Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Vital Spark

← Doethineb Sem Llwyd

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Y Bugail

PENNOD XXI

"Vital Spark"

GADAWODD bugeiliaeth Rhys Lewis argraff dda ar feddwl yr eglwys a'i galwodd i'w gwasanaethu. Ac ni allai lai; oblegid heblaw ei fod yn ŵr ieuanc galluog ei feddwl a grasol ei galon, meddai ystôr helaeth o synnwyr cyffredin—nwydd anhepgor i fugail, ac, yn wir, i bob un y bydd a wnêl â thrin dynion o wahanol fathau. Ni fu ei wendid corfforol o nemor, os bu o ddim, anfantais i'w ddylanwad. Hwyrach i'w wendid maith ddiarfogi'r rhai oedd wrth naturiaeth dipyn yn bigog, ac ennyn cydymdeimlad cywir a chynnes eraill. Beichiodd ei hun â chymaint o waith ag a allai ei ysgwyddau ei ddal, a rhyfeddai llawer pa fodd yr oedd yn gallu paratoi pregethau mor rhagorol. Yr oedd ei feddwl yn ysgogi mor nerthol a phenderfynol fel na pheidiodd â mynd yn ei flaen pan ballodd ei iechyd. Parodd hyn i'w farwolaeth ymddangos yn sydyn i laweroedd, er nad oedd felly.

Wedi marw Rhys Lewis ymgysurai'r eglwys fod ganddi un dyn synhwyrol a chrefyddol, ac abl i'w harwain ym mherson Dafydd Dafis. Hynny ydyw, yr oedd Dafydd Dafis yn un a allai gadw seiat cystal â nemor bregethwr. Dyn yr un llyfr, bron, oedd ef. Anfynych y byddai'n gweled newyddiadur, ac ni byddai'n ceisio dilyn yr amseroedd; ond yr oedd yn dilyn y Cyfarfodydd Misol a'r Cymanfaoedd yn gyson. Ni welid Dafydd byth mewn cyngerdd nac eisteddfod, ond, hyd y gallai, byddai ym mhob cyfarfod gweddi a seiat. Nid ymyrrai â gwleidyddiaeth, ac ar adeg etholiad rhoddai ei lais, mewn ffydd, dros yr un a gefnogid yn fwyaf cyffredinol gan grefyddwyr. Yn ei olwg ef nid oedd bywyd yn dda i ddim ond i fod yn grefyddol, ac yn grefyddol yn yr ystyr a roddai ef i grefydd. Yr oedd ef yn gul ryfeddol, ac ar yr un pryd yr oedd rhyw fath o ddyfnder ynddo. Ffarmwr digon gweddol oedd, ac onid oedd Dafydd yn grefyddol, nid oedd yn ddim yn y byd, y truanaf o'r holl greaduriaid ydoedd. Yr oedd yn gul, fel y dywedwyd, ond nid yn sarrug. Yr oedd ei grefydd wedi ei wneud yn sad mewn mwyneidd-dra. Ni welais mohono erioed yn chwerthin ond gyda deigryn yn ei lygaid, a hynny o dan y pulpud. Fel yr wyf yn heneiddio, ac yn fy oriau mwyaf prudd, byddaf bron yn meddwl mai bywyd fel yr eiddo Dafydd Dafis ydyw'r unig fywyd gwerth ei fyw, ond i'r dyn â'r meddwl iach, effro, dichon mai bywyd hunanol yr ymddangosai un fel yr eiddo Dafydd Dafis. Hen lanc oedd ef, ac efallai fod yr elfen hunanol yn ymddatblygu yn ddiarwybod i'w pherchen ym mywyd dyn sengl. O ran hynny, onid hunan sydd yn llywodraethu pob dyn, ond ei fod yn gwisgo gwahanol weddau?

Ond yr wyf yn crwydro. Cysurus gan Eglwys Bethel oedd cofio na châi'r cyfarfodydd wythnosol, megis y seiat a'r cyfarfod gweddi, ddioddef rhyw lawer tra byddai Dafydd Dafis yn fyw.

Ni byddai'r blaenor arall, Alexander Phillips (Eos Prydain), ond anfynych yn y cyfarfodydd hyn. Yn ei gylch ei hun fel dechreuwr canu, ac fel un oedd yn gofalu am lyfrau'r eglwys, yr oedd yr Eos yn gampus. Ond prin y gwelid ef unwaith yn y chwarter yn y seiat a'r cyfarfod gweddi. Ar y Sul, byddai fel un yn lladd nadredd, neu'n bwrw pridd ar gorff fel y dywedir. O'r braidd y cymerai hamdden i fwyta. Byddai ganddo gyfarfod canu am un o'r gloch y prynhawn, ac am bump o'r gloch, ac un wedyn ar ôl oedfa'r nos, ac yr oedd mwy o sŵn yn ei dŷ nag oedd yno o lestri gweigion. Un o'r pethau a roddai fwyaf o fodlonrwydd meddwl a thawelwch cydwybod i'r Eos wrth edrych yn ôl, oedd ddarfod i gôr Bethel o dan ei arweiniad ef ganu "Vital Spark" yn effeithiol ar ôl marw Rhys Lewis. Os rhaid dweud y gwir, yr oedd yr Eos a'i gôr, â rhagwelediad canmoladwy, wedi bod yn ymarfer rai misoedd cyn marwolaeth y gweinidog. Nid yn y capel, wrth gwrs, y byddai'r practices—buasai hynny'n rhy awgrymiadol, ond yn nhŷ'r Eos ei hun. O ganlyniad, pan ddaeth y digwyddiad galarus yr oedd yr Eos a'i gôr yn barod.

Byth wedi hynny byddai'r Eos—gan wybod ei fod ef ei hun a'i gôr yn barod i ganu dernyn rhagorol o gerddoriaeth, na allent â phriodoldeb ei ganu ond ar achlysuron neilltuol—nid yn anfynych, pan fyddai'r pregethwr yn llefaru, yn edrych a oedd rhyw arwyddion yng ngwedd rhywun fod y gelyn diwethaf wedi ei farcio. Os byddai pawb yn edrych yn iach a hoyw, trôi'r Eos ei fyfyrdod at y dôn oedd i'w chanu ar ddiwedd yr oedfa, a hawdd oedd gweled ar ei geg ei fod yn ei chwibanu yn ei frest. Ni waeth i mi gyfaddef—bûm am amser yn aelod o gôr detholedig yr Eos, a dyna sut yr wyf yn gwybod yr holl fanylion. Yr oedd yn ddealledig yn ein plith ni ein hunain os byddai rhywun o aelodau cynulleidfa Bethel yn gwaelu o ran iechyd, fod private practice i'w gynnal yn nhŷ Eos Prydain bob nos Sul, ond os byddai pawb yn iach, cai "Vital Spark" lonydd am dymor. Yr wyf yn cofio'r Eos mewn penbleth fawr un tro. Perthynai i gynulleidfa—nid i eglwys Bethel—ŵr hynaws, call, a chlyfar yn ei ffordd ei hun, o'r enw Tom Jones. Byddai Tom yn gyson iawn fel gwrandawr, ond yr oedd yn herwheliwr enbyd. Bu "o flaen ei well" fwy nag unwaith. Un noson daliwyd ef yn herwhela ar ystad y Plas. Nid oedd Tom yn fodlon i golli ei ysglyfaeth. Llwyddodd i ddyfod yn rhydd o'u gafaelion; ond oherwydd ei fod wedi gorfod ymladd yn erbyn dau, dioddefodd ysigiad tost, o'r hwn y bu farw. Yn awr, y cwestiwn a flinai'r Eos oedd a oddefid—nid a ddylid—canu "Vital Spark." Fodd bynnag, cawsom practice, a rhoddwyd y cwestiwn o flaen Dafydd Dafis. Penderfynodd Dafydd y cwestiwn mewn eiliad, a gofidiai'r Eos na buasai Tom farw dan amgylchiadau gwahanol. Tra'r oeddwn yn aelod o gôr yr Eos, llawenhawn nad oedd Wil Bryan gartref, oblegid gwyddwn na buasai ef yn arbed dadlennu ein hymbygoliaeth.

Gwrthgiliais o gôr yr Eos, ac fel hyn y bu. Cymerwyd fi yn wael gan y slow fever. Trigai'r Eos yn y tŷ nesaf ond un i'n tŷ ni. Oddeutu deg o'r gloch, y nos Sul cyntaf o'm hafiechyd, yr oeddwn yn wael iawn, a neb ond fy mam yn fy ngwylio. Yr oedd yn noswaith dawel, ac, erbyn hyn, nid oedd neb yn tramwy'r heol. Darllenai fy mam ei Beibl iddi hi ei hun. Yn y man clywn sŵn canu, ac er na allwn glywed y geiriau, gwyddwn ar y gerddoriaeth mai

Lend, lend your wing,
I mount, I fly;
O grave, where is thy victory,
O death, where is thy sting?

oedd y geiriau a genid.

"Oes rhywun o bobl y capel yn sâl heblaw fi?" gofynnais i'm mam.

"Nag oes, 'ngwas i, pam 'rwyt ti'n gofyn?" meddai fy mam.

"O, dim," ebe fi. Ond truenus iawn fu arnaf y noswaith honno, oblegid gwelwn fod yr Eos a'i gôr am fy nghladdu ar unwaith. Yr oedd arwyddion gwella arnaf cyn y Sul wedyn, ac er i mi wrando'n ddyfal, ni chlywn ddim o "Vital Spark." Pan ddeuthum o gwmpas, dychmygwn fod yr Eos yn edrych yn siomedig, ac nid euthum byth wedyn yn agos i'w gôr.