Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Y Fam a'r Ferch

← Gŵr a Gwraig

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Curo'r Twmpath →

PENNOD XVII

Y Fam a'r Ferch.

WEDI treulio blynyddoedd mewn llwyddiant a llawnder—wedi hanner oes o fwynhau cysuron bywyd yn ddibrin ac yn ddibryder, peth digon annymunol yw bod yr amgylchiadau'n dechrau cyfyngu—y cysuron yn graddol leihau, a hyd yn oed dlodi yn ein haros yn y fan draw. Ond mwy gofidus, gallwn feddwl, yw dyfod ar unwaith i ddeall ein bod yn dlawd a llwm.

Druan oedd Susan Trefor! Ac eithrio'r tipyn helynt fu rhyngddi a'i thad ynghylch Wil Bryan, ni wyddai hi, hyd yn hyn, ddim am brofedigaeth a chroeswynt gwerth sôn amdano. Yr oedd wedi byw gan mwyaf ar "ideas" a gogoniant dyfodol, heb na phryder na phoen. Pa beth bynnag oedd ddiffygiol yn ei chymeriad, yr oedd ei rhieni mor gyfrifol amdano, os nad yn fwy felly, na hi ei hun. Nid oedd hi, wrth natur, heb dalent, a phe cawsai well magwriaeth, diau y buasai hi'n eneth bur wahanol. Ystyrid Susan Trefor yn ferch ieuanc hynod o brydferth. Cydnabyddid hynny gan y rhai nad oeddynt yn ei hoffi. Yr hyn a amharai fwyaf ar ei phrydferthwch oedd ei bod hi ei hun yn rhy ymwybodol ohono. Ni byddai byth yn esgeuluso gwneud defnydd o bopeth i ymharddu. Yr wyf yn mawr gredu, pe na bai llygaid i edrych arni, mai ychydig fuasai'r gwahaniaeth yn ei hymddangosiad, oblegid gwisgai yn fwy i'w boddhau ei hun nag i foddhau neb arall.

Ond y bore y cyfeiriwyd ato yr oedd newid yn ymddangosiad Susan Trefor—newid mor amlwg nes tynnu sylw ei mam y foment yr edrychodd arni. Ymwisgasai yn nodedig o blaen, a'r "hen ffroc gotwn" yn hongian ar ei braich. Amlwg ydoedd fod hynny o gwsg a gawsai wedi ei wasgu i'r ychydig oriau cyn codi, yr oedd ei llygaid yn chwyddedig a chlwyfus.

"Be ydi nene sy gen ti, dywed? Wyt ti'n mynd i'w rhoi hi i rwfun?"

"Nag ydw, 'mam; 'rwyf am ei haltro i mi fy hun."

"Hon ene! Be sy arnat ti, dywed, wyt ti'n gwirioni?"

"Hwyrach 'y mod i, wir, mam. Mi wn 'y mod i wedi bod yn ddigon gwirion am lawer o flynyddoedd, ond 'dydi hi ddim yn rhy hwyr i mi drio gwella."

"Am bewt ti'n sôn? 'Dydw i ddim yn dy ddallt di."

"Ddim yn 'y nallt i? ar ôl y peth ddeudodd 'y nhad neithiwr? 'Rydw i, erbyn hyn, yn fy nallt fy hun yn burion—mai Humbug fûm i ar hyd y blynyddoedd, yn rhoi airs i mi fy hun, fel y deudodd 'y nhad. Ond 'dydw i ddim am fod yn Humbug ddim chwaneg. Os geneth dlawd ydw i, fel geneth dlawd 'rydw i am wisgo.'

"Paid â moedro, 'ngeneth bach i. 'Doedd dy dad ddim yn meddwl hanner y pethe 'roedd o'n eu deud neithiwr. 'Roedd o wedi cynhyrfu, wyddost, achos mae gynno fo gimin o bethe ar i feddwl.'

"Bydase fo wedi deud tipyn o'i feddwl i ni yn gynt, mi fase ganddo lai ar ei feddwl. 'Dydw i ddim yn ystyried fod 'nhad wedi bod yn onest efo ni—os bu o'n onest efo rhwfun."

"Susi! rhaid i mi ofyn i ti beidio â siarad fel ene am dy dad—wyddost ti ddim byd am fusnes nac am y profedigaethe y mae dy dad wedi bod ynddynt. Yn wir, erbyn i mi gysidro pethe, mae'n syn gen i sut mae o wedi gallu cadw.'i grefydd. Mae'n rhaid 'i fod o wedi cael help oddi uchod. Ac mor garedig arno fo! yn cadw'r helynt i gyd iddo fo'i hun rhag yn gwneud ni'n anghyfforddus."

Sut bynnag, gwyddom yrwan, 'mam, am ein gwir sefyllfa—gwyddom ein bod wedi'n twyllo'n hunain a thwyllo'n cymdogion—gwyddom ein bod yn dlawd, ac y byddwn yn dlotach yn y man, a 'dydi o ddim ond Humbug i ni ymddangos fel arall. Mae'n well gen i gael deud fy hun wrth bobol ein bod yn dlawd nag iddyn nhw ddeud. wrtha i."

"Dim ffasiwn beth! paid â gwirioni, eneth! Oni ddeudes i nad oedd dy dad ddim yn meddwl hanner y pethe'r oedd o'n eu deud neithiwr? Wedi cynhyrfu 'roedd o, a 'does dim isio i ti sôn gair am y peth wrth neb. Gwyddost mor glyfar ydi dy dad, yn wir, rhy glyfar ydi o, a dene sut nad ydi pobol ddim yn i ddallt o. A bydae Pwll y Gwynt yn darfod, mi feder dy dad ddechre gwaith arall ar unwaith. Yn wir, y mae o'n mynd i ddechre un rai o'r dyddie nesa 'ma, fel y cei di weld, a mi fydd cystal arnom ni ag y bu hi 'rioed."

"Wyddoch chi, 'mam? 'rydw i'n teimlo'n rhyfedd—fedra i ddim deud mor rhyfedd 'rydw i'n teimlo. 'Rydw fel bydawn i wedi bod yn breuddwydio ar hyd f' oes, ac newydd ddeffro i realeisio sut y mae pethe. Wrth feddwl sut yr ydw i wedi byw, sut yr ydw i wedi ymddwyn at bobol gan mil gwell na mi fy hun, ac am fy airs, chwedl fy nhad, wn i ddim sut i ddangos wyneb i neb, a mae gen i'r fath gwilydd nes 'y mod i bron a marw! Meddyliwch be ddeudith pobol! y fath sport wnân nhw ohonom ni! A fedra i byth eu beio nhw am hynny. 'Chysges i winc dan saith o'r gloch y bore, a 'rydw i'n credu 'y mod wedi meddwl mwy neithiwr am bethe y dylaswn i fod wedi meddwl amdanyn nhw o'r blaen nag a feddylies drwy fy holl oes, a 'rydw i'n gobeithio 'mod i 'n dipyn callach nag y bûm i 'rioed."

"Mae'n dda gen i dy glywed di'n siarad fel ene, Susi. 'Roedd gen i ofn mai rhyw ymollwng a thorri dy galon y baset ti. Yn wir, mae dyn yn cael help yn rhyfedd, ond 'rydw i'n ofni dy fod di wedi cymryd atat yn ormod o lawer y peth a ddeudodd dy dad neithiwr. Mi ddeudith dyn yn 'i ffrwst bethe na ddyle fo ddim, ac y mae'r calla'n colli weithie. Erbyn i dy dad 'sbonio i mi neithiwr a bore heddiw, 'dydw i ddim yn gweld y bydd raid i ni—yn ôl fel y mae pethe'n edrach—newid dim ar yn ffordd o fyw, achos mae isio i ni gofio pwy yden ni o hyd, a bydae ni'n altro mi 'naen ddrwg i dy dad ac i ni'n hunen, a mi âi pobol i siarad yn bethma amdanon ni. 'Does harm yn y byd bod yn gall, fel 'roeddet ti'n sôn, a hwyrach y dylen ni drio peidio â bod mor strafigant, ond, hyd y gwela i, 'does dim isio i mi altro 'n ffordd o fyw, eto, beth bynnag."

"Pa ole rydech chi wedi'i gael, 'mam, ar y pethe ddeudodd y nhad neithiwr? A sut 'roedd o'n 'sbonio am fod mor gas hefo chi? Ai swp o glwydde oedd y cwbl ddeudodd o?"

"Nage; nid dyn i ddeud celwydd ydi dy dad, a phaid â gadel i mi dy glywed di'n siarad fel ene eto. Mi wyddost o'r gore 'mod inne wedi cael y nychrynu a 'mrifo efo'r peth ddeudodd o. A mae amgylchiade, weithie, yn newid mewn 'chydig orie. Pan oedd dy dad yn siarad neithiwr 'roedd bron wedi drysu efo cymin ar 'i feddwl. A mi fùm yn synnu lawer gwaith 'i fod o heb ddrysu, a rhaid bod ganddo synnwyr mwy na dyn i fedru dal y cwbwl. Ie, fel 'roeddwn i'n deud, 'roedd hi'n edrach yn ddu iawn arno fo. Ond mi ddôth Mr. Huws, Siop y Groes, yma, a mae Mr. Huws am joinio dy dad i gael gwaith mein newydd, a mae gen i barch calon iddo, a mi dria ddangos hynny hefyd. 'Rydw i bob amser yn deud mai dyn clên iawn ydi Mr. Huws, ac erbyn i mi feddwl, 'rydw i'n synnu 'n bod ni wedi gwneud cyn lleied ohono fo. Ddaru mi fawr feddwl mai Mr. Huws fase ffrind penna dy dad. Er i mi glywed mai fo ydi siopwr gonesta'r dre, ddaru mi rywsut 'rioed ddelio efo fo, ond yno 'rydw i am ddelio'r cwbwl o hyn allan, wired a 'mod i'n y fan yma. Erbyn meddwl, mae'n rhyfedd fod Mr. Huws heb briodi, achos 'roedd dy dad yn deud fod o'n gefnog iawn. Ond 'ddyliwn na ddaru'r dyn ddim meddwl am briodi, ne, mi wn y base'n dda gan ambell un i gael o'n ŵr."

"Rydw i'n methu gweld, 'mam, os bydd gan ddyn lawer ar ei feddwl, pam y dyle hynny 'neud iddo siarad yn gas ac insulting â neb. 'Roedd 'y nhad yn ffiedd o gas efo chi a finne neithiwr, a 'roeddwn i'n credu 'i fod o'n feddw ne'n drysu yn 'i synhwyre. Ond 'doedd o ddim yn feddw, ne fase fo ddim yn gallu mynd dros hanes 'i fywyd mor fanwl."

'Rydw i'n cyfadde, Susi, na chlywes 'rioed mo dy dad yn siarad 'run fath, ac ar y pryd mi ddaru 'mrifo i'n arw. Ond 'rydw i'n madde'r cwbwl iddo ar ôl i glywed o'n 'sbonio 'i hun. Yn wir, mi fase'n werth i ti glywed o bore heddiw 'n deud 'i deimlad—'roedd yn ddrwg gynno fo. Wydde fo ddim be i'w 'neud iddo fo'i hun. 'Chlywes i neb erioed—hyd yn oed yn y seiat—yn deud 'i brofiad yn fwy rhydd a melys. Wrth sôn am y seiat, mi fase'n dda gen i bydase dy dad yn fwy rhydd yn y seiat, fel 'rydw i wedi deud wrtho lawer gwaith. Mae ganddo ddawn at hynny, a mi fydde'n drêt 'i glywed o, a mae isio mwy o hynny yn y dyddie yma, yn sicir ddigon."

"Mi fydde gan 'y nhad brofiad rhyfedd."

Bydde, wel di, a mi fydde. Mae o wedi gweld cymin, ac wedi cymysgu cymin efo pobol annuwiol, ac wedi cael ei demtio gymin gan y byd, y cnawd, a'r diafol, fel 'roedd o'n deud, ac eto wedi cael nerth i ddal trwy'r cwbwl."

"Be bydae o'n digwydd deud y profiad a gawson ni ganddo neithiwr, 'mam?"

"Paid â siarad yn wirion, da ti. Mi wyddost o'r gore nad oedd dy dad ddim fel y fo'i hun neithiwr, a 'rydw i'n fecsio 'nghalon na faset ti'n i glywed o'n rhoi rheswm am bopeth. 'Roedd yn biti gen 'i glywed o mor edifeiriol, a 'roedd ganddo 'Sgrythur ar bopeth. Ond dene oeddwn i yn mynd i'w ddeud—rhaid i ni 'neud yn fawr o Mr. Huws, achos 'roedd dy dad yn deud y bydde'r cwbwl yn dibynnu arno fo wrth gychwyn y gwaith newydd, gan fod Mr. Huws mor gefnog. Ond mi ofalith dy dad, mi wn, i Mr. Huws gael 'i arian yn eu hôl gydag interest."

"Os oes gan Enoc Huws arian, fel y mae'n ddiame fod, mi faswn i'n ei gynghori i gymryd gofal ohonynt, 'mam."

"Llawer wyddost ti am fusnes. Be ddoe o'r byd, fel y clywes i dy dad yn deud, bydae pawb yn cadw 'u harian a neb yn mentro? A wyt ti'n meddwl bod dy dad a Mr. Huws mor wirion â dechre gwaith newydd a gwario'u harian, oni bae eu bod nhw'n siŵr y can' nhw'u harian yn ôl a llawer chwaneg?"

"Mi wn hyn, 'mam, nad oes gan 'y nhad, yn ôl 'i eirie 'i hun, ddim arian i'w gwario na'u colli, ac os bydd Enoc Huws yn ddigon dwl i godlo hefo gwaith mein, y bydd ynte'n fuan yr un fath, neu mae'n rhyfedd gen i."

"Be sydd arnat ti, dywed? on'd oes ene lawer wedi 'u gneud yn fyddigions wrth fentro?"

"Oes, dyna Hugh Bryan a William Denman!"

Nage, nid Hugh Bryan a William Denman, er mor sharp wyt ti! Rhaid i rwfun golli, ne mi fydde pawb yn fyddigions. A mi glywes dy dad yn deud nad oedd gan Hugh Bryan ddim busnes i fentro."

"Ie, ar ôl iddo wario'r cwbwl."

Arno fo 'roedd y bai am hynny; a be wydde dy dad faint oedd 'i gwbwl o."

Gwydde o'r gore."

Dyma ti, Susi; bydae dy dad yn dy glywed di'n siarad fel ene, mi gnocie dy ben di yn y pared!"

"Mi gnocie beth digon gwag yn y pared, byd a'i gŵyr."

Wyddost ti be, Susi, 'rwyt ti'n siarad fel ffŵl!" Thank you, 'mam" (Susan yn crio'n hidl).

"Susi, mae'n ddrwg gen i mi arfer y gair ene. Paid â chrio a bod yn wirion. Ond yn wirionedd, mae rhw gyfnewidiad rhyfedd wedi dwad drostot ti: 'chlywes i 'rioed monot ti o'r blaen yn siarad yn amharchus am dy dad. Mi wyddost na fu 'rioed glyfrach tad na gwell tad, a mae o'n 'y mrifo i fwy nag a fedra i ddeud dy glywed di'n siarad fel ene. Gweddïa am ras i weld dy ffolineb, 'y ngeneth bach i. Mi wn fod gen ti flys wastad, bydae ti'n gwbod sut, rhoi Hugh Bryan ar draws dannedd dy dad, a 'rydw i'n meddwl y gwn i'r rheswm am hynny, ond 'roeddwn i'n credu dy fod ti bron ag anghofio'r gwiriondeb hwnnw."

Anghofia i byth mono, 'mam. Ac erbyn hyn 'rydw i wedi cael gole newydd ar y cwbwl. Mi wn na ddaru mi 'rioed gymryd interest ym Mhwll y Gwynt—wyddwn i ddim amdano ond fel 'roeddwn i'n digwydd gwrando ar ambell air a ddywedai 'nhad wrth bobl eraill. Ond 'roedd 'y nghalon bron torri pan dorrodd Hugh Bryan i fyny ar ôl colli 'i arian i gyd yn y Gwaith. Ond 'roeddwn i'n credu nad oedd dim bai ar fy nhad. Ond be ddeudodd o neithiwr? ddeudodd o ddim 'i fod o'n gwybod o'r dechrau nad oedd ene ddim plwm ym Mhwll y Gwynt? Ac eto 'roedd o'n gallu edrach ar Hugh Bryan yn taflu ei arian i ffwrdd nes iddo golli'r cwbwl, a mae o'n dal i adael i Mr. Denman 'neud yr un peth o hyd. Ydi peth fel hyn yn onest, 'mam?"

"Mi wela, fy ngeneth, dy fod tithe fel finne wedi camddallt dy dad, a mi wn mai ni ddaru gamddallt, ac nid y fo gamddeud. Yrwan y mae o'n gallu deud nad oes ene ddim plwm ym Mhwll y Gwynt, ond wydde fo mo hynny hyd yn ddiweddar. Sut y galle fo wybod? rho dy reswm ar waith. Er mor glyfar ydi o 'does dim rheswm i neb ddisgwyl i hyd yn oed dy dad wybod be sydd ym mherfedd y ddaear nes iddo fynd yno i chwilio a chwilio'n fanwl. Ac er bod gynno fo idea go lew—gwell na neb arall, mi wn—lle mae plwm i'w gael, mae dyn fel fo yn misio weithie."

"Peth rhyfedd iawn, 'mam, i ni'n dwy gamddallt 'y nhad. Ond mae'n dda gen i glywed mai fel yna 'roedd hi—os fel yna 'roedd hi hefyd."

"'Does dim os amdani, Susi, ond oedd dy dad yn deud â'i dafod 'i hun mai fel yna yr oedd, a sut y medri di feddwl fel arall? Bydae pawb yn y byd 'ma mor onest â dy dad, fe fydde golwg arall ar bethe yn bur fuan, a mi fydde. 'Does gynnon ni, mwy na neb arall, wyddost, ddim lle i ddisgwyl cael popeth fel yden ni'n dymuno. Ac yn y long run fydde fo ddim er ein lles. 'Cheir mo'r melys heb y chwerw, medde'r hen air, ac y mae'r cwbwl er ein lles ysbrydol, fel 'roedd dy dad yn deud. Os cei di fyw i f'oed i —— Ar hyn daeth y forwyn i mewn.