Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Pwll y Gwynt

← Curo'r Twmpath

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Doethineb Sem Llwyd

PENNOD XIX

Pwll y Gwynt.

YMHLITH amrywiol ragoriaethau Capten Trefor, nid y lleiaf, yn ddiamau, oedd ei allu i ragweled digwyddiadau pwysig. Ac ni thrawodd ef yr hoel yn ei phen yn fwy cywir nag yn ei broffwydoliaeth am Bwil y Gwynt. Oblegid cyn pen nemawr o wythnosau yr oedd yr hen Waith yn sefyll yn llonydd, neu, yng ngeiriau proffwyd—oliaeth y Capten—yr oedd " Pwll y Gwynt â'i ben ynddo." Nid yn unig nid oedd y "bydle yn fywiog," "a'r troliau yn cario'r plwm i Lannerch y Môr" (peth na ddigwydd—odd erioed ym Mhwll y Gwynt), ond nid oedd hyd yn oed yr "engine yn chwyrnu."

Yn sŵn engine Pwll y Gwynt yr oedd llawer o'r plant wedi eu geni a'u magu—wedi bod yn chwarae yn mynd i'r ysgol ac i'r capel. Yr oedd rhieni a phlant wedi arfer gweiddi wrth siarad er mwyn bod yn glywadwy. Yr oedd Bob Mathews, y daliwr adar, yn cael chwe—cheiniog y pen ychwaneg am bob nico a ddaliai yn agos i'r engine, am fod yn sicr fod yr adar yn canu'n uwch a chliriach nag adar o gymdogaethau eraill. Sul, gŵyl a gwaith, yr oedd trwst yr engine wedi bod yn rhan mor wirioneddol o fywyd yr ardal ag ydyw trwst afon neu raeadr. Wedi i'r Gwaith sefyll, teimlai'r bobl oedd wedi arfer byw yn ei ymyl fel pe buasent wedi newid eu trigfod; hyd nes iddynt gynefino, teimlent yn rhyfedd, gan ymholi o hyd achos y teimlad., Edrychai'r gwragedd ar y cloc—a oedd wedi sefyll? Am ysbaid, teimlai'r trigolion anhawster i gysgu'r nos. Yr oedd engine y Gwaith wedi gwasanaethu fel crud iddynt, a phan beidiodd y crud â rhoncian, agorodd pawb ei lygaid yn effro iawn. Ond nid oedd hyn ond peth bychan a dibwys, mewn cymhariaeth. Buan y sylweddolodd y trigolion wir ystyr y distawrwydd.

Tu allan i gylch y gymdogaeth, peth bychan oedd fod Pwll y Gwynt wedi sefyll. Prin y cyrhaeddodd y newydd i gyrion y sir. Dichon, ar ddamwain, i'r newydd ddisgyn ar glyw rhywrai ddeng milltir oddi yno, a dichon iddynt ddweud, "Piti mawr!" Ond i'r mwynwyr truain oedd wedi arfer dibynnu ar Bwll y Gwynt am eu cynhaliaeth, yr oedd i'r Gwaith sefyll yn amgylchiad prudd a chwerw iawn. Yr oedd eu cyflogau, ŵyr dyn, ar hyd y blynyddoedd wedi bod yn druenus o fychain, prin yn bedwar swllt ar ddeg yr wythnos, ond dyna'r gorau y gallai Capten Trefor, dan yr amgylchiadau, ei fforddio iddynt. Wrth lunio'r gwadn fel bo'r troed, yr oeddynt hwythau wedi gallu byw ar hynny. Trigent tu allan i gylch y bwrdd lleol, ac felly, er bod y cut yn fynych o fewn llai na phum llath i'r tŷ, yr oeddynt yn gallu cadw mochyn, a dalai'r rhent. Yr oedd Thomas Bartley wedi pregethu iddynt am lawer o flynyddoedd —yn enwedig ar ddyddiau ffair, mai buddiol i ddyn tlawd gadw mochyn, ac yr oedd ffrwyth amlwg i'w weinidogaeth. Er mai rhyw ddau, neu dri fan bellaf, o foch a brynai Thomas yn ystod y flwyddyn, yr oedd ei bresenoldeb ym mhob ffair yn anhepgor. Anfynych y rhyfygai neb o'r cymdogion brynu porchell neu 'storyn mewn ffair heb ymgynghori â Thomas Bartley, ac os gwnaent, odid na chanfyddent yn fuan mai bargen ddrwg oedd. Yr oedd Thomas fel hyn yn colli chwe diwrnod clir mewn blwyddyn i wasanaethu ei gymdogion heb un geiniog o dâl. Rhaid cydnabod y byddai Thomas, ar adegau, yn sylweddoli gymaint o amser yr oedd yn ei golli i wasanaethu pobl eraill, ac yn penderfynu weithiau nad âi byth i ffair ond i brynu mochyn iddo ef ei hun. Ond pan ddeuai diwrnod ffair dechreuai ei gydwybod ei gyhuddo, dywedai: "Barbra, fedra i yn 'y myw las fod yn gyfforddus heb fynd i'r ffair," ac i'r ffair yr âi yn sionc ddigon.

"Mi glywi rw bobol yn deud mai'r peth gwriona ar chwyneb y dduar ydi cadw mochyn," meddai Thomas, un diwrnod," ac yr ydw i wedi notisio wastad ma pobol ddiog, ddi—sut at fyw, ydi'r rheini sy'n deud felly. Doe ddiwaetha'n y byd 'roedd yr hen Feti William yn gofyn i mi: Tomos Bartle,' medde hi, ydech chi'n meddwl bod cadw mochyn yn talu i chi?' a 'be finne: Bydae pawb yn talu cystal â'r mochyn mi 'naen y tro, Beti. Weles i 'rioed fochyn na thale fo, ond mi weles ambell wraig na thale hi byth.' 'Roedd arni ddeuswllt i mi am drwsio pâr o sgidie es gwn i bryd, wyddost, a mi ges siawns i roi pwyth i'r hen feuden, a welest ti 'rioed mor chwim y trodd hi'r stori. Ond rhyngot ti a fi, 'dydw i ddim yn meddwl bod cadw mochyn yn talu, os ei di gyfri popeth a rhoi pris ar bob peth 'rwyt ti'n 'i neud. I ddechre, 'dydi o ddim yn talu i ddyn sy'n rhy falch i nôl baich o wellt ac i garthu'r cut. A 'dydi o ddim yn talu i ddyn heb gydwybod i roi bwyd priodol iddo fo; achos ma'n rhaid i'r mochyn, wyddost, fel rhw ddyn arall, gael bwyd priodol cyn y daw o byth yn 'i flaen. Ond dyma ydw i'n ddeud i ddyn tlawd—dyn wrth 'i ddiwrnod gwaith—na neith o byth ddim byd gwell na chadw mochyn, yn enwedig os bydd tipyn o foron y maes a dalan poethion yn tyfu yn agos i'w dŷ o. Yn ôl 'y meddwl i, a rydw i, o ddyn cyffredin, wedi magu cymin o foch â neb yn y wlad ma—ma cadw mochyn yn talu'n well o lawer na'r sefins banc. Dyma ti'n meddwl am ddyn yn pendrafynu byw yn gynnil a rhoi ei arian yn y sefins banc. Dywed fod o'n safio swllt yr wsnos. O'r gore. Ambell wsnos mi fydd wedi colli diwrnod—ne brynu rhwbeth na fydd mo'i isio, a mi geiff y banc gymryd 'i siawns, a weles di 'rioed lai fydd yno erbyn diwedd y flwyddyn. Ond, bydase gan y dyn fochyn a chydwybod i'w ffidio'n dda, mi fase'n bownd o morol am fwyd iddo dros iddo fod ar lai 'i hun. Peth arall—'dydi dyn ddim yn licio mynd â rhw dreifflach i'r banc, ac os trîth o'u cadw nhw yn y tŷ, mae rhw aflwydd o hyd yn dwad i'w cymryd nhw i ffwrdd. Glywest di am Ned Jones es talwm yn trio cadw arian yn y tŷ? Naddo? Wel, i ti, mi bendrafynodd, un tro, roi'r baco heibio a hel tipyn heb yn wbod i'r wraig. Deuddeg swllt odd 'i gyflog o, a than bost y gwely roedd Ned yn cadw'i gelc. Rodd o wedi bod wrthi am bymtheng wsnos, ac wedi casglu—'bygse fo—saith a chwech—hanner coron dan dri phost y gwely. Ond un diwrnod, ar ôl i'r wraig fod yn glanhau'r llofft, fe bowdrodd Ned i edrach oedd 'i gelc o'n sâff. Wel, i ti, mi gododd un post. 'Ho,' 'be Ned, ma'r hanner coron ene wedi mynd,' a mi â'th at y post arall, a 'roedd hwnnw wedi'i gloywi hi. Felly 'roedd y tri, a welodd Ned byth mo'u lliw na'u llun nhw. Ond mi fu 'no dipyn o row, fel y gelli di feddwl, a maen 'nhw'n deud i mi na fuon nhw byth 'run fath fel gŵr a gwraig, a bod Ned yn smocio mwy nag yrioed. Ie, 'dydi dyn ddim yn licio mynd â rhw dreifflach i'r banc, achos wrth 'i weld o'n mynd yn amal mi eith pobol i ddeud 'i fod o'n werth 'i filoedd, a mi fydd pawb yn mynd ato i ofyn benthyg, ac os daw hi'n binch ar y dyn 'i hun fydd ene ddim cydymdeimlad â fo. Ond dyma ddyn yn cadw mochyn mae o'n hel rhw dipyn i'w fol o deirgweth yn y dydd o leia, a dydi o'n gwbod fawr oddi wrtho, ac o dipyn i beth mae o'n dwad yn rhwbeth yn y diwedd. Maen 'nhw'n deud i mi ma dene sut y mae'r Gwyddelod ene'n hacio byw, ag y bydde'n well gynyn nhw fod heb hôm riwl nag heb gut mochyn. Ond mae llai o fagu moch gan bobol dlawd nag a fydde, yn enwedig yn y trefydd. A'r rheswm am hynny, meddan nhw, ydi fod y Locol Bord yn 'u stopio nhw, ac am fod bacwn y Merice mor rhad. Dene'r felltith fwya ddaeth erioed i'n gwlad ni ydi'r Locol Bord a bacwn y Merice—yn ôl y meddwl i. Ma'r Locol Bord yn stopio'r tlodion gadw mochyn, ac oherwydd hynny, dene lle maen 'nhw'n sychglemio ar hyd y flwyddyn, ac yn rhedeg i'r siop i nôl cnegwerth o facwn y Merice a chnegwerth o datws—yn lle bod, fel y bydde pobol es talwm, a dwy hog o datws yn 'r ardd a mochyn yn nhop y tŷ. Wn i am ddim sy'n porthi diogi gymin â'r Locol Bord. Es talwm, mi fydde dyn, ar ôl dwad o'i waith, a molchi, yn mynd i'r cae tatws, ne ynte i lanhau tan y mochyn. Ond i'r tafarne y ma'r bobol yn mynd rwan. A chlywi di byth sôn y dyddie yma am swper tir tatws.' A'r cwbwl i gyd o achos y Locol Bord. Be ddeudest ti?—er mwyn cadw'r ffefars i ffwrdd? Lol i gyd! Ma nhw'n deud os bydd cut y mochyn o fewn pum llath i'r tŷ y bydd y ffefar yn bownd o ddwad, ond os bydd y cut bum llath a dwy fodfedd oddi wrth y tŷ y bydd pawb yn saff! Glywest di erioed siarad gwirionach yn dy fywyd?"

Ond yr wyf yn crwydro. Y ffaith oedd fod agos bob un o weithwyr Pwll y Gwynt yn magu mochyn ac yn plannu tatws. Mae'n syndod meddwl ar cyn lleied o arian y mae llawer o weithwyr Cymru wedi gallu byw a magu teuluoedd lluosog. Mewn llawer amgylchiad yr oedd nifer y geneuau ymron yn gyfartal i nifer y sylltau a enillid mewn wythnos gan y penteulu. Nid oeddynt yn llwgu, nid oeddynt yn noethion. Yn wir, yr oeddynt fel teulu yn gallu dyfod yn daclus i'r capel; ac nid hynny yn unig, ond yn gallu rhoi ychydig at yr achos. Pa fodd yr oeddynt yn gallu gwneud hynny—y nefoedd fawr a ŵyr! Rhaid bod eu hanghenion anhepgor yn fychain iawn, a'n bod ni y dyddiau hyn yn gwario llawer am bethau y gellir gwneud hebddynt.

Gyda chyflogau truenus o fychain, yr oedd mwynwyr Pwll y Gwynt wedi gallu byw, magu plant, a rhoi chydig ysgol iddynt. Eglur yw na allai'r rhai mwyaf darbodus roddi dim o'r neilltu ar gyfer diwrnod glawog. Fel yr aderyn sy'n byw o ddydd i ddydd heb ddim darpariaeth ar gyfer yfory, yr oeddynt hwythau yn byw o sist i sist, a phan safodd Pwll y Gwynt yr oedd eu tlodi a'u trueni yn fawr arnynt. Er bod y cyfyngder wedi dyfod ar y nifer mwyaf o'r gweithwyr yn hollol ddiddisgwyl, nid oedd rhai o'r hen ddwylo heb weled yn eglur na allai unrhyw Gwmni ddal i wario arian yn barhaus heb dderbyn ond y nesaf peth i ddim yn ôl. Heblaw hynny, yr oedd gan Capten Trefor ei gymeriad a'i enw da i'w gadw, ac yr oedd wedi cymryd rhai o'r gweithwyr mwyaf profiadol i'w gyfrinach ers tro.

Perthynai i Bwll y Gwynt ŵr o'r enw Sem Llwyd. Heblaw ei fod yn grefyddwr ac o gymeriad dichlyn, ystyrid Sem yn oracl ar y dull gorau o weithio. Cyndyn iawn a fyddai Sem i ddweud ei farn ar unrhyw beth oni byddai'n siŵr o'i fater. Pan benderfynid gyrru mewn cyfeiriad newydd yn y Gwaith, cadwai Sem ei farn hyd nes ceid prawf teg, ac yna datganai ei syniad yn ddi-floesgni, a byddai, wrth gwrs, bob amser yn gywir. Ni wybuwyd erioed i Sem fethu yn ei farn. Pan wesgid arno gan Capten Trefor, am ei syniad ymlaen llaw, gofalai Sem am roi digon o os o'i gwmpas, fel, pa fodd bynnag y trôi'r anturiaeth allan, y byddai barn Sem yn iawn. Ynglŷn â gweithiad Pwll y Gwynt ni phetrusai Sem ddweud ei farn yn groyw ar un peth, a da y gwyddai nad oedd y peth hwnnw o fewn terfynau posibilrwydd i'r Cwmni byth ei gario allan. Pan gyfarfyddai'r gweithwyr yn dwr i gael mygyn—yr hyn a wnaent yn fynych—oblegid nid oeddynt yn credu mewn gorweithio, ac yr oeddynt oll yn gydnabyddus â'r pennill:

Y mae chwech o oriau'n ddigon
I bob un o'r miners mwynion,
I fod rhwng y dyrys greigiau
Mewn lle myglyd yn llawn maglau.

Pan gyfarfyddent felly, mynych y rhoddai Sem y wedd fwyaf doeth ar ei wyneb, ac y datganai ei farn yn glir i wrandawyr llawn edmygedd ar yr hyn y dylasai'r Cwmni fod wedi ei wneud.

Yr oedd Sem Llwyd yn un o'r rhai a gymerasai'r Capten i'w gyfrinach, ac nid oedd heb wybod am ddrych-feddyliau gwyllt Sem. Pan gaffai'r Capten Sem ar ei ben ei hun, rhedai'r ymddiddan rywbeth yn debyg i hyn : Wel, Sem, beth ydyw'ch barn am yr hen Waith yma erbyn hyn?"

"Yn wir, Capten, mae'n anodd deud, a bod yn siŵr." "Yr wyf yn credu, Sem, eich bod chwi a minnau'n synio yn lled debyg am Bwll y Gwynt. Pe cawswn i fy ffordd fy hun, mi fuaswn wedi gwneud fel hyn ac fel hyn." Ac yna awgrymai'r Capten ryw gynlluniau cyffelyb i'r rhai y clywsai fod Sem yn eu gwyntio. "Ond waeth tewi, Sem, mae gen innau fy meistar, ac os fel hyn y mae'r Cwmni yn dewis gwneud, eu look out nhw ydyw hynny. Ond mi ddywedaf hyn, nid oes dim posib cario 'mlaen fel hyn yn hir."

"Ddaru chi 'rioed, Capten, ddeud mwy o wir, a 'rydw i wedi deud 'run peth laweroedd o weithiau, mae'r dynion yn gwybod. A mae o'n andros o beth, Capten, na châi dyn fel chi, sy'n gwybod sut i weithio mein, ei ffordd ei hun."

"Sut bynnag, Sem, felly y mae pethau."

Ar achlysuron penodol, proffwydai Sem yn ddoeth am ddiwedd buan Pwll y Gwynt, ac eglurai'r rheswm am hynny—sef na allai'r Capten gael ei ffordd ei hun. Pan safodd Pwll y Gwynt nid oedd neb yn rhoi'r bai am hynny wrth ddrws Capten Trefor. Dywedai Sem Llwyd, ac eraill, erbyn hyn, fod y Capten wedi eu rhybuddio, a phe cawsai'r Capten ei ffordd ei hun y buasai popeth yn dda.

Y Cwmni yn Llunden oedd yr achos o'r holl ddrwg. Ac fel hyn yr oedd y Capten, er ei fod wedi colli ei gyflog, wedi llwyddo i gadw ei enw da ymhlith ei gymdogion. Credai'r ardalwyr yn lled gyffredinol pe cawsai'r Capten ei ffordd ei hun y buasai Pwll y Gwynt yn fforddio gwaith cyson am oes neu ddwy o leiaf. Aw—grymai'r Capten wrth y rhai y digwyddai ymddiddan â hwy fod" dialedd o gyfoeth "wedi ei adael yn yr hen Waith, ac o dipyn i beth yr oedd y mwynwyr eu hunain, oedd wedi bod flynyddoedd yn chwilio am y plwm heb ei gael, wedi dyfod i gredu'r un peth, ac ymhen ychydig amser tystiai ambell un o'r hen weithwyr fod ym Mhwll y Gwynt "blwm fel gwal," yn gorwedd, erbyn hyn, dan y dŵr! Edrychid ar Capten Trefor fel merthyr, ac oni bai fod y mwynwyr mor dlawd buasent yn gwneud tysteb iddo. Gan na allent hynny, bu raid iddynt fodloni ar felltigo Cwmni Llunden, a rhoi eu goglyd am y dyfodol yn nhiriondeb, gallu, a dyfeisgarwch Capten Trefor. Chwarae teg i'r Capten, nid oedd yntau yn fyr o drwsio lampau eu gobaith. Prin y gallai fyned o'i dy na chyfarfyddai â rhyw weithiwr neu'i gilydd, a drôi lygad pryderus ato, gan ddisgwyl rhyw air o obaith. Edrychai'r Capten arno gyda llygad tosturiol—cymerai afael yn gartrefol yn lapel ei got a dywedai yn fwyn :

Wel, Benjamin bach, mae pethau'n ddifrifol onid ydynt? Ond mi wyddwn ers tro mai i hyn y dôi hi. Beth arall oedd i'w ddisgwyl, gan na chawn fy ffordd fy hun o drin y Gwaith yn y modd gorau? Ond peidiwch â rhoi'ch calon i lawr, Benjamin, mi dry rhywbeth i fyny rai o'r dyddiau nesaf yma. Gawsoch chwi fwyd, Benjamin, heddiw? Wel, wel,—rhoswch—cymerwch y nodyn yma ac ewch at Miss Trefor," a thynnai'r Capten ddarn o bapur o'i boced ac ysgrifennai arno: "Dear Susi—give this poor devil a bite of something to eat." Digwyddai peth fel hyn bron bob dydd. Ymdrechai'r Capten godi ysbryd y gweithwyr, ac anfynych y methai loywi gobaith ambell un oedd ar ddarfod amdano. Mynych y cyterchid ef gan y masnachwyr oedd wedi ac yn trystio 'r gweithwyr am ymborth, Capten Trefor, ydech chi'n meddwl bod gobaith i Bwll y Gwynt ail gychwyn?" Syr," atebai'r Capten, "ni fynnwn er dim a welais greu gobeithion gau. Nid peth amhosibl ydyw i Bwll y Gwynt ail gychwyn, ond y mae hynny yn bur annhebyg. Os ail gychwynnir ni fydd â wnelwyf i ddim ag ef ond ar un telerau—sef y caniateir i mi fy ffordd fy hun, a chwi wyddoch, Mr. Jones, mor anodd ydyw i ddyn—pan na fydd ond gwas i'r Cwmpeini—gael ei ffordd ei hun er i'r ffordd honno fod yr un orau. Fel mater o ffaith, syr, pe cawswn i fy ffordd fy hun, fe fuasai Pwll y Gwynt heddiw nid yn unig yn mynd, ond hefyd yn talu yn dda i'r Cwmpeini. Ond rhyngoch chwi a fi—dim pellach just yrwan, Mr. Jones?—rhyngoch chwi a fi, mae fy llygad nid ar Bwll y Gwynt, ond ar rywle arall. Cewch glywed rhywbeth rai o'r dyddiau nesaf. Mewn cymdogaeth fel hon, sy mor gyfoethog mewn mwynau, fe egyr Rhagluniaeth ryw ddrws o ymwared yn fuan. Mewn ffordd o siarad, nid ydyw hynny, i mi yn bersonol, nac yma nac acw. Ar ôl yr holl helynt, y pryder a'r siomedigaethau, mae'n bryd i mi gael gorffwys. Ond sut y medraf orffwyso tra na allaf fynd allan o'm tŷ heb gyfarfod â degau o ddynion truain yn segura, ac nid hynny yn unig, ond yn dioddef angen? Na, syr, er fy mod wedi cyrraedd yr oedran hwnnw pryd, mewn ffordd o siarad, yn ôl trefn natur, y dylai dyn gael gorffwys a hamdden i feddwl am bethau pwysicach ac ymbarotoi ar gyfer y siwrnai fawr sy'n ein haros oll—pa fodd y medraf orffwyso? Nid wyf yn anghofio, syr, eich bod chwi, ac eraill sydd yn y cyffelyb amgylchiadau, o'ch caredigrwydd, wedi coelio 'r gweithwyr, druain, â digon o ymborth i gadw corff ac enaid wrth ei gilydd—nid wyf yn anghofio, meddaf, fod arnoch eisiau eich arian—hynny ydyw, nid am na ellwch wneud hebddynt—ond am fod yn iawn i chwi eu cael. Na, syr, gyda thipyn o ysbryd anturiaethus ar ran y rhai sydd wedi llwyddo tipyn yn y gymdogaeth, a bendith Rhagluniaeth, fe fydd golwg arall ar bethau ymhen ychydig wythnosau, Mr. Jones."

Fel hyn, yn wyneb yr amgylchiadau cyfyng a'r tlodi mawr, yr oedd y Capten yn cadw'r mwynwyr ac eraill ar flaenau eu traed mewn disgwyliad am rywbeth. Yn y cyfamser, ymwelai Enoc Huws yn fynych â Thy'n yr Ardd, ac ni chaeodd y cymdogion eu llygaid rhag gweled hyn. Sylwyd fod Enoc mewn byr amser wedi ymdwtio ac ymloywi cryn lawer. Yr oedd y gŵr difrifol, y masnachwr cefnog, ond diofal ynghylch ei wisgiad, wedi sythu, ymhoywi, ac ymdecáu nid ychydig. A rhyfeddach fyth, gwelwyd fod Miss Trefor hithau, wedi dofeiddio, sobreiddio, ac wedi taflu ymaith ei holl addurniadau. Pa gasgliad arall y gallai'r cymdogion ddyfod iddo heblaw fod Enoc Huws a Miss Trefor yn eu cymhwyso eu hunain i'w gilydd? Am ddyddiau rai ni bu i'r fath fynd a dyfod i yfed te ymhlith y cymdogesau er mwyn cael cyfle i drin yr achos. Dechreuid pob ymdrafodaeth a fu ar achos Enoc drwy gymryd yn ganiataol ei fod ef a Miss Trefor wedi eu dyweddïo. Cydolygid yn gyffredin fod Miss Trefor yn llawer mwy ffortunus yn ei dewisiad nag Enoc. Cyfaddefid gydag unfrydedd fod Enoc yn gefnog, ac yn un tebyg o wneud gŵr da, tra na feddai Miss Trefor ddim i'w ganmol ond prydferthwch canolig, nad oedd wedi'r cwbl o un gwerth tuag at fyw, a hefyd "ideas" ffôl—neu, mewn geiriau eraill—falchder penwan. Pryderai'r cymdogesau hyn a allai diwydrwydd ac ymroad a llwyddiant masnachol Enoc gyfarfod â drych—feddyliau Miss Trefor. Ysgydwai ambell hen ferch anobeithiol ei phen, "er nad oedd hi yn dweud dim, nac yn hidio dim pwy a gymerai Enoc Huws yn wraig iddo." Ni phetrusai ambell fam â thyaid o ferched anfarchnadol ganddi ddatgan ei meddwl yn groyw "ei bod wedi ei siomi yn fawr yn Enoc Huws—ei bod wedi arfer edrych arno fel dyn o farn, ac yn sicr fel dyn oedd yn grefyddol. Ond mai felly y digwydd yn aml—y rhai yr oeddid yn meddwl mwyaf ohonynt oedd yn ein siomi fwyaf.' Dywedid bod rhai o'r mamau hyn hyd yn oed wedi newid eu barn am y te a werthid gan Enoc, ac yn dweud y byddai raid iddynt "drio rhyw siop arall." Yr oedd Enoc wedi gwneud enw iddo'i hun am de da, ac wedi i'r mamau "drio rhyw siop arall," dychwelasant wedi'r cwbl o un i un i Siop y Groes.