Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Yr Olwg Olaf

← Yr Americanwr

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

PENNOD LII

Yr Olwg Olaf

FORE drannoeth, teimlai Enoc ychydig yn well, a diau y buasai yn abl i adael ei wely oni bai i Miss Bifan ddyfod i'r ystafell yn sydyn a'i hysbysu eu bod wedi cael y Capten Trefor yn farw ar y soffa y bore hwnnw. Yr oedd hyn yn ail ysgytiad i'w deimladau, ond derbyniodd Mr. Davies, ei daid, y newydd gyda syndod a gwên, a dywedodd yn ddistaw, megis wrtho ef ei hun: "Mi wyddwn y byddai farw yn ei ddillad." Am Susi y meddyliai Enoc o hyd, ac er bod ei serch ati—ar ôl deall mai ei chwaer ydoedd hi—wedi newid ei nodwedd, nid oedd ronyn yn llai. Yr oedd ei galon bron â thorri o gydymdeimlad â hi yn ei thrallod, ac amryw weithiau yn ystod y diwrnod hwnnw yr anfonodd ef Miss Bifan i Dy'n yr Ardd, i ymholi yn ei chylch. Yr hyn a arteithiai Enoc oedd pa fodd y gallai ef hysbysu Miss Trefor am eu perthynas, ac am yr hyn a ddywedwyd wrtho gan ei daid. Deallodd ei daid ei helynt, ac ebe fe: "Gadewch hynny i mi, fy machgen. Mi wn eich bod mewn trafferth a helbul blin, ond wedi priddo'r Capten Trefor yna, ni a awn o gwmpas y mater. Mae popeth yn siwr o ddiweddu'n dda, oblegid nid yw hyn i gyd ond ffordd Rhagluniaeth a ffordd Duw o ddyfod â phethau i'r amlwg ac i'w lle. Yr wyf yn teimlo'n fwy dedwydd y funud hon nag y bûm ers tair blynedd ar ddeg ar hugain."

Ni allai Enoc, druan, deimlo fel y teimlai ei daid. Edrychai arno gyda chymysg deimladau—yr oedd wedi dwyn arno brofedigaeth lem, ac eto ni allai beidio â meddwl mor rhagluniaethol oedd ei ddyfodiad i Bethel,—a phe buasai wedi aros fis neu ddau yn hwy heb ddyfod, y fath drychineb ofnadwy fuasai wedi digwydd. Tawelwyd cryn lawer ar feddwl Enoc pan ddywedodd ei daid wrtho:

"Nid oes un creadur byw yn gwybod am yr amgylchiadau yr wyf wedi eu hadrodd wrthych, fy machgen, ac y mae y Capten,' chwedl pobl yr ardal yma, wedi tewi am byth, ac er eich mwyn chwi, ac er mwyn ei ferch, rhaid i ni gadw y cwbl i ni ein hunain. Wrth gwrs, ni allwn beidio ag egluro rhyw gymaint, mewn ffordd ddoeth, i Miss Huws—hynny ydyw i Miss Trefor,—a rhaid i ni wneud rhyw ddarpariaeth ar ei chyfer oherwydd y cysylltiad sydd wedi bod rhyngoch chwi a hi. Mae'n dda gennyf ddeall ei bod yn eneth gall, ac y gŵyr pa fodd i ymddwyn pan ddaw i ddeall pethau, os nad ydyw ei thad wedi ei hysbysu ohonynt eisoes wedi i mi fod yno neithiwr."

Ceisiodd Enoc ymwelláu orau y gallai er mwyn mynd i gysuro Miss Trefor, a gwnâi ei daid hefyd ei orau iddo, oblegid, erbyn hyn, yn Siop y Groes yr arhosai'r hen ŵr. Methodd Enoc â bod yn ddigon cryf i fynd allan hyd ddydd claddedigaeth y Capten. Ond ni adawyd Susi yn unig. Yr oedd yno ŵr ieuanc arall ers deuddydd yn bur ofalus ohoni, ac er ei fod wedi dyfod adref ar amgylchiad galarus iddo ef, yr oedd wedi gweinyddu llawer o gysur iddi. A oedd Susi yn anffyddlon i Enoc? Dim perygl. Yr oedd ei gair cystal â chyfraith. Ond yr oedd Wil mor garedig, ac mor deg ei olwg, a chanddo gymaint i'w ddweud, ac mor, ac mor, etc., etc.

Yr oeddid wedi bwriadu claddu'r Capten a Hugh Bryan yr un dydd, ond oherwydd bod y cyntaf yn "chwyddo," bu raid ei gladdu ddiwrnod yn gynt. Gan adael ei daid gyda bocs o sigârs yn ei ymyl ym mharlwr Siop y Groes, ymlwybrodd Enoc gydag anhawster i Dy'n yr Ardd erbyn yr adeg yr oedd y cynhebrwng i fod. Wrth gwrs, gyda theimladau newydd a rhyfedd yr aeth ef yn ei flaen i edrych am Miss Trefor, ac ni synnwyd ef yn fwy yn ei fywyd na phan gafodd hi yn y parlwr bach yn eistedd ar y soffa fel delw a'i llaw yn llaw Wil Bryan, a eisteddai wrth ei hochr. Cyn gynted ag y daeth Enoc i mewn, tynnodd Susi ei llaw yn rhydd, ac edrychodd yn syth yn ei wyneb, fel pe buasai'n ceisio dweud: "Peidiwch ag amau, Mr. Huws, yr wyf yn dal yn ffyddlon i chwi." Gwasgodd ei law yn dynn a thorrodd i wylo'n hidl, ac ebe hi, dan hanner tagu, gan gyfeirio at Enoc: "Wil, dyma'r dyn gore yn y byd."

Ysgydwodd Enoc a Wil ddwylo yn garedig, oblegid, erbyn hyn, nid oedd mymryn o eiddigedd ym mynwes Enoc at Wil, ac yr oedd Wil yntau yn ddigon o foneddwr, wedi clywed gan ei fam fod Susi ac Enoc yn mynd i'w priodi, i deimlo yn dda a chynnes ato. Ond cyn iddynt gael siarad ychydig eiriau, dyna gythrwfl a thrwst cario'r arch i lawr o'r llofft, a rhywun yn 'nôl cadeiriau, a Mr. Brown, y person, gyda'i lyfr wrth y drws. Cerddai Wil ac Enoc gyda'i gilydd yn y cynhebrwng, a theimlai'r olaf mor eiddil a diolwg oedd ef yn ochr Wil, a chymaint gwell match i Susi a fuasai Wil nag ef. Meddyliai Wil am yr hen Gapten yr oeddynt y diwrnod hwnnw yn ei gludo i'w hir gartref y fath newid a fyddai iddo orfod bod yn ddistaw, ac os nad oedd wedi "altro yn arw" er yr amser yr adwaenai ef, teimlai Wil yn sicr mai'r peth cyntaf a wnâi yr hen Drefor—pa le bynnag yr ydoedd yn y byd arall fyddai ceisio perswadio rhywun i "specilêtio." Ysytriai Wil yn onest y byddai gwell siawns i'r giaffer—hynny ydyw ei dad, y byddid yn ei gladdu drannoeth—am promotion nag i'r Capten. Wrth gwrs ni ddywedodd hyn, ond pethau tebyg i hyn a redai drwy feddwl Wil yn y gladdedigaeth.

Pan oeddynt yn sefyll o amgylch y bedd, a Mr. Brown yn datgan gwir ddiogel obaith am fuchedd dragwyddol i'w annwyl frawd, digwyddodd Wil godi ei ben, a phwy a welai, yn ei lân drwsiad, ar ei gyfer, ond Thomas Bartley. Yr oedd Thomas, gan ystyried bod y gymdogaeth wedi cael gwaredigaeth fawr y diwrnod hwnnw, wedi dyfod allan yn ei orau i'r claddu—sef yn y siwt a wisgai pan aeth i'r Bala i edrych am Rys Lewis. Nid oedd y dres côt las yn edrych bin gwaeth, ac yr oedd y goler wen fawr cyn stiffed ag erioed. Pan edrychodd Wil arno, yr oedd Thomas yn dal ei het befar fawr ar ei glust dde, ac fel pe buasai yn gwrando beth oedd ganddi i'w ddweud, ac ymddangosai yn hynod ddefosiynol. Yr oedd yr olwg arno y trêt gorau a gawsai Wil ers blynyddoedd, a daeth mil o atgofion digrif i'w feddwl, fel y bu raid iddo guddio ei wyneb rhag i bobl feddwl ei fod yn cellwair ar amgylchiad mor ddifrif. Yr oedd Thomas yntau wedi canfod Wil, a chyn gynted ag yr aeth y gwasanaeth drosodd, brasgamodd ato, a chan ysgwyd llaw ag ef at y penelin, ebe fe:

"Wel, yr hen bry! a 'rwyt ti wedi dwad i'r fei o'r diwedd? Lle 'rwyt ti wedi bod yn cadw, dwed?"

"Yn Birmingham y bûm i ddiweddaf, Thomas, "ebe Wil.

"Debyg; mi wyddwn ma yn un o'r gwledydd tramor ene 'roeddet, ne y basen ni wedi clywed rhwbeth amdanat ti cyn hyn. Wyst ti be, 'rwyt ti wedi mynd yn strap o ddyn nobl anwêdd—wyt ti'n meddwl aros tipyn?"

"Mi fyddaf yma am dipyn, beth bynnag. Sut mae Barbara, Thomas?" gofynnai Wil.

Cwyno gan 'i lode o hyd, wel di 'n siampal. Mi ddoi acw on ddoi di? Ma gynnat ti lot i'w ddeud 'rwan, mi dy wranta. Ma acw fwyd yn y tŷ, cofia. Paid a bod yn ddiarth."

"Dim peryg, Thomas. Mi ddof acw gynted y bydd yr helynt yma drosodd," ebe Wil.

"Ie, helynt mawr ydi o hefyd, a ma'n lwc ma unweth mae o'n digwydd yn oes dyn, ne wn i ddim be fase'n dwad ohonom ni," ebe Thomas.

Ymhen deuddydd, hynny ydyw, drannoeth ar ôl claddu Hugh Bryan, aeth Enoc a'i daid i Dy'n yr Ardd. Ymgymerodd y taid â'r gorchwyl annifyr o egluro i Miss Trefor ei pherthynas ag Enoc. Cyn myned yno yr oedd Enoc a'i daid, er mwyn arbed teimladau Miss Trefor, wedi penderfynu peidio â sôn dim am anonestrwydd ei thad tra'r oedd ef yng ngwasanaeth Mr. Davies, oblegid nid oedd un amcan da yn cael ei gyrraedd wrth gicio ceffyl marw. Parhaodd y cyfarfod am rai oriau, ond nid buddiol fyddai i mi adrodd ei hanes, canys bu yno gryn wylo ac ocheneidio, ac nid dedwydd ydyw ysgrifennu am bethau felly. Gwnaeth Enoc un peth yno nad oedd er mor rhyfedd ydyw adrodd—wedi ei wneud o'r blaen—cusanodd Miss Trefor. Ac y mae popeth yn dda sydd yn diweddu'n dda.

Wedi rhai dyddiau gwerthodd Miss Trefor ddodrefn Ty'n yr Ardd a phopeth a berthynai i'w thad, ac aeth i fyw i Siop y Groes gan gymryd Kit gyda hi. Parhai Mr. Davies i fyw gydag Enoc, ac yr oedd Wil Bryan yn rhannu ei amser rhwng cysuro ei fam weddw a difyrru teulu—oblegid yr oedd yno deulu, erbyn hyn—Siop y Groes. Ymhen ychydig fisoedd dechreuodd Mr. Davies anesmwytho am ddychwelyd i'r America, ac eto nid oedd yn fodlon i wneud hyn cyn gweled pethau wedi eu rhoi ar dir diogel a pharhaol. Prysurwyd yr amgylchiadau. Un bore heb fod neb o'r cymdogion yn gwybod dim am y peth, gwnaed Wil a Sus yn ŵr a gwraig yn hen eglwys y plwyf. Gweithredai Enoc fel gwas a Miss Bifan fel morwyn briodas, a thaid Enoc yn "rhoi"'r briodasferch. Pan oedd y seremoni drosodd, cychwynnodd Wil a Sus ymaith, ond gwaeddodd Mr. Brown a Mr. Davies ar unwaith: "Arhoswch! 'dyden ni ddim wedi darfod eto," ac ebe Enoc: "Mae tro da yn haeddu un arall." Trawsffurfiwyd Wil yn was a Sus yn forwyn, a phriodwyd Enoc a Miss Bifan yn y fan a'r lle. Yr oedd hyn wedi ei gadw yn ddirgelwch hollol rhwng Mr. Brown, Mr. Davies, Enoc, a'i gariad newydd. Dychwelodd y cwmni, a Mr. Brown gyda hwynt, i Siop y Groes i fwynhau brecwest rhagorol. Nid oedd ond un diffyg yn y ddarpariaeth hyd yn oed yng nghyfrif Mr. Brown, a ddywedodd yn breifat wrth Enoc:

"Mi dylase bod yma tipyn bach o gwin, Mr. Huws, ar amgylchiad fel hon, yn ôl pob sens. Ond 'dydech chi, Calfins, erioed yn gwybod sut i gneud pethe yn first class, er bod gynnoch chi modd."

Teimlai Enoc ei hun fod rhywbeth yn fyr, ond prin y credai fod y byrdra yn y cyfeiriad y soniai Mr. Brown amdano. Aeth y ddau gwpl priod, a Kit a Mr. Davies gyda hwynt, ymaith gyda'r trên canol dydd. Ymhen yr wythnos dychwelodd Wil a'i wraig i Siop y Groes, ond ni welwyd Enoc a'i wraig, na Mr. Davies, na Kit, byth mwy yn Bethel.

Wil, erbyn hyn, oedd perchennog Siop fawr y Groes. Pa fodd y daeth y Siop yn eiddo iddo, ni pherthyn i neb wybod, ac nid wyf innau am adrodd. Cymerodd ei hen fam ato i gyd—drigo, a bu Sus yn hynod garedig ati tra bu hi byw. Fel ei ragflaenydd bu Wil Bryan yn fas—nachwr llwyddiannus, a daeth toc yn ŵr o ddylanwad yn y dref. Y gaeaf cyntaf ar ôl ei ddychweliad i'w hen gartref, traddododd yn ysgoldy yr Hen Gorff gyfres o ddarlithiau a wnaeth enw mawr iddo. Testun y darlithoedd oedd "Y ddynol natur." Defnyddiodd Wil y teitl "Y ddynol natur," yn hytrach na "Y natur ddynol," er mwyn cyfarfod â chwaeth lenyddol y gwa—hanol enwadau. Byddai'r ysgoldy yn orlawn bob nos y byddai Wil yn darlithio, er bod y mynediad i mewn trwy docynnau chwe cheiniog. Cymerai Thomas Bartley ddau docyn i bob darlith—un iddo ef ac un i Barbara—er na fedrai Barbara, druan, fynd dros yr hiniog gan "boen yn ei lode." Yr oedd ffyddlondeb Thomas i'r darlithoedd wedi bod mor fawr fel y mynnodd Wil ef yn gadeirydd i'r ddarlith olaf o'r gyfres, a theimlai'r hen frawd o'r Twmpath hyn yn gryn anrhydedd, a chreodd eiddigedd anfarwol ym mynwes yr hen Sem Llwyd tuag ato. Noswaith heb ei bath oedd honno pan oedd Thomas Bartley yn gadeirydd. Prynwyd saith gant o docynnau, er na ddaliai yr ysgoldy ond deucant. Mae darlithiau Wil, wedi eu hysgrifennu mewn llaw fer, i fod ymhlith fy mhapurau, yn rhywle, pe gallwn ddyfod o hyd iddynt.

Ond gan mai Profedigaethau Enoc Huws ydyw testun fy hanes, ac yntau, erbyn hyn, yn byw bywyd boneddwr yn Chicago, ac yn fawr ei barch, waeth i mi derfynu'r hanes yn y fan hon nag yn rhywle arall, a hwyrach y dywed rhywrai y dylaswn fod wedi ei derfynu ers talwm.

DIWEDD.