyncu geiriaduron Johnson, Webster, a Charles, fel dyn yn llyncu tair pilsen. Beth bynnag am Johnson a Webster, nid ydyw'n beth anhygoel i Trefor lyncu Geiriadur Charles yn ei grynswth, oblegid yr oedd ef yn hynod gyfarwydd yn athrawiaethau crefydd, ac yr oedd yr Ysgrythur ar flaen ei fysedd. Yn y dyddiau hynny byddai cryn ddadlau ar bynciau crefydd—“ Etholedigaeth" a "phar- had mewn gras" a'r cyffelyb, ac ystyrid Trefor yn un o'r rhai "trymaf" mewn dadl, a medrus ar hollti blewyn. Nid oedd ef y pryd hwnnw yn aelod eglwysig, nac ychwaith yn neilltuol o fanwl ynghylch ei fuchedd, oblegid dywedid gan rai ei fod weithiau yn "cymryd tropyn gormod." Nid rhyw uchel iawn y safai Trefor ym meddwl mam Rhys Lewis, canys y mae'n gof gennyf ei chlywed yn dweud:
"Yr ydw i'n 'i weld o'n debyg arw, wel-di, i Ifans y syfêr; mae hwnnw yn byticlar iawn am gadw'r ffordd fawr yn 'i lle ac yn daclus, ond anamal y bydd o'i hun yn 'i thrafaelio hi. Ac felly y mae Trefor; mi 'ddyliet 'i fod o'n ofalus iawn na fydd na charreg na phwll ar y ffordd i'r bywyd, ond mae gen i ofn nad ydi o'i hun byth yn ei cherdded. Mi glywes Bob yma'n deud bod y Beibl ar benne'i fysedd o, ond mi fase'n well gen i glywed fod tipyn o hono yn 'i galon o."
Ond nid hir y bu Trefor heb ddyfod i'r Seiat, ac yr oedd yn hawdd deall ar waith Abel Huws yn ei holi mai syniad cyffelyb i'r eiddo Mari Lewis oedd ganddo yntau amdano. Nid oeddwn y pryd hwnnw ond hogyn, ond yr wyf yn cofio'r noswaith yn burion, ac o hynny hyd yn awr ni welais neb, wrth ei dderbyn i'r seiat, yn cael ei holi mor galed; ac yr wyf yn sicr, pe holid rhai yn gyffelyb yn y dyddiau hyn, ac iddynt wybod hynny ymlaen llaw, na ddôi neb byth yn aelod eglwysig. Ni welais fam Rhys Lewis, cynt nac wedi hynny, yn dangos y fath fwynhad â phan oedd Abel yn trin Trefor. Daliai ei phen yn gam, a chadwai gil ei llygaid yn sefydlog ar Abel, fel pe buasai hi'n ceisio dweud wrtho, "Dene, Abel, gwasgwch arno fo." Ond pa gwrs bynnag a gymerai Abel Huws, nid oedd ball ar Richard Trefor-atebai bob cwestiwn yn llithrig a llathraidd. Cof gennyf fy mod i a Bob Lewis yn cerdded gyda'i fam ac Abel o'r capel y noswaith honno, ac ebe Mari Lewis:
Abel, ddaru chi 'rioed 'y mhlesio i'n well na heno." Aie, ym mha beth, Mari?" ebe Abel.
Wel, ond wrth wasgu'r feg ar y dyn ene," ebe Mari. "Yr ydw i'n ofni, Abel, nad ydi'r gŵr ene ddim wedi torri asgwrn 'i gefn, a bod cryn waith cwaliffeio arno eto, er mor llithrig ydi'i dafod o."
Nid yr un amcan sydd gan bawb ohonom, Mari, wrth ddwad i'r seiat," ebe Abel.
"Wel, ond oeddwn i'n dallt yn burion ar ych siarad chi, Abel, y'ch bod chi'n 'nelu at rwbeth felly, a fyddwch chi byth yn siarad dan y'ch dwylo. 'Doedd ene lychyn o dinc yr enedigaeth newydd yn'o fo, a oedd 'rwan?" ebe Mari.
Rhyfedd mor graff oedd yr hen bobl i wahaniaethu rhwng y lleidr a'r ysbeiliwr a'r sawl a ddeuai drwy'r drws i gorlan y defaid. A oedd concert pitch crefydd yr hen bobl yn uwch na'r eiddom ni, ac felly fod yn haws pigo'r ysgrechiwr allan yn y côr?
Pa fodd bynnag, nid oedd Richard Trefor yn llawn mis oed fel crefyddwr cyn i'r gair fyned allan ei fod ef a Miss Prydderch—merch ieuanc grefyddol a diniwed, yn cael y gair fod ganddi lawer o arian—yn mynd i'w priodi. Gwiriwyd y gair yn fuan—hynny yw, gyda golwg ar y priodi, ond am yr arian, ni wiriwyd mo hwnnw byth, oblegid yr oedd Miss Prydderch cyn dloted â rhywun arall, ond ei bod yn digwydd gwisgo'n dda. Nid oedd Trefor uwchlaw meddwl am arian, ond os priododd er mwyn arian, cafodd gam gwag. Yn wir, clywais ef ei hun, ymhen blynyddoedd, pan oedd wedi cyrraedd sefyllfa uchel yn y byd, yn dweud nad oedd ef yn ddyledus i neb am ei sefyllfa, ond i'w dalent a'i ymdrechion personol, ac mai'r cyfan a gafodd ef fel cynysgaeth gyda'i wraig oedd—wyneb prydferth, calon lawn o edmygedd ohono ef ei hun, a llond cist o ddillad costus. Ac nid oedd le i amau ei eirwiredd, oblegid clywais fwy nag un o'i hen weithwyr yn dweud mai golwg digon tlodaidd oedd arno ef a'i wraig am blwc ar ôl priodi. Ond yr oedd llwyddiant a phoblogrwydd mewn ystôr i Richard Trefor. Yn ôl natur pethau, nid oedd bosibl cadw goleuni mor ddisglair yn hir o dan lestr. Fel teigr yn cymryd llam ar ei ysglyfaeth, felly, un diwrnod, rhoes Trefor naid ar wddf ffawd— cydiodd ynddi, a daliodd ei afael am flynyddoedd lawer. Clywodd Cymru benbaladr am waith mwyn Pwll y Gwynt. Ond hwyrach na ŵyr pawb mai Richard Trefor a'i cychwynnodd, mai ef oedd darganfyddwr y "plwm mawr." O'r dydd hwnnw yr oedd dyrchafiad Trefor yn eglur i bawb. Nid Richard Trefor oedd ef mwyach, ond Capten Trefor, os gwelwch yn dda. Dechreuwyd edrych ar y Capten Trefor fel rhyw Joseph oedd wedi ei anfon gan ragluniaeth i gadw yn fyw bobl lawer. Bu cyfnewidiad sydyn yn syniadau pobl amdano. Buan y gwelodd y rhai a arferai edrych yn gilwgus arno mai tipyn o guldra oedd hynny o'u tu hwy, ac ni chollasant amser i ad-drefnu eu meddyliau amdano. Y pethau a elwid o'r blaen yn bechodau yn Richard, nid oeddynt ond gwendidau yn Capten Trefor. Yr oedd rhyw fai ar bawb, ac ni ellid disgwyl bod hyd yn oed y Capten Trefor yn berffaith. Nid oedd gwendidau'r Capten ond gwendidau naturiol, gwendidau hawdd iawn, erbyn hyn, i roddi cyfrif amdanynt, a'u hesgusodi, mewn gŵr yn ei sefyllfa ef. Yr oedd y Capten yn well dyn o lawer nag yr oeddid wedi arfer synied amdano, ac yr oedd ef, yn sicr, yn fendith i'r gymdogaeth. Mewn gair, yr oedd y Capten yn enghraifft deg mor dueddol ydyw'r natur ddynol i ffurfio syniad anghywir am ddyn pan fo'n dlawd, ac mor anobeithiol ydyw i neb gael ei iawn brisio nes cyrraedd rhyw raddau o lwyddiant bydol. Pe proffwydasai rhywun am y Capten, fel y gwnaethai Mr. Bithel am Enoc Huws, sef na wnâi ef byth feistr, gau broffwyd fuasai hwnnw yn sicr. Ar ysgwyddau'r Capten gorweddai swydd ac awdurdod yn rasol a gweddeiddlwys ddigon. Amlwg ei fod wedi ei eni i fod yn feistr. Nid am ei fod yn dangos unrhyw dra-awdurdod arglwyddiaethus a gorthrymus. Na, yr oedd yn rhy dirion a chyweithas i hynny. Meddai ffordd ragorach, a dull o ddweud trwy ei ymddygiad wrth bawb oedd dan ei awdurdod: "Gwelwch mor fwyn ydwyf, ac mor frwnt y gallwn fod pe bawn yn dewis. Gwyliwch gamarfer fy mwyneidd-dra. 'Dydw i ddim yn gofyn i chwi dynnu eich het i mi, ond chwi wyddoch mai diogelaf i chwi wneud hynny."
Yn y capel ni chymerai ef un amser ran gyhoeddus yn y gwasanaeth, ond yr oedd rhywbeth yn ei ymddangosiad—ar fore Sul, er enghraifft—a dynnai allan o bob aelod o'r gynulleidfa "good morning, Capten Trefor " (yn ddistaw).