Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Cariad Newydd

← Adeiladu Cestyll

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

O'r Diwedd →

PENNOD XXXVIII

Cariad Newydd

TRA synfyfyriai Enoc Huws o flaen ei dipyn tân—oedd erbyn hyn bron diffoddi—ai'r "newydd da" gan Sem Llwyd am ddarganfod y plwm yng Nghoed Madog a lanwai ei feddyliau? 'Choelia i fawr! Cyn hyn y mae dyn wedi anghofio ei ymborth angenrheidiol—wedi herio cyngor a fforffedu serch ei rieni—wedi diystyru ei etifeddiaeth, a gwneud yn fach o'i einioes ei hun—a'r cwbl am fod rhyw elfen, neu egwyddor, neu deimlad yn ei galon a eilw yn GARIAD. Mae'r ffaith yn ddigrif ei gwala, ond ffaith ydyw er hynny. A phan gofiom nad ffyliaid y byd a orchfygwyd ganddo, ond, weithiau, goreuon a phigion ein hil, mae'n rhaid, ac yn weddus i ni, yr hen lanciau, dynnu ein het iddo, a chydnabod bod rhyw ddirgelwch llawer mwy ynddo nag y gallwn ei ddirnad na'i blymio. I un fel Enoc Huws, oedd, os oedd yn rhywbeth, " yn ddyn o fusnes," ac mor llygadog ag undyn, i wneud arian, gallesid tybio y buasai'r ffaith a wnaed yn hysbys iddo y noswaith honno—sef eu bod "wedi taro ar y faen" yng Nghoed Madog, yn ddigon i lenwi ei feddwl am bythefnos o leiaf. Ond, rhyfedd dweud, tra'r oedd ef yn myfyrio o flaen y tân, ni ddaeth "newydd da Sem Llwyd " unwaith ar draws ei feddwl. Nid oedd iddo le yn ei galon. Nid oedd ganddo ond un meddwl mawr—yn torri allan, y mae'n wir, i amryw gyfeiriadau a hwnnw oedd, i'r de ac i'r aswy, ôl a blaen—SUSAN TREFOR. Erbyn hyn hyhi oedd yn bopeth ganddo, ac ar wahân iddi hi, nid oedd gwerth mewn dim yn ei olwg. A mwyaf a welai ohoni, mwyaf y cymdeithasai â hi, tecaf, hawddgaraf, a gwerthfawrocaf yr âi hi yn ei fryd. Ar un adeg edrychasai arni fel trysor rhy werthfawr iddo ef byth allu gobeithio ei feddu. Ond yr oedd yr amgylchiadau wedi newid cryn lawer oddi ar hynny. Yr oedd ef ei hun yn gyfoethocach nag y bu erioed, a'i fasnach yn parhau i gynyddu—yr oedd ei ymdrafodaethau â Chapten Trefor wedi ei ddwyn i gysylltiad nes â'i eilun, ac nid oedd agosrwydd, fel y digwydd yn fynych, wedi lleihau dim ar y gyfaredd, eithr yn hytrach wedi ei dwysáu. Yr oedd ennill serch a chalon Miss Trefor yn ei olwg erbyn hyn o fewn terfynau posibilrwydd, os nad tebygolrwydd. Gwelai nad oedd ef yn amharchus yn ei golwg—cytunai'r ddau yn gyffredin yn eu golygiadau, ac, ar adegau, tybiai Enoc ei bod hi'n edmygu rhyw bethau ynddo. Yr oedd ef o'r dechrau wedi amcanu ennill syniadau da ei mam, ac wedi llwyddo y tu hwnt i'w ddisgwyliad, canys gwyddai fod iddo le cynnes yng nghalon Mrs. Trefor. Os oedd ymddygiad cwrtais y Capten Trefor â choel arno, nid dirmygus oedd yn ei olwg yntau. Teimlai Enoc yn sicr erbyn hyn ei fod wedi ennill yr amgaerau, ac yr oedd wedi llwyr arfaethu'r noson honno wneud cais egnïol i feddiannu'r castell. Ond nid cynt, fel y cofia'r darllenydd, nag y dechreuodd ef ei ymosodiad, nag y cilgwthiwyd ef yn ddirmygus, a hyn i gyd oherwydd un anap. A siarad yn eglur—heb ddameg—tybiai Enoc na chawsai erioed well cyfleustra nag a gawsai'r noson honno i wneud yn hysbys i Miss Trefor ei wir deimladau tuag ati. Yr oedd ei stori am gyfyngder amgylchiadau ei thad yn gyfle rhagorol yn ei olwg iddo ddangos mawrfrydedd ei natur a diffuantrwydd ei edmygedd ohoni—ohoni hi ei hun—yn annibynnol ar eiddo a sefyllfa. Ond yr oedd ei eiriau wedi ei dolurio a'i chythruddo yn dost, a chyn iddo gael amser i egluro iddi eu hystyr, yr oedd y Capten—pla arno! wedi dyfod ar ei draws.

"Y newydd gore," ebe Enoc wrtho ei hun, "a ges i ers gwn i bryd, oedd 'i chlywed hi'n deud eu bod nhw'n dlawd. Yrwan, meddwn, mae hi'n fwy tebyg o wrando ar fy nghynigiad. Yrwan, ni bydd amddiffynnydd a sicrwydd rhag angen yn ddibris yn 'i golwg, ac, o dan yr amgylchiade, bydd fy nghariad ati yn rhwym o ymddangos yn fwy disinterested. A dyna oeddwn yn mynd i'w ddeud wrthi 'daswn i wedi cael amser. Ond dyna'r hen Gapten i lawr y grisiau! Dau funud fuase'n gneud y tro. Fu neb erioed mor anlwcus â fi, mi gymra fy llw. A mi ddaru gamddallt 'y ngeirie i—mi'i brifes hi, druan, ac erbyn hyn, mi fase'n dda gan 'y nghalon i 'daswn heb ddeud yr un gair. Bychan y gŵyr hi y base'n well gen i dorri 'mys i ffwrdd nag achosi'r boen leia iddi. Mae hi'n teimlo'n ddig ata i heno, mi wn. A be fydde ore i mi 'i neud? Mae gen i flys ysgrifennu llythyr ati i egluro a deud y cwbl. Ond bydde hynny yn wrthun, a finne yn 'i gweld hi mor amal. Mi af yno 'fory, achos rhaid i bethe ddwad i bwynt yrwan—mae'n rhaid i mi egluro pam 'roeddwn i'n deud fod yn dda gen i glywed eu bod nhw'n dlawd. Ond y gwaetha ydi, 'dydyn nhw ddim yn dlawd. 'Roedd yn hawdd dallt hynny ar eirie'r Capten heno. Wedi eu twyllo nhw y mae o—wedi cadw'i amgylchiade oddi wrthynt y mae'r hen lwynog. Mi wyddwn fod y peth yn amhosibl. Ac eto, mi fase'n well gen i bydase'n nhw'n wir dlawd, oblegid 'dase hi felly arnyn nhw, mae gen i le i obeithio y base hi, hwyrach, yn fwy parod i dderbyn fy nghynigiad, a mae'r nefoedd yn gwybod y base'n dda gen i roi'r cwbl sy gen i at 'i gwasanaeth hi, a chadw'r hen bobol hefyd, os base raid. Ond tybed nad 'y nhrio i 'roedd hi? 'Does dim posib na ŵyr hi 'mod i'n meddwl amdani, a hwyrach mai 'nhestio i 'roedd hi. 'Does neb ŵyr. Ond mae'n rhaid iddi ddwad i rywbeth yn fuan, achos fedra i ddim byw fel —."

Curodd rhywun ar y ffenestr yn ysgafn, ac edrychodd Enoc mewn braw i'r cyfeiriad hwnnw, a chanfu yr hyn nad oedd wedi sylwi arno o'r blaen, sef nad oedd Marged wedi tynnu'r gorchudd i lawr. Tu ôl i'r gwydr gwelai Enoc helm loyw ac wyneb siriol o dani—sef yr eiddo Jones, y plismon, yn gwenu arno. Agorodd Enoc y drws, ac ebe Jones:

"Brown study! brown study! Mr. Huws, 'doeddwn i ddim ond just galw'ch sylw i fod y blind heb ei dynnu i lawr."

"Diolch i chwi," ebe Enoc, "'doeddwn i ddim wedi sylwi. Sut fu, tybed, i Marged anghofio! Dowch i mewn, Mr. Jones."

"Dim ond am funud, syr, achos rhaid i mi fynd ynghylch fy musnes," ebe Jones. "Sut y dôth hi 'mlaen yn Nhŷ'n yr Ardd? ddaru chi fwynhau'ch hun yno? Wrth gofio, sut y mae'r llygaid? O! mi welaf, maent yn iawn. Mi wyddwn y base'r biff yn 'u mendio nhw."

"'Rydech chi'n ddoctor campus, Mr. Jones," ebe Enoc, "ddaru neb sylwi fod dim o'i le arnyn nhw, i mi wybod. Wel, fe gawsom nosweth bur hapus, a newydd da hefyd. Mae'n dda gen i ddeud, Mr. Jones, a mi fydd yn dda gynnoch chithe glywed, ein bod ni wedi dwad i blwm yng Nghoed Madog.'

"Ffact, Mr. Huws?" gofynnai Jones.

"Ffact i chi. Mae Sem Llwyd wedi taro ar y faen heno," ebe Enoc.

"Sem Llwyd, ai e?" ebe Jones. "Hidie Sem yr un blewyn a chymryd tipyn o blwm yn 'i boced i lawr y siafft—mae Sem yn hen stager, Mr. Huws. Glywsoch chi am Elis, y Batis, ers talwm? Naddo? Wel, i chi, 'roedd Elis ac un neu ddau arall yn chwilio am blwm yn rhwle tua Phen y Boncyn ene, ac yn gweithio bob yn ail 'Roedden nhw wedi bod wrthi am fisoedd, ac 'roedd Elis bron rhoi i fyny'r ysbryd, a helbul garw oedd hi arnyn nhw i gael Elis i weithio 'i stem. Un diwrnod, be ddaru un o'i bartnars—'roedd o'n gwbod mai tro Elis oedd y stem nesa—ond cymryd lwmp o blwm gymin â'i ddwrn, a'i guddio yn y fan yr oedd Elis i fynd ati. Wrth fynd adre, wedi gorffen 'i stem, fe alwodd yn nhŷ Elis, a 'bre fo: Ydech chi'n hwylio ati, Elis? Wyddoch chi be, mae acw well golwg nag a weles i 'rioed, Elis.' 'I mae?' ebe Elis, sut 'rydech chi'n deud hynny?' 'Wel,' ebe'r partnar, 'fedra i ddim deud wrthoch chi'n iawn, ond ewch yno a barnwch drostoch ych hun.' 'Wel,' ddyliwn y bydd raid i mi fynd unweth eto er 'y mod i just a gwanobeithio,' ebe Elis. A ffwrdd â fo yn 'i siaced wlanen a'i het galed. Ond 'doedd o ddim wedi bod i lawr ddeng munud, na redodd o i fyny'r 'sgolion na ŵyr o hyd y dydd heddiw sut; ac i lawr i'r dre â fo a'i het yn 'i law, a'r plwm yn 'i law arall, ac wedi hanner colli 'i wynt, yn gweiddi: Yr Arglwydd a roddodd, â'r Arglwydd a ddygodd ymaith! A dyna hynny o blwm a gafodd Elis ym Mhen y Boncyn. Ond digrifwch y peth oedd hyn: toc ar ôl y tric ar Elis fe ddaeth rhw bregethwr diarth i gapel y Batis, a'i destun o oedd, 'Yr Arglwydd a roddodd,' ac felly yn y blaen, a dyna bawb yn troi eu llygaid ar Elis, ac fe'i gloywodd Elis hi allan o'r capel. Bydawn i chi, Mr. Huws, mi fynnwn weld drosof fy hun. Ewch i lawr y Gwaith yfory."

"Be? y fi fynd i lawr, Mr. Jones? 'Chymrwn i ddim mil o bunne am fynd," ebe Enoc.

"Ha! ha!" ebe Jones, "un braf ydech chi, Mr. Huws, i fentro! Sut y gwyddoch chi ydi'r meinars yn deud y gwir wrthoch chi? 'Choeliwn i byth feinar.'

"Bydaen nhw'n deud celwydd wrtha i am oes," ebe Enoc, "'dawn i byth i lawr y siafft, achos mi wn yr âi 'y mhen i'n ysgafn, ac y byddwn yn y gwaelod cyn farwed â hoelen cyn i mi gyfri dau, a pha les i mi wedyn fydde'r plwm na dim arall?"

"Dim," ebe Jones, " ond y byddech yn sefyll siawns dda i gael arch blwm fel gŵr bonheddig. Ond deudwch i mi, oedd o ddim yn rhyfedd fod y Capten allan mor hwyr heno?"

"O! welsoch chi'r Capten?" gofynnai Enoc.

"Do," ebe Jones, "o Dŷ'n yr Ardd y dois i 'rwan,—'rwyf wedi bod yn lloffa ar ôl ych cynhaea chi, a mi ges rywbeth yno na chawsoch chi, y titots, mono—mi ges lasaid o wisgi hefo'r hen ŵr."

"Lle daru chi daro ar y Capten?" gofynnai Enoc.

"Yn bur od," ebe Jones, " 'roeddwn i just yn dwad i gornel y stryd fawr, a mi glywes gnocio ar ddrws, a be welwn i ond rhwfun yn curo ar ddrws Lloyd, y twrne. 'Roedd Lloyd yn cychwyn i'w wely, achos yr oedd gole yn ffenest y llofft. 'Doeddwn i ddim yn gallu gweled pwy oedd yn curo, ond fe aeth i mewn, ac mi feddylies y mynnwn i wybod pwy oedd o. Fu o ddim i mewn yr un pum munud, a phwy oedd o ond y Capten. 'Roedd yn reit dda ganddo 'ngweld i, a mi es i'w ddanfon o adre. Mae'r hen ŵr yn torri,—'roedd o'n cerdded yn simsan heno. Ond be allase fod arno 'i eisiau gan yr hen Lloyd yr adeg yma ar y nos, os gwn i?"

"Rhyw fusnes, mae'n debyg," ebe Enoc yn fyfyrgar.

"Felly 'roedd o'n deud," ebe Jones, ac wrth weled Enoc yn edrych yn lled syn, ychwanegodd,—" A 'does gynnoch chi ddim idea, Mr. Huws?"

"Ddim o gwbl," ebe Enoc, a meddyliai fod Jones, ar cyn lleied o gydnabyddiaeth, dipyn yn wynebgaled ac ymholgar.

"Hy," ebe Jones, ac ar ôl ychydig ddistawrwydd, ebe fe," Wyddoch chi be, Mr. Huws, 'dydw i ddim yn meddwl bod y Capten mor dda arno ag y mae pobl yn credu ei fod."

"Be sy'n peri i chi feddwl hynny?" gofynnai Enoc. "Wel," ebe Jones, "fedra i ddim deud wrthoch chi'n iawn, rywsut, ond be ydech chi'n feddwl am hynny, Mr. Huws?"

("Wel, y gwynebgaled," ebe Enoc ynddo ei hun, ac ychwanegodd yn hyglyw):

"Mae sefyllfa fydol Capten Trefor yn ddieithr hollol i mi, a 'dydi o ddim llawer o bwys gen i beth ydi ei sefyllfa—pa un ai cyfoethog ai tlawd."

"A!" ebe Jones, "mae hi'n debyg arw i law. Prin y galla i'ch coelio chi 'rwan, Mr. Huws.'

"Pam?" gofynnai Enoc.

"Oherwydd," ebe Jones, "fod pobol yn gallach 'rwan nag y bydden nhw ers talwm. Mi briodes i pan oeddwn i'n dair ar hugen oed, a mi briodes eneth dlawd. Bydaswn i wedi cymryd 'mynedd, yr un faint o drafferth a fase i mi briodi geneth â dwy neu dair mil o bunne ganddi— fase'r person yr un munud hwy yn myned dros y wers, a mi faswn inne'n safio gwisgo'r lifre 'ma. Ond yrwan y mae dynion yn cymryd amser i edrach o'u cwmpas, ac yn cymryd gofal fod y wraig yn dwad â rhywbeth i'r tŷ heblaw tafod drwg. Quite right hefyd. Ac er, y mae 'n rhaid i mi gyfadde, fod yno brydferthwch, dysg, a sens, yn ddiame, 'rwyf yn meddwl na fase rhwfun ydw i'n 'i 'nabod mor ddyfal yn Nhŷ'n yr Ardd, oni bai 'i fod o'n credu fod yno rywbeth arall."

"Nid yw'r un y cyfeiriwch ato, Mr. Jones, mor fydol ac ariangar â hynny, a phe buasai rhywbeth mwy na chyfeillgarwch rhyngddo ef a Miss Trefor, ac iddo gael allan nad oedd ei thad yn dda arno, neu hyd yn oed ei fod yn dlawd, ni fuasai hynny yn newid mymryn ar ei fwriadau tuag ati," ebe Enoc.

Dyn rhyfedd ydech chi, Mr. Huws, yr ydech chi cweit yn eithriad yn y peth yna," ebe Jones.

"Wn i beth am hynny," ebe Enoc, "ond mi wn hyn, nad ystyriwn i gariad yn gariad o gwbl pe bai i amgylchiadau'n newid dim arno."

"Mi welaf," ebe Jones, "mai'r syniad hen ffasiwn sy gynnoch chi, Mr. Huws, am gariad y cariad y mae'r nofelau yma yn sôn amdano. Ond erbyn y dowch chi i actual life, welsoch chi 'rioed lai fydd ohono hyd yn oed gan y rhai oedd yn tybied ei fod ganddynt; ac yr ydech chi'n cofio am y ddihareb: Pan ddaw tlodi i mewn trwy'r drws y mae cariad yn ffoi allan drwy'r ffenest."

"Fu 'rioed ddihareb fwy celwyddog, yn ôl 'y meddwl i," ebe Enoc. "Mae'n ddiame bod tlodi wrth ddwad i mewn trwy'r drws wedi bod yn wasanaethgar i ddangos lawer tro na fu yn y tŷ erioed wir gariad. Pan fydd dyn yn syrthio dros ei ben a'i glustiau mewn cariad at brydferthwch a theilyngdod, ac yn cael ei daro megis gan fellten yn fud ac yn fyddar, fedr o byth ysgwyd hwnnw i ffwrdd—waeth faint o bethau ddaw i'r golau, os na fyddant yn milwrio'n uniongyrchol yn erbyn yr hyn y syrthiodd mewn cariad ag ef—ni fedrant newid dim arno, yn ôl fy syniad i. Anffawd ac nid drwg ydyw tlodi, a damwain ydyw cyfoeth, ac ni all y naill na'r llall dynnu rhyw lawer oddi wrth nac ychwanegu at wir werth geneth brydferth a rhinweddol. Dyna 'meddwl i, Mr. Jones."

"'Rydech chi'n mynd y tu hwnt i mi 'rwan, Mr. Huws," ebe Jones, "wn i fawr am bethau fel yna. Ond fasech ch.'n synnu pe deudwn i wrthoch 'i bod hi'n galed ar y Capten?"

"Baswn, wrth gwrs," ebe Enoc.

"Be ddeudech chi pe dwedwn i fod y Capten wedi derbyn gwrit am bum punt ar hugain?" gofynnai Jones.

"Mi ddwedwn fod rhywun wedi dweud celwydd wrthoch," ebe Enoc.

"Be bydawn i'n deud fy mod yn gwybod bod hynny'n wir?" gofynnai Jones.

"Mi ddwedwn," ebe Enoc, "'y mod innau'n gwybod nad ydyw'r Capten heno yn fyr o ddau na thri phum punt ar hugain. Mae rhyw gamgymeriad yn bod, Mr. Jones.'

"Nac oes, syr, ddim camgymeriad. Ac os oedd gan y Capten ddau bum punt ar hugian, mi wn ei fod wedi partio â'u hanner nhw heno," ebe Jones.

Gwenodd Enoc, a dywedodd ynddo ei hun:

Y maen nhw'n dlawd wedi'r cwbl, a diolch am hynny."

"Yr oeddwn yn meddwl," ebe Jones, "ei bod yn ddyletswydd arnaf, fel cyfaill, ddweud hyn wrthoch, Mr. Huws, achos peth garw i chi fyddai cael cam gwag, a bydaswn i yn ych lle chi, mi faswn yn gneud fy hun yn conspicuous by my absence yn Nhŷ'n yr Ardd. 'Dydw i ddim yn ame na wnân' nhw 'u gore i'ch cael chi i'r trap i briodi'r ferch yna, ond bad look out fyddai hi i chi, Mr. Huws."

"'Dydi'r ffaith," ebe Enoc, "os ffaith ydyw, fod y Capten wedi cael gwrit ddim yn profi ei fod yn dlawd. Dyn od ydi'r Capten, a hwyrach ei fod wedi cymryd yn 'i ben i beidio â thalu'r arian nes licie fo'i hun. Ond sut y deusoch chi o hyd i hyn Mr. Jones?"

"Fedra i ddim ateb y cwestiwn yna, Mr. Huws, heb fradychu ymddiried. Mae plismon yn dwad o hyd i fil o bethau na wiw iddo eu dweud. Ond y mae'n ddigon gwir, coeliwch chi fi, a mi fedrwn ddweud chwaneg wrthoch chi, ond mi wn ar eich wyneb nad ydych yn coelio," ebe Jones.

Ni fedrai Enoc gelu ei lawenydd, a chododd Jones i fyned ymaith, ac ebe fe:

"Amser a ddengys, Mr. Huws, ond byddwch ofalus a llygadog, ac yr ydech chi'n siŵr o ffeindio fy mod Beth oedd y trwst yna? oes gynnoch chi gathod yma?

"Nac oes," ebe Enoc, "mae yma fwy o lygod nag o gathod—mae Marged yn lladd pob cath a ddaw 'ma. Ond yr oedd yna ryw drwst, ond oedd? Beth oedd o, tybed?

"Yn y rŵm gefn yr oedd o, gadewch i ni fynd i edrach. rhag ofn fod yma ladron," ebe Jones.

Goleuodd Enoc gannwyll, ac nid yn ddiofn, wedi clywed enwi lladron, yr aeth tua'r ystafell gefn, ond yr oedd yn weddol gefnog hefyd, gan fod Jones wrth ei sawdl. Agorodd Enoc y drws gan ddal y gannwyll ar hyd ei fraich, a chan gadw ei gorff cyn belled yn ôl ag y medrai. Cyn gynted ag yr estynnodd Enoc y gannwyll ymlaen i'r ystafell, ceisiwyd ei chwythu allan gan rywun o'r tu ôl i'r drws, a neidiodd Enoc yn ôl mewn dychryn gan daro yn erbyn ystumog Jones. Cipiodd Jones y gannwyll o'i law, a gwthiodd Enoc o'i flaen i'r ystafell yn erbyn ei waethaf, ac yn y ffrwgwd, clywent rywun yn dweud yn ddistaw: "Y fi sy 'ma, mistar."

"Ie, a phwy arall?" ebe Jones, gan ddal y golau i bob cyfeiriad.

Datguddiodd y goleuni olygfa ddiniwed dros ben—rhy ddiniwed i achosi'r fath fraw i Enoc, oblegid yr oedd ef wedi dychrynu yn enbyd—crynai fel deilen, ac yr oedd ei wyneb mor welw â marwolaeth. Yn yr ystafell hon yr oedd mainc oddeutu dwylath o hyd, a ddefnyddid gan Marged ar ddiwrnod golchi i ddal y padelli. Pan aeth Jones ac Enoc i mewn, eisteddai Marged ar un pen i'r fainc hon, a'i gên yn pwyso ar ei bron a'i bys yn ei safn, gan edrych ar y llawr yn yswil ac euog. Y tu ôl i'r drws yr oedd cymeriad adnabyddus o'r enw Tom Solet yn sefyll, neu'n hytrach, yn osgo un ar ganol codi oddi ar ei eistedd. Gwisgai Tom drywser cord, oedd fyr i fyny ac i lawr. Yn y gwaelod yr oedd wedi ei godi y tu ucha i'r fferau a'i rwymo â llinyn dan bennau'r gliniau, ac yn y top wedi ei droi drosodd a'i sicrhau â strap a bwcl, a chrys unlliw yn gweflo yn llanast dros ei ymylon. Unlliw fyddai crys Tom bob amser—lliw peidio â dangos baw—a chloben o goler arno fel coler côt—rhag gwisgo cadach. I arbed gwasgod gyffredin—gwisgai Tom wasgod lewys, ac er ei bod yn ddwbl—brest a botymau mawr arni, byddai bob amser yn agored—haf a gaeaf. Dyna oedd diwyg Tom yn dyfod i garu. Nid hwn oedd y tro cyntaf iddo fod wrth y gorchwyl—canys yr oedd wedi claddu tair o wragedd, ac nid oedd Tom yn gweled bod angen am ddim extra yn ei wisg y noson hon. Ond dyn gonest oedd Tom, ac yr oedd wedi bod yn gweithio ers blynyddoedd dan y Local Board, ac wedi hwylio cymaint ar y ferfa, fel na byddai byth yn sefyll yn syth, ond, fel y dywedwyd, megis ar ganol codi oddi ar ei eistedd. Ni ddangosai Tom, pan ddaliwyd ef yn yr ystafell gefn gan Jones ac Enoc, ddim byd tebyg i'r benbleth yr oedd Marged ynddi, ac yr oedd mwy o ddireidi i'w ganfod yn ei wyneb nag o fraw. Gofynnodd Jones iddo:

"Wel, Tom, be ydi'ch busnes chi mewn tŷ fel hyn yr adeg yma ar y nos?"

Gwenodd Tom, ac amneidiodd â'i ben a'i lygaid ar Marged—ystyr yr hyn oedd—"Mae 'musnes i efo hi."

"Beth?" ebe Jones, "ai wedi dwad yma i garu Marged yr ydech chi?"

Rhoddodd Tom nod cadarnhaol, a hwb i'w drywser.

"Ho!" ebe Jones, "ers faint o amser y mae'r busnes yma yn mynd ymlaen, Tom?"

Rhoddodd Tom nod dwbl ar Marged, ystyr yr hwn oedd—"Gofynnwch iddi hi."

"Ers pa bryd, Marged?" gofynnai Jones.

"Mae arno isio siarad efo fi ers talwm, ond chafodd o 'rioed ddwad i fewn tan heno," ebe Marged.

"Felly," ebe Jones. "Ond 'rhoswch chi, Tom, 'rydech chi wedi claddu'r wraig ddwaetha ers tro byd—gryn dri mis—ond ydech chi?"

Rhoddodd Tom nod triphlyg, yr hyn o'i gyfieithu oedd—" Do, druan, bach."

"'Roeddwn braidd yn meddwl hynny," ebe Jones, ac ychwanegodd—"Ac yr ydech chi'n meddwl closio at Marged a gwneud gwraig ohoni, Tom?"

Rhoddodd Tom nod amodol—"Os bydd hi'n fodlon."

"Wel, Marged," ebe Jones, "be ydech chi'n 'i ddeud am gynigiad Tom? Mae Tom yn ddyn gonest, sobr, mewn gwaith cyson—yn cael pymtheg swllt yr wythnos—a mae ganddo dŷ a dodrefn. Ydech chi'n fodlon, Marged?"

"Wn i ddim wir, ond hwrach na fedra i 'neud dim llawer gwell," ebe Marged.

"'Rwyf yn credu," ebe Jones, "y byddwch yn gneud reit dda—nid bob dydd y cewch y fath gynigiad. A mi ellwch chithe, Tom, ystyried eich hun yn lwcus dros ben os cewch Marged yn wraig, achos y mae hi'n lân, yn iach, yn fedrus, a gweithgar, heblaw bod ganddi dipyn o bres (llewyrchai wyneb Tom wrth glywed hyn), a pheth ffôl fyddai i chi golli dim amser efo'r peth—gore po gyntaf i chi fynd at eich gilydd. Be 'dech chi'n 'i ddeud, Tom?"

Rhoddodd Tom nod o gydsyniad hollol.

Be 'dech chi'n 'i ddeud, Marged?" gofynnai Jones.

"Just fel mae o'n licio," ebe Marged.

"Wel," ebe Jones, os bydd Mr. Huws yn fodlon i adael i Marged ymadael heb roi notis, y peth gore, Tom, fyddai i chi roi'r 'stegion allan y Sul nesa'."

Edrychodd Tom yn ymofyngar i wyneb Mr. Huws, ac ebe Enoc:

"Os ydi Marged yn dymuno hynny, wna i mo'i rhwystro hi. Yn wir, mi fydd yn dda gen i 'i gweld hi wedi gneud cartre iddi hi ei hun, er y bydd yn ddrwg gen i 'i cholli hi," ebe Enoc, ac yn hyn fe ddwedodd dipyn bach o gelwydd.

"'Rydech chi wedi stopio'n rhy sydyn, Mr. Huws," ebe Jones. "Yr oeddwn braidd yn disgwyl eich clywed yn dweud y basech yn rhoi'r brecwest priodas."

"Wel, mi wnaf hynny, a hwyrach y rho i dipyn o bresant iddi, achos y mae Marged wedi bod yn forwyn dda a gonest," ebe Enoc.

"Mi wyddwn," ebe Jones, "yr actiech fel gŵr bonheddig."

"Thanciw, syr," ebe Marged, a thrawodd Tom ei law wrth fargod ei wallt fel cydnabyddiaeth am y caredigrwydd.

"Yrwan," ebe Jones, " mi'ch gadawn ni chi, a hwyliwch chithe adre, Tom, ymhen rhw ddeng munud, a chofiwch chi, Tom, na chlywn ni ddim am breach of promise, achos mae 'ma ddau witnes, cofiwch."

Rhoddodd Tom nod yr ochr chwith i'w ben, cystal â dweud "dim peryg!"

Ac felly y gadawyd y cariadon gan Enoc a Jones. Wedi myned allan o'u clyw, ebe'r olaf:

"Dyna fusnes go fawr wedi 'i 'neud, onid e, Mr. Huws?"

"'Ddyliwn i wir," ebe Enoc. "A ffansïwch, ddeudodd y dyn yr un gair o'i ben!"

"Mi ddeudodd lawer â'i ben, ynte," ebe Jones. "Mae nod y dyn yna, syr, cystal â'i air. Mi gewch wared tragwyddol, 'rwan, â'r hen farcutan Marged yna. Wyddoch chi be, Mr. Huws, mae hi'n glawio trugareddau arnoch heddiw."

"'Dydi wiw i mi wadu," ebe Enoc, "na fydd yn dda gan 'y nghalon i gael gwared â Marged, a mae Tom Solet wedi cymryd baich mawr oddi ar 'y meddwl i."

"Mi'ch credaf," ebe Jones. A 'rwan mae'n rhaid i mi fynd ynghylch 'y musnes. Ond y mae gen i un gymwynas i'w gofyn gynnoch chi, Mr. Huws. 'Roeddwn i'n sylwi ddoe fod gynnoch chi hams cartre nobl anwêdd yn eich siop a 'newch chi 'nhrystio i am un hyd y pay day nesa? Mae hi dipyn yn brin arna i am bres yrwan, ond mi dala'n siŵr i chi y pay day nesa.'

"Wna i ddim o'r fath beth, Mr. Jones," ebe Enoc, "ond mi anfonaf i chi ham yn rhodd ac yn rhad yfory â chroeso, am eich caredigrwydd. Bydd yn eich tŷ cyn canol dydd."

"Yr ydech yn rhy haelionus, Mr. Huws, a 'does gen i ond diolch i chi o waelod 'y nghalon, a dweud nos dawch," ebe Jones.